Η ανάδειξη νέων πολιτικών δυνάμεων στην Ευρώπη και η διαπλοκή των σχέσεων μεταξύ κομμάτων εξουσίας και μεγάλων ομίλων ΜΜΕ δημιουργεί μία προβληματική γύρω από την αξιοπιστία των τελευταίων. Το ερώτημα, σύνθετο στην ανάλυσή του, τίθεται με τρόπο απλό: «Ποια Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης μπορούμε να εμπιστευθούμε;».
Ζούμε στην εποχή της έλλειψης εμπιστοσύνης απέναντι στους θεσμούς, τα ΜΜΕ, τους πολιτικούς, τη δικαιοσύνη, το κοινωνικό συμβόλαιο που διήγε το δυτικό τρόπο ζωής στα μεταπολεμικά χρόνια. Πολλοί είναι μάλιστα οι πολίτες που αδυνατούν να βρουν ένα νέο μέτρο κρίσης και σύγκρισης των πραγμάτων, με αποτέλεσμα ο δικαιολογημένος προβληματισμός να γεννά μία συχνά αβάσιμη καχυποψία απέναντι σε όλους και σε όλα.
Μεγάλη καχυποψία -αβάσιμη ή όχι- κυριαρχεί γύρω και από τη διάδοση της πληροφορίας. Αν και η ψηφιακή εποχή έχει διαμορφώσει έναν αχανή χώρο διάχυσης της πληροφορίας, φτιάξαμε το «εννιάλογο του σωστά πληροφορημένου πολίτη». Αν λοιπόν θέλετε να ενημερώνεστε αξιόπιστα -ή όσο πιο αξιόπιστα γίνεται- θα πρέπει να απαντήσετε στα παρακάτω ερωτήματα:
1. Είναι αυτό που διαβάζω «καταρχάς βάσιμο»;
Όταν διαβάζεις ότι ένα διαστημόπλοιο προσγειώθηκε στην Ακρόπολη ή ότι ο Έλβις Πρίσλεϊ θα εμφανιστεί την επόμενη εβδομάδα στην Αθήνα, προφανώς δεν διαβάζεις παρακάτω, καθώς η πληροφορία είναι καταφανώς ψευδής. Ωστόσο, τα πράγματα είναι πιο λεπτά, όταν η πληροφορία δεν είναι προφανώς ανυπόστατη, αλλά δίνει την εντύπωση ότι είναι βάσιμη και εύλογα μπορεί κάποιος να πιστέψει το περιεχόμενό της. «Θα μπορούσε και να ισχύει» είναι η κεντρική ιδέα του βασικού τρικ της προπαγάνδας: γύρω από έναν πυρήνα αληθών γεγονότων πλέκονται σειρά υποθέσεων και ψευδών πληροφοριών, που αντλούν αξιοπιστία από αυτόν τον «πυρήνα αλήθειας». Η λύση στο παραπάνω πρόβλημα είναι η προσπάθεια επαλήθευσης των υποστηριζομένων στην είδηση μέσω διασταύρωσης τους με άλλες πηγές.
2. Σε ποιο «περιβάλλον» εμφανίζεται η πληροφορία;
Όταν διαβάζετε κάποιο κείμενο, θα πρέπει λογικά να ανατρέξετε στο μέσο ενημέρωσης που το δημοσιεύει, για να εξετάσετε πώς έχει παρουσιάσει άλλα γεγονότα, για τα οποία έχετε ήδη σχηματίσει μία άποψη. Αν και δεν αποκλείεται ένα δημοσίευμα να είναι η «φωτεινή εξαίρεση» σε ένα γενικά αναξιόπιστο μέσο ενημέρωσης, η πορεία του μέσα στο χρόνο αποτελεί κριτήριο για να κρίνει κανείς την αξιοπιστία του εξεταζόμενου δημοσιεύματος: αν το μπλογκ ή η ιστοσελίδα βρίθει ανακριβειών και συκοφαντικών αναρτήσεων, το ίδιο κατά βάση θα ισχύει και για τα υπόλοιπα κείμενα. Αυτό δεν αφορά μόνο στην αξιοπιστία της πληροφορίας, αλλά και στην προσέγγισή της. Αν ένα μέσο, για παράδειγμα, ακολουθεί πιο «φιλελεύθερη» ή «αριστερή» προσέγγιση, το ίδιο ενδέχεται να συμβαίνει και για το εξεταζόμενο κείμενο. Ωστόσο, προσοχή: το παραπάνω κριτήριο δεν αποτελεί πανάκεια, καθώς συχνά πλέον εμφανίζονται κείμενα στα ηλεκτρονικά και τα έντυπα μέσα, που επιτρέπουν την έκφραση γνώμης διαφορετικής από εκείνη που κατά βάση υιοθετήσει το μέσο.
3. Δίνεται η δυνατότητα στους αναγνώστες να απαντήσουν;
Η αξιοπιστία του συνομιλητή κρίνεται και από τη δυνατότητα που δίνει στους υπόλοιπους να τοποθετηθούν επί των λεγομένων του. Αυτό φυσικά ισχύει και για το δημοσιογράφο και τα ΜΜΕ. Τα τελευταία κερδίζουν σε αξιοπιστία, όταν δίνουν στους πολίτες την ευκαιρία να ρωτήσουν και να αμφισβητήσουν τα λεγόμενα και τα γεγονότα που αναφέρονται στο κείμενο. Ως εκ τούτου, θα πρέπει να είναι κανείς προσεκτικότερος, όταν κάποιο ηλεκτρονικό ή έντυπο μέσο δεν δημοσιεύει στοιχεία επικοινωνίας του συντάκτη, ή ακόμη περισσότερο δεν προβλέπει τη δυνατότητα σχολιασμού του κειμένου εκ μέρους των αναγνωστών. Με αυτό τον τρόπο, δημοσιογράφοι και ΜΜΕ γνωρίζουν ότι θα υποβληθούν στη βάσανο της κριτικής, σε περίπτωση που αναπαράγουν ψεύτικες ειδήσεις, και είναι πιο προσεκτικοί σε ό,τι γράφουν και υποστηρίζουν.
4. Πώς αποδεικνύει το κείμενο τα γεγονότα και τις αιτιάσεις που παραθέτει;
Εξαιρετικά σημαντικό για την κρίση περί της αξιοπιστίας ενός κειμένου είναι η αναφορά των πηγών του, ως προς τα γεγονότα που επικαλείται και παρουσιάζει ως αληθή. Το κείμενο που δεν παραθέτει τις πηγές του, από τις οποίες αντλεί τις πληροφορίες, θα πρέπει να θεωρείται αναξιόπιστο, καθώς μας στερεί ουσιαστικά τη δυνατότητα να επαληθεύσουμε να την ορθότητα των γραφομένων μέσα από την εξέταση των πηγών. Ο παραπάνω κανόνας είναι ιδιαίτερα σημαντικός για τα διεθνή ρεπορτάζ, σχετικά με τα οποία ο «πονηρός» δημοσιογράφος ξέρει ότι είναι δυσκολότερο για τον αναγνώστη να αναζητήσει και να επαληθεύσει τις πληροφορίες του που παραθέτει.
5. Παρουσιάζονται γεγονότα που δεν αποδεικνύονται ως «εικασίες»;
Σίγουρα η ταχύτητα παίζει σημαντικό ρόλο στην επιτυχία ενός μέσου ή δημοσιογράφου και τους οδηγεί στο να αναζητούν πάντοτε νέες ειδήσεις. Όμως αυτό πολλές φορές τους εξωθεί στο να αναφέρουν γεγονότα τα οποία δεν έχουν επαληθεύσει, παρουσιάζοντάς τα ως εικασίες. Ως εκ τούτου, δεν είναι λίγες οι φορές που καθιερωμένα και αξιόπιστα μέσα μαζικής ενημέρωσης ανασκευάζουν αναληθείς ειδήσεις που έχουν τρέξει να παρουσιάσουν χωρίς να έχουν επαληθεύσει. Ένα καλό παράδειγμα της ζημιάς που προκαλεί η ταχύτητα στην αξιοπιστία είναι πρόσφατα δημοσιεύματα γύρω από τις τρομοκρατικές επιθέσεις στο Παρίσι, τα οποία αναπαρήγαγαν άκριτα αναληθείς πληροφορίες με μόνο σκοπό μερικά κλικαρίσματα παραπάνω.
6. Ποιος χρηματοδοτεί το μέσο; Μήπως το κείμενο είναι προϊόν διαφήμισης;
Πολλές είναι πλέον οι επιχειρήσεις που δεν διαφημίζονται με τον «κλασικό τρόπο», αλλά επιλέγουν να προωθήσουν τα προϊόντα τους μέσω αφιερωμάτων και κειμένων. Αυτά τα κείμενα θα πρέπει να παρουσιάζονται ως διαφημιστικά, ώστε ο αναγνώστης να γνωρίζει ότι δεν πρόκειται για δημοσιογραφικό κείμενο. Προσοχή, λοιπόν, αν αναφέρονται προϊόντα και εταιρείες στο δημοσίευμα.
7. Ο δημοσιογράφος που έχει συντάξει το κείμενο έχει κάνει προσωπική έρευνα;
Η προσωπική έρευνα φέρνει την ακρίβεια και την λεπτομέρεια και αυτές με τη σειρά τους εξασφαλίζουν την αξιοπιστία. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η λογοτεχνική τεχνική του συγγραφέα Γκάμπριελ Γκαρσία Μάρκες, ο οποίος διηγείτο τα πάντα στα μυθιστορήματά του με εξαντλητική λεπτομέρεια. Ο ίδιος ανέφερε σχετικά με την παραπάνω τεχνική του: «Πρόκειται για ένα δημοσιογραφικό τρικ, το οποίο μπορεί να εφαρμοσθεί στη λογοτεχνία. Για παράδειγμα, όταν λες ότι ελέφαντες πετούν στον ουρανό, δεν πρόκειται να σε πιστέψει κανείς. Όταν όμως λες, ότι 425 ελέφαντες πετάνε στον ουρανό, οι άνθρωποι σίγουρα θα σε πιστέψουν». Ένας λογοτέχνης όπως ο Ρεμάρκ μπορεί να «εφεύρει» λεπτομέρειες. Ο δημοσιογράφος, ωστόσο, πρέπει να τις εντοπίσει, να τις βρει. Και αυτό επιτυγχάνεται μόνο μέσα από προσωπική έρευνα και διασταύρωση πληροφοριών. Όποιος δεν προχωράει στην αναζήτηση και επαλήθευση της κάθε λεπτομερής πτυχής ενός θέματος, ενδέχεται να πέσει θύμα των «ψιλών γραμμάτων», που μπορούν να ανατρέψουν τα πάντα σε μία δημοσιογραφική έρευνα.
8. Παρουσιάζεται η αντίθετη άποψη;
Υπάρχουν δημοσιογραφικά κείμενα, τα οποία επιχειρούν να αποδείξουν την ορθότητα μίας θέσης, διάκεινται δηλαδή εκ των προτέρων ευνοϊκά προς μία άποψη έναντι εκείνων που την καταρρίπτουν. Η αξία αυτών των κειμένων έγκειται στο ότι προκαλούν τον αναγνώστη να αμφισβητήσει τις απόψεις του και να αναρωτηθεί για την ορθότητά τους. Ωστόσο, δεν θα πρέπει να υποτιμάται ο εξής κίνδυνος: πολλές φορές, δημοσιογράφοι που επιχειρούν να αποδείξουν μία θέση γίνονται «υποκειμενικοί», κάνοντας μία «μονομερή» έρευνα προς την κατεύθυνση που επαληθεύει και δεν καταρρίπτει την οπτική των πραγμάτων που έχουν υιοθετήσει. Ως εκ τούτου, τα κείμενα είναι πιο αξιόπιστα όταν «δίνουν χώρο» σε όσες απόψεις εκφράζονται γύρω από ένα ζήτημα, εκείνα δηλαδή που, παρά τις κάθε φορά αντιλήψεις του δημιουργού τους, αναζητούν να μείνουν κοντά στην αντικειμενικότητα. Με λίγα λόγια: η παρουσίαση της αντίθετης θέσης και η αμφιβολία για την αντίληψη που έχουμε για την πραγματικότητα δεν αποδυναμώνει -αντίθετα ενισχύει- τη θέση που υποστηρίζεται.
9. Ποιος είναι ο «πρότερος βίος» του δημοσιογράφου;
Το τελευταίο και ίσως σημαντικότερο στοιχείο για την εξέταση της αξιοπιστίας ενός κειμένου είναι ο ίδιος ο συντάκτης του. Δεν είναι πλέον δύσκολο για οποιοδήποτε αναγνώστη να αναζητήσει πληροφορίες σχετικά με το παρελθόν του δημοσιογράφου που υπογράφει ένα κείμενο, τις έρευνες που έχει κάνει στο παρελθόν και τις κριτικές που έχουν γίνει επί αυτών. Το «ήθος» που έχει χτίσει ο δημοσιογράφος στην πορεία της καριέρας του αποτελεί μία ακόμη ένδειξη για την αξιοπιστία του κειμένου που έχει πέσει στα χέρια σας.