1922-2022: Εκατό χρόνια μετά, γιορτάζει ακόμα η Τουρκία την Καταστροφή της Σμύρνης ως επέτειο νίκης της επί των Ελλήνων;

9 Σεπτεμβρίου σήμερα. Για τη γείτονο, που έχει ξανασηκώσει τους τόνους κατά της Ελλάδας, επαναρθρώνοντας τα «Μητσοτάκης γιοκ», πρόκειται για μία ημερομηνία-ορόσημο. Είναι η επέτειος του… τουρκικού ’22, η «άλλη» όψη του νομίσματος της Ιστορίας, ήτοι η τουρκική «Ημέρα Απελευθέρωσης της Σμύρνης». Η «Kurtulus Savasi». Σηματοδοτεί για την Άγκυρα και το τέλος του ελληνοτουρκικού πολέμου του 1919-1922 και τον θρίαμβο των Τούρκων επί των Ελλήνων στη Σμύρνη, και τη συντριβή του ελληνικού στρατού και του ελληνικού στοιχείου εν γένει, στην περιοχή. Η επίσημη Ιστορία γράφεται, δυστυχώς, από τους εθνικισμούς. Στην Τουρκία ο εθνικισμός, ανάλογα με το καθεστώς, αλλάζει όψη. Στην Ελλάδα, ένταση.

1922-2022. 100 χρόνια από την Καταστροφή της Σμύρνης, φέτος. Η Ελλάδα θυμάται με εκδηλώσεις μνήμης την τραγωδία. Στην αντίπερα όχθη, η Τουρκία γιορτάζει σήμερα την «Kurtulus Savasi», που είναι ταυτόσημη με την Τουρκική Δημοκρατία και καταλύτης για την εδραίωση της. Όχι με τις τυμπανοκρουσίες, που θα περίμενες για μια ημερομηνία-σύμβολο, και για το τουρκικό συλλογικό ασυνείδητο, πέρα από το εθνικό ιστορικό αφήγημα, στη συμπλήρωση ενός αιώνα. Διότι δεν υπάρχει Τούρκος – όλων των ηλικιών – που να τον έχω ρωτήσει και να μην γνωρίζει τι είναι η 9^η Σεπτεμβρίου!

Μιλώντας ωστόσο τον Δεκαπενταύγουστο ζωντανά στη Σμύρνη με ντόπιους, Τούρκους και Έλληνες – κανένας έλληνας κάτοικος από την συρρικνωμένη κοινότητα της σύγχρονης, δυναμικής πόλης, δεν προέρχεται από τις οικογένειες της τραγωδίας του 1922 -, διαπίστωσα πως ουδείς γνώριζε αν θα γινόταν κάτι ιδιαίτερο, κάτι διαφορετικό φέτος, για τα 100χρονα από την τουρκική πολιτεία. Τους Τούρκους συναδέλφους με τους οποίους συναντήθηκα στη Σμύρνη, δεν φάνηκε να τους απασχολεί καν η επέτειος. Δεν προετοιμάζονταν αφιερώματα στον Τύπο της πόλης (παρόλο που εκδίδονται τοπικά 9 εφημερίδες και υπάρχει και η Ένωση Συντακτών Σμύρνης).

Κάποια πράγματα έχουν αλλάξει άρδην. Έως το Σεπτέμβρη του 1999, ο εορτασμός της «απώθησης του εχθρού στη θάλασσα» στη Σμύρνη, είχε επισήμως χαρακτήρα ανθελληνικό. Κομπάρσοι αναπαριστούσαν, ανήμερα της 9ης Σεπτεμβρίου, την «ηρωϊκή» σκηνή της κατάληψης της πόλης, κατεβάζοντας και κουρελιάζοντας την ελληνική σημαία και αντικαθιστώντας την με την τουρκική. Από το 1999, χρονιά που οι σεισμοί έπληξαν και την Ελλάδα και την Τουρκία, η σκηνή αυτή αφαιρέθηκε δια παντός από τον εορτασμό.

Ο Μητροπολιτικός Δήμος Σμύρνης διοργανώνει βεβαίως σταθερά, σε τοπικό επίπεδο, τη δική του γιορτή μνήμης. Σήμερα θα παρελάσει μια μικρή στρατιωτική μονάδα του ιππικού από το κέντρο της πόλης. Σε κάποια σχολεία της πόλης αποκλειστικά, αν είχαν ανοίξει – δεν έχουν – ενδεχομένως σήμερα να δίνονταν και παραστάσεις με αναβιώσεις νικητήριων στιγμιότυπων εθνικιστικής ανάτασης. Αλλά η 9η Σεπτεμβρίου δεν υπήρξε ποτέ εθνική αργία.

«Την 9η Σεπτεμβρίου δεν την εορτάζουμε επίσημα, ωστόσο είναι σημαντική ημέρα για κάθε Σμυρνιό. Ο Πόλεμος της Ανεξαρτησίας είναι πολύ σημαντικός για τους Τούρκους, με την εξαίρεση εκείνων που θέλουν να αναβιώσουν την Οθωμανική Αυτοκρατορία», υπογραμμίζει κατά την συζήτησή μας ο καθηγητής στο Τμήμα Διεθνών Σχέσεων του Πανεπιστήμιου Αιγαίου (Ege Üniversitesi) στη Σμύρνη, Ενγκίν Μπερμπέρ, αναδεικνύοντας στο υπόβαθρο των αιματηρών γεγονότων του ‘22 την διενέξη μεταξύ Κεμαλιστών και αντι-Κεμαλιστών για το νόημα αλλά ακόμη και για τον ίδιο τον εορτασμό της επετείου.

Το μόνο που σήμερα θυμίζει καθημερινά τη μνήμη της 9ης Σεπτεμβρίου για τους Τούρκους της Σμύρνης, σύμφωνα με δημοσιογράφους-αναλυτές, είναι το Πανεπιστήμιό της, που, τιμώντας την μέρα, φέρει το όνομά της:«9 Εylül». Στην προκυμαία που «συνωστίστηκαν», σύμφωνα με την Μαρία Ρεπούση, οι Έλληνες, τον Σεπτέμβριο του 1922, υπάρχει ωστόσο ένα θηριώδες, επιβλητικό μνημείο. Δεν γνωρίζω τουρκικά. Αλλά αν αυτό το μανιασμένο ασκέρι ένοπλων ανδρών, που ορμά σαν σίφουνας προς μια κατεύθυνση και, τοποθετημένο σε ψηλό βάθρο, μοιάζει με σύννεφο ανυψωμένο στους αιθέρες, δεν είναι μνημείο της 9ης Σεπτεμβρίου, στο σημείο μάλιστα των ιστορικών συμβάντων, τι άλλο θα μπορούσε να είναι;

Ο διδάκτωρ Ωκεανολογίας Κεμάλ Γιλμάζ, μαθητής στο Δημοτικό και το Γυμνάσιο, επί Τουργκούτ Οζάλ, Τανσού Τσιλέρ και Μεσούτ Γιλμάζ, θυμάται ότι προτού αναλάβει την εξουσία ο Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν, ο εορτασμός της 9ης Σεπτεμβρίου παρέμενε σημείο αναφοράς στα σχολεία της χώρας. «Η γιορτή υποβαθμίστηκε από την κυβέρνηση του ΑΚΡ. Σε πολλές περιπτώσεις, ο Ταγίπ Ερντογάν έβρισκε μια αφορμή, όπως ταξίδια στο εξωτερικό κ.ά., για να μην επισκεφτεί καν το μαυσωλείο του Κεμάλ Ατατούρκ στις 30 Αυγούστου, που είναι ισχυρότερη από την 9^η Σεπτεμβρίου, έχοντας επικρατήσει γενικά ως η ημέρα «Εορτής της Νίκης». Η προσέγγιση των γεγονότων άλλαζε από κυβέρνηση σε κυβέρνηση, ανάλογα με τη φύση του εθνικισμού της. Σκεφτείτε ότι υπάρχουν Ισλαμιστές που αρνούνται και σήμερα την κατοχή της Σμύρνης από τον ελληνικό στρατό. Λένε ότι δεν έγινε καν ο πόλεμος της ανεξαρτησίας, ότι είναι ένα ψέμα του Κεμάλ», εξηγεί ο Γιλμάζ, φέρνοντάς μας ένα ηχηρό παράδειγμα για την εργαλειοποίηση της ιστορίας από την τουρκική πολιτική: την όψιμη προσπάθεια του Ερντογάν να αναδείξει σε νέα εθνική γιορτή τη νίκη των Σελζούκων Τούρκων επί των Βυζαντινών, στη μάχη του Μαντζικέρτ (26η Αυγούστου του 1071), διοργανώνοντας ανήμερά της έναν παντουρκικής εμβέλειας, διαφημιζόμενο με επιθετική αφισοκόλληση σε όλη την επικράτεια εορτασμό.

Η 9η Σεπτεμβρίου, μας διαφωτίζει περαιτέρω ο καθηγητής Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Αιγαίου Ege Üniversitesi, με έδρα τη Σμύρνη, Ερκάν Σερτσέ (Dr Erkan Serçe), «στην αρχή δεν εορταζόταν μόνο στη Σμύρνη, αλλά σε όλη την Τουρκία. Όποιον ωστόσο ρωτήσεις στην Τουρκία γνωρίζει ότι η 9η Σεπτεμβρίου είναι η ημέρα Απελευθέρωσης της Σμύρνης. Γιατί ξέρουν για την Σμύρνη; Γιατί η Απελευθέρωσή της είναι συμβολική και αφορά όλη την Τουρκία».

«Δεν μπορούσε να αποφευχθεί η σύγκρουση. Το να γυρίσουμε πίσω σήμερα και να πούμε «αυτός φταίει», «εκείνοι φταίνε», είναι λάθος», διατείνεται ο καθηγητής του Πανεπιστημίου του Αιγαίου της Σμύρνης. «Και οι δυο πλευρές κάνανε προπαγάνδα. Και οι δυο πλευρές ανάλογα με τις προτεραιότητες της ατζέντας τους είτε αυτά τα γεγονότα τα προβάλλουν πολύ, είτε σχεδόν τα αποσιωπούν», παραδέχεται ο καθηγητής Σερτσέ.

«Η Σμύρνη όμως ήταν ένας πολύ συγκεκριμένος στόχος από την Ελλάδα, από την 15η Μαΐου του 1919, οπότε ξεκίνησε η εκστρατεία των Ελλήνων για τη Σμύρνη. Μετά από αυτή την ημερομηνία, Τουρκία και Ελλάδα ήταν σε πόλεμο πια. Και ο πόλεμος της απελευθέρωσης ήτανε μόνο και μόνο να απελευθερωθεί η Σμύρνη, που θα σήμαινε αυτόματα την απελευθέρωση για όλη την Τουρκία. Λέμε στην Τουρκία «απελευθέρωση όλης της Τουρκίας». Όχι μόνο της Σμύρνης. Κι εννοούμε απελευθέρωση από το στρατό των Ελλήνων», διευκρινίζει ο καθηγητής Σερτσέ.

Βέβαια, ο πόλεμος δεν τελείωσε στις 9 Σεπτεμβρίου, παραδέχεται. «Οι Τούρκοι αποδέχτηκαν όμως ότι αυτή η μέρα θα θεωρείται ημέρα Απελευθέρωσης και το τέλος του πολέμου. 10 Σεπτεμβρίου είναι η Απελευθέρωση της Προύσσας. Ακολούθησε η Απελευθέρωση της Θράκης, η Κωνσταντινούπολη και ούτω καθεξής. Κανένας στην Τουρκία δεν θυμάται τις ημερομηνίες τους. Υπάρχει μόνο η Σμύρνη», επαναλαμβάνει ο Ερκάν Σερτσέ, που θεωρεί συγκοινωνούντα δοχεία το μεγαλοϊδεατισμό και εθνικισμό των δυο πλευρών. «Τα σχολικά βιβλία ιστορίας στην Τουρκία έχουν αλλάξει μέσα στα 100 χρόνια πολλές φορές. Ανάλογα με την κυβέρνηση αλλάζουν τα βιβλία και η προσέγγιση των γεγονότων. Ήταν διαφορετική στα βιβλία, τη δεκαετία του ‘20 και του ’30, διαφορετική μεταγενέστερα. Μετά το 2000, με την τωρινή κυβέρνηση, άλλαξαν πάλι», επιβεβαιώνει, καθισμένος στο γραφείο του, έχοντας όλη τη Σμύρνη στο «πιάτο».

«Σύμφωνα με τα βιβλία την εποχή που ήμουνα μαθητής, πριν αναλάβει εξουσία ο Ερντογάν, ο ελληνικός στρατός έκαιγε πόλεις και χωριά, σκοτώνοντας αμάχους κατά την υποχώρησή του. Ο κυνηγημένος τουρκικός στρατός μπήκε στην πόλη μετά από αυτούς, στις 9 Σεπτεμβρίου, 10 μέρες μετά τη νίκη, για να αναγκάσει τους Έλληνες να μπουν στα πλοία τους ή να ριχθούν στη θάλασσα. Έτσι διατύπωνε αυτό που εσείς αποκαλείτε Καταστροφή της Σμύρνης το σχολικό μας εγχειρίδιο», θυμάται χαρακτηριστικά ο Γιλμάζ, χωρίς να γνωρίζει τις μεταγενέστερες αναθεωρήσεις του.

«Δεν θεωρώ ότι τα σχολικά βιβλία στην Τουρκία έχουν αλλάξει πολύ στο πλαίσιο των γεγονότων του 1922 στη Σμύρνη. Υπήρχε πάντως μια εποχή, επί Ανδρέα Παπανδρέου και Τουργκούτ Οζάλ, που έγιναν αξιότιμες προσπάθειες να διορθωθούν οι αιχμηρές εκφράσεις που γράφτηκαν για τους Τούρκους στα ελληνικά σχολικά εγχειρίδια. Θυμάμαι ότι οι Ηρακλής Μήλλας και Πηνελόπη Στάθη έκαναν μια προσπάθεια για αυτό το θέμα. Τα Υπουργεία Παιδείας των δυο χωρών ίδρυσαν και αμοιβαίες επιτροπές. Ήρθαν και σε δια ζώσης επαφή. Όμως ήταν βραχύβιες. Έκτοτε δεν επιχειρήθηκε δυστυχώς ξανά κάτι ανάλογο. Είναι πολύ σημαντικό η γλώσσα των σχολικών βιβλίων να είναι ειρηνική, ανθρώπινη, απαλλαγμένη από εθνικισμούς και διαστρεβλώσεις των ιστορικών γεγονότων», επισημαίνει ο έτερος καθηγητής του Πανεπιστημίου Αιγαίου που συνομιλήσαμε, Ενγκίν Μπερμπέρ, ο οποίος βρίσκει ότι «και η 100η και η 200η επέτειος όχι μόνο ευτυχών αλλά και τραυματικών γεγονότων μπορούν να γίνουν ευκαιρία για επανεξέταση, μάθηση, αυτογνωσία, διόρθωση και Ειρήνη».

«Την ημέρα που κατέλαβε ο Ελληνικός Στρατός τη Σμύρνη ξεκίνησε ο ένοπλος αγώνας της Τουρκικής Επανάστασης ενάντια στον ιμπεριαλισμό. Από την ημέρα που διασώθηκε η Σμύρνη άρχισε το πολιτικός αγώνας ανάμεσα σε Κεμαλικούς και αντι-Κεμαλικούς. Οι Κεμαλιστές έπρεπε να αγωνιστούν για τον εκσυγχρονισμό της Τουρκίας και του Τουρκικού λαού. Όμως και οι δυο κυριαρχούνταν από την παράδοση και τον φανατισμό. Χωρίς ένοπλο αγώνα δεν θα ήτανε δυνατό να γίνει η πολιτική διαμάχη», επεξηγεί για την επόμενη ημέρα της συντριβής των Ελλήνων ο καθηγητής Μπερμπέρ.

«Οι ηγεμόνες της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας κατέστειλαν τον Τουρκικό εθνικισμό λόγω του φόβου ότι θα προκαλούσε διάλυση του κράτους. Η κατάληψη της δυτικής Ανατολίας από τον Ελληνικό Στρατό, όπου σημαντικό μέρος του πληθυσμού είναι Τούρκοι, τόνωσε τον Τουρκικό εθνικισμό. Αν δεν υπήρχε κατοχή, η Ανατολία πιθανότατα θα είχε διατηρήσει την σημερινή δημογραφική της δομή. Η Σμύρνη δεν έπαψε όμως να είναι κοσμοπολίτικη μόνο και μόνο επειδή έφυγαν οι Έλληνες και οι Αρμένιοι», συνεχίζει ο Ενγκίν Μπερμπέρ, που πριν λίγες ημέρες δημοσίευσε δύο νέα βιβλία του για τη Σμύρνη: «Η Κατάληψη της Σμύρνης και η ήττα στον Ελληνικό Τύπο» (Yunan Basınında İzmir’in İşgali ve Bozgun) και «Έλληνες στη Σμύρνη» (Yunanlılar İzmir’de).

Η επιστήμη της Ιστορίας δεν έπαψε να ερευνά, να αποτιμά, χωρίς τις συνήθεις εκατέρωθεν εθνικές και εθνικιστικές παρωπίδες. «Οι Τούρκοι ιστορικοί νέας γενιάς που χρησιμοποιούν τις ελληνικές και δυτικές πηγές περισσότερο στα έργα τους, έχουν γράψει αρκετά ακόμη και για τη Δίκη των Έξι», μας ξαφνιάζει ο καθηγητής Μπερμπέρ. Και ο ίδιος, εξάλλου, στην εισαγωγή του βιβλίου του «Η Κατάληψη της Σμύρνης και η ήττα στον ελληνικό Τύπο», που περιείχε τα απομνημονεύματα του Μεταξά, αναφέρει τόσο τον εθνικό διχασμό όσο και τη Δίκη των Έξι και τις επιπτώσεις τους στην ελληνική εσωτερική πολιτική.  

Οι γραμμές της ελληνικής ιστοριογραφίας στην αποτίμηση των γεγονότων της περιόδου 1919-1922, είναι τρεις, συνεχίζει ο ερευνητής καθηγητής Ενγκίν Μπερμπέρ, την προσωπική του προσέγγιση. «Από όσο μπορώ να δω, υπάρχουν τρεις βασικές προσεγγίσεις για την Μικρασιατική Εκστρατεία στη Ελληνική ιστοριογραφία. Οι μαρξιστές ιστορικοί λένε ότι η Ελλάδα είχε εμπλακεί στο παιχνίδι του ιμπεριαλισμού. Υπάρχουν κι εκείνοι που βλέπουν τα γεγονότα μέσα από μια χυδαία εθνικιστική οπτική. Είναι αυτοί που δίνουν έμφαση στις «χαμένες Πατρίδες». Τέλος, υπάρχουν και οι πιο μετριοπαθείς, που εμφανίζονται προοδευτικοί, αριστεροί. Οπτική που έχει επικρατήσει και στη λογοτεχνία, όπως λ.χ. στο έργο της Διδώς Σωτηρίου. Η επίσημη ελληνική ιστορία καλύπτει ορισμένα από τα εγκλήματα που διέπραξε ο Ελληνικός Στρατός στην Ανατολία. Παραδείγματος χάριν, σε κανένα βιβλίο που τους τόμους που εξέδωσε το Γενικό Επιτελείο Στρατού της Ελλάδας, δεν θα βρείτε έστω μια γραμμή για καμένους οικισμούς, εξόριστους μετανάστες και περιουσίες που κατασχέθηκαν βίαια, αλλά δεν πληρώθηκαν».

Θα μπορούσε να μην έχει χυθεί αίμα;, τον ρωτάνε συχνά. «Ναι», απαντά ο καθηγητής. «Αυτό όμως δεν έγινε, γιατί οι ιμπεριαλιστές, Άγγλοι, Γάλλοι, Ιταλοί, απέρριψαν την πρόταση της κυβερνήσεως της Άγκυρας για εκκένωση της Τουρκίας. Οι πολιτικές εξουσίες λαών που μοιράζονται την ίδια γεωγραφία πρέπει να είναι σε εγρήγορση ενάντια στα εχθρικά παιχνίδια του ιμπεριαλισμού. Αναμφίβολα οι ευκαιρίες για την εδραίωση της περιφερειακής ειρήνης πρέπει να αξιολογούνται αμοιβαία. Όχι μονομερώς. Εκεί που οδηγήθηκαν τα πράγματα τότε, δεν υπήρχε άλλη επιλογή από τον πόλεμο».

Όσον αφορά στην πυρκαγιά της Σμύρνης, «όλες οι προσεγγίσεις για τα ποιος και γιατί την ξεκίνησε είναι καιροσκοπικές και εξυπηρετούν το πολιτικό κατεστημένο παρά την εύρεση της αλήθειας», υποστηρίζει ο τούρκος ακαδημαϊκός.

«Οι δυο πλευρές έχουν ασφαλώς διαφορετικές απόψεις για το 1922», συνοψίζει ο καθηγητής Μπερμπέρ. «Για τους Τούρκους είχε αίσιο τέλος. Αλλά για τους Έλληνες η Σμύρνη είναι το μεγαλύτερο τραύμα μετά την πτώση της Πόλης. Γιατί αυτή τη φορά, ο ελληνικός πληθυσμός έφυγε από την Ανατολία, για να μην επιστρέψει ποτέ. Για τον λόγο αυτό, οι Έλληνες πολιτικοί ήθελαν να δώσουν στο ελληνικό εκλογικό σώμα νίκη επί της Τουρκίας, για να απαλλαγούν από αυτή τη μεγαλύτερη ντροπή στην ελληνική ιστορία. Μέσα από αυτή την κατάσταση, που τροφοδοτεί τον εθνικισμό, είχαμε τα γεγονότα στην Κύπρο. Ωστόσο την περίοδο αυτή, εποχή του Ψυχρού Πολέμου, όταν η Ελλάδα έβλεπε την Τουρκία ως αυξανόμενη απειλή, η μόνη απειλή που αντιλαμβάνονταν όσοι κυβερνούσαν την Τουρκία ήταν η Σοβιετική Ένωση».

Η συζήτηση με τον καθηγητή οδηγείται και στη συμβολική θέση που πήρε η Σμύρνη, συνώνυμο της καταστροφής για την Ελλάδα, στον ισλαμικό κόσμο της Υφηλίου: «Η μάχη κατά των Ελλήνων το ’20 αντιμετωπίστηκε από τον Ισλαμικό κόσμο ως εξέγερση κατά του δυτικού ιμπεριαλισμού. Τη χαιρέτισαν στην Βόρειο Αφρική, το Ιράν, το Αφγανιστάν και την Ινδία. Αλλά όχι στην Γκανά, γιατί το χαλιφάτο καταργήθηκε. Η Τουρκική Επανάσταση παρακολουθήθηκε επίσης με ενδιαφέρον και θαυμασμό στην Κίνα αλλά και σε ορισμένες χώρες της Λατινικής Αμερικής», σχολιάζει ο Ενγκίν Μπερμπέρ, συμβουλεύοντάς μας «όποτε ακούγεται η λέξη «εθνικό συμφέρον», να σταματάμε για να σκεφτούμε: Ποιανού συμφέρον; Για να διατηρήσουμε την δική μας γεωγραφία ήσυχη είναι να συμφωνήσουμε να τη μοιραστούμε από κοινού και δίκαια», πρεσβεύει, σχολιάζοντας εμμέσως και την διένεξη στην Ουκρανία.

«Στις συνθήκες του Σεπτεμβρίου του 1922, η ανταλλαγή πληθυσμού ήταν η σωστή απόφαση για την ευημερία των λαών, που είχαν πολεμήσει μεταξύ τους για τρία χρόνια», εκτιμά, συνεχίζοντας τις αποτιμήσεις του ‘22. «Δεκάδες χιλιάδες Έλληνες του οθωμανικού στρατολογήθηκαν στον Ελληνικό Στρατό. Σύμφωνα με τον στρατιωτικό ποινικό κώδικα, η ποινή τους ήτανε ο θάνατος. Επιπλέον σύμφωνα με τον νόμο για την προδοσία στην πατρίδα, που ψήφισε η Τουρκική Βουλή, οι περισσότεροι από αυτούς έπρεπε να είχαν προσαχθεί ενώπιον των δικαστικών αρχών».

«Η Μεγάλη Ιδέα πώς προέκυψε; Με τον τρόπο που προέκυψε στην Ελλάδα, ακριβώς έτσι γεννήθηκε και η Μεγάλη Ιδέα των Νεότουρκων. Ήθελαν μια νέα Τουρκία. Το πρόβλημα είναι πάντα ο εθνικισμός», συνοψίζει και ο καθηγητής Σερτσέ.

«Οι πολίτες πώς διαχειρίζονται αυτά τα γεγονότα σήμερα;», αναρωτιέται ο καθηγητής. «Αναλόγως με την μόρφωση και τα διαβάσματά τους. Πρέπει να αποφύγουμε να βλέπουμε την περίοδο ’19-’22 από το παράθυρο του εθνικισμού. Και οι δυο πλευρές. Αυτό δεν μπορεί να γίνει σε μικρό χρονικό διάστημα. Ο Βενιζέλος με τον Ατατούρκ ήρθαν πολύ κοντά. Αλλά ο εθνικισμός δεν έπαψε. Δεν σταμάτησε εκεί που ήταν. Τα ίδια και τα ίδια επαναλαμβάνονται. Οι Ρωμιοί στην Κύπρο, στην Κωνσταντινούπολη, στη Θράκη αρχίσαν να συγκρούονται. Ο Δημήτρης Κιτσίκης το έχει γράψει πρώτος, ότι θα ήμασταν υπερδύναμη οι δυο χώρες σε συμμαχία, λόγω της γεωγραφικής μας θέσης».

«Μια μέρα όμως όλα θα αλλάξουν. Σήμερα μόνο το Μητροπολιτικό Δημαρχείο Σμύρνης γιορτάζει την επέτειο της 9^ης Σεπτεμβρίου. Η γιορτή γίνεται μόνο σε επίπεδο δημοτικό. Μέρα με την ημέρα θα χαθεί ο εθνικισμός», υπεραισιοδοξεί ο καθηγητής Σερτσέ. «Μπορεί να σταματήσει εντελώς και ο εορτασμός. Το 1776, η επέτειος απελευθέρωσης της Αμερικής, είναι ένας οδηγός. Την 4η Ιουλίου τη γιορτάζουν σαν γιορτή. Εγκατέλειψαν οι Αμερικανοί τον εθνικισμό. Όταν περάσει η πολιτική διαμάχη Ελλάδας-Τουρκίας, θα υποχωρήσει και σε εμάς», καταλήγει.