Ο Ανρί Μπεργκσόν διαχώρισε την έννοια του καθαρού χρόνου από την εμπειρία του χρόνου, δηλαδή από τον χωροχρόνο. Ο καθαρός χρόνος είναι μία συνεχής ροή με κατεύθυνση από το παρελθόν στο παρόν και στο μέλλον. Στο χωροχρόνο ανήκoυν οι ώρες αναμονής σε μια τράπεζα, το timeline στο facebook, η ιστορία του κόσμου αλλά και ο επιμηκυμένος χρόνος ενός φιλιού. Για να το κάνω λίγο πιο λιανά κανονικά η αντιρυτιδική κρέμα θα έπρεπε να υπόσχεται ότι θα σταματήσει τα σημάδια του χωροχρόνου κι όχι του σκέτου χρόνου. Γιατί δε γερνάμε σε σκέτο χρόνο αλλά στο χρόνο που έχουμε στη γη με αυτή τη βαρύτητα, αυτή την ατμόσφαιρα, αυτή τη διατροφή και αυτό το dna. Ο χωροχρόνος μας λοιπόν καθορίζεται από τη φύση μας αλλά και από την αντίληψή μας. Kι όπως ένα φιλί μας δίνει την εντύπωση ότι κρατάει αιώνια, έτσι και μια δεκαετία μπορεί να ανεβάσει ταχύτητες και να φέρει όσες αλλαγές δεν έφεραν αιώνες. Αυτό δεν έχει να κάνει όμως μόνο με ανακαλύψεις τεχνολογικές ή με γεωπολιτικές ανακατατάξεις και συγκρούσεις αλλά και με την ίδια τη συλλογική αντίληψη των ανθρώπων για την εποχή τους.
Η δική μας εποχή μοιάζει να έχει φάει ένα μικρό κόλλημα. Κι ενώ ο χρόνος μας κυλά αναπόφευκτα και μας σπρώχνει να περπατήσουμε πάνω στον λεπτό πάγο της λίμνης του μέλλοντος, το βήμα μας αιωρείται και το βλέμμα μας κοιτάζει πίσω τη μαμά-παρελθόν με την ελπίδα να του πει, «μην προχωράς, μείνε εδώ κοντά να σε βλέπω». Δεν ζούμε σε μία στασιμότητα, χαμός γίνεται από εξελίξεις, ανακατατάξεις και ανακαλύψεις. Αλλά με έναν αντιφατικό τρόπο έχουμε αφήσει το μέλλον πίσω μας. Σαν να μας φαίνεται λίγο στυλιστικά και ιδεολογικά πασέ. Η παρελθοντολαγνεία δεν είναι ένα ελληνικό φαινόμενο αλλά μια παγκόσμια αιώρηση που αντικατοπτρίζεται στην επιφάνεια του lifestyle και κατεβαίνει όλο και πιο βαθιά στο συλλογικό υποσυνείδητο. Ιδιαίτερα όμως στην Ελλάδα που μας έχει τυφλώσει και το φλας της κρίσης, κάθε μέρα ανάβουμε ένα κεράκι ο καθένας με τον τρόπο του στην Αγία Νοσταλγία.
Κεράκι 1ο:Η ρετρομανία
Μπορεί το χέρι να κρατάει iPhone αλλά φωτογραφίζει ένα συνολάκι fusion με 80’s παντελόνι,30’s πουά κορδέλα στο μαλλί και 60’s πουκάμισο. Δεν έχουμε απλά πρόσβαση στο ρεμίξ των προηγούμενων δεκαετιών, έχουμε και την πολυτέλεια να τους αφαιρούμε τις σκληρές συντεταγμένες που όμως τις δημιούργησαν. Για παράδειγμα μπορούμε να ταξιδέψουμε στη Νέα Υόρκη του 30 και να μάθουμε swing από τον Frankie Manning αλλά οι μαύροι της Αμερικής δεν στέκονται ευτυχώς πια όρθιοι στα λεωφορεία για να κάτσει ένας λευκός. Κι όλα αυτά είναι υπέροχα, είναι free ride στο Delorean χωρίς να χρειάζεται να κλέψεις και πλουτόνιο για να πάρει μπρος. Αλλά γιατί, αναρωτιέται ο παρατηρητής. Γιατί να έχουν φτάσει οι κάμερες να τραβάνε σε ανάλυση καλύτερη από το μάτι και εμείς πάνω στις εικόνες μας να βάζουμε κόκκο και φίλτρο για να μοιάζουν καμένες από το χρόνο;
Κεράκι 2ο: New Age
Το λεγόμενο new age περιλαμβάνει εναλλακτικές διατροφές, πίστη σε παγκόσμιες αλλαγές συνείδησης, μίξη αστρολογίας και θρησκειών και γενικότερα τη λέξη πασπαρτού Ενέργεια. Ενέργεια που μπλοκάρεται, ενέργεια που αυξάνεται με τις ρίζες φακής, ενέργεια κρυστάλλων. Ένας ωραίος αχταρμάς εναλλακτικών βιοθεωριών πασπαλισμένος με δυτικότροπη ερμηνεία. Σαν το ινδικό κάρι που φτιάχτηκε για τους Άγγλους εμπόρους. Θα μου πείτε πως αυτή η μίξη είναι δημιουργία και πως όλες οι δημιουργίες μίξεις είναι. Και στην τελική το κάρυ μπορεί να μην είναι γνήσια ινδικό αλλά είναι υπέροχο. Κι επίσης είναι απόλυτα σύγχρονο το να μπορείς να πάρεις bits and pieces από τη γνώση και τους μύθους του κόσμου και να τα βάλεις στην πρακτική της ζωής σου. Ο προβληματισμός είναι για το «δόγμα» του new age, για την ηθική στροφή στο μεταφυσικό. Ενώ προβάλλεται ως προοδευτισμός ουσιαστικά αποτελεί επίσης παλινδρόμηση. Το new age απαντά όπως κάποτε οι θρησκείες σε όλα μας τα ερωτήματα. Ο (δυτικός) πολιτισμός μάς είπε ψέματα και η αλήθεια είναι εκεί που δε χρειάζονται αποδείξεις και ονόματα. Στην άλλη πλευρά αυτού του νομίσματος (ή στο μαύρο του yin yang αν το προτιμάτε)υπάρχει και η συντηρητική στροφή στο μεταφυσικό, αυτή που δεν μιλάει για κακή ενέργεια αλλά για αμαρτία και μπορεί απ’ το να είναι απλώς γραφική μέχρι να βάλει τον Παστίτσιο φυλακή. Και ξαναρωτά ο παρατηρητής: γιατί κοιτάμε πάλι πίσω για να βρούμε οριστικές κι ολιστικές απαντήσεις;
Κεράκι 3ο: Εξιδανίκευση ή βαρβαρότητα
Κι ερχόμαστε στα δύσκολα, σε αυτούς που όχι μόνο νοσταλγούν αλλά και υπόσχονται ένα λαμπρό παρελθόν στο μέλλον μας. Είτε βλέποντας τον κόσμο με βαθύτερες γραμμές συνόρων, με φρικτές ανελευθερίες, με άτακτη υποχώρηση στην ηθική απελευθέρωση του ανθρώπου, είτε βλέποντας στο παρελθόν γνήσιες ιδέες ελευθερίας και ισότητας που χάθηκαν στην διαδρομή, όλοι κοιτάζουν πίσω. Σε εκείνη τη μαμά στην όχθη του λεπτού πάγου και της ζητούν τους τραβήξει πίσω. Πίσω εκεί στα καθαρά έθνη, στις θεοκρατίες, στον ασφαλίτη της γειτονιάς ή πίσω εκεί που «οι άνθρωποι είχαν πραγματικά ιδανικά». Κι όμως αμφότεροι, και ο κακός και ο καλός του παρελθόντος, δεν κοιτούσαν πίσω τους όταν άλλαζαν τον κόσμο for better or for worse. Κοιτούσαν μπροστά, φανταζόντουσαν τον προορισμό τους,εμπνεόντουσαν αλλά απέρριπταν σε ένα βαθμό το παρελθόν τους. Θα μου πείτε ίσως γι΄αυτό το κάνουμε, ίσως γιατί πρέπει να κοιτάξουμε πίσω. Αλλά δεν κοιτάμε απλώς για να πάρουμε μια ιδέα και να αποφύγουμε λάθη, προσπαθούμε να κάνουμε copy paste. Σαν να μας τέλειωσαν οι λέξεις και να μη βρίσκομαι τρόπο να δημιουργήσουμε προτάσεις. Φτιάχνουμε ένα γοητευτικό και δημιουργικό μείγμα αλλά ταυτόχρονα και ένα ζόμπι ιδεών.
Πιθανή εξήγηση είναι ότι οι άνθρωποι παλινδρομούν γιατί οι όροι διαβίωσής τους παλινδρομούν. Γυρνάμε πίσω γιατί φτωχαίνουμε. Η νέα λέξη δεν είναι η αλλαγή αλλά η αποανάπτυξη. Το μέλλον όμως γεννιέται ούτως ή άλλως και η ανθρωπότητα κάνει το βήμα. Κάπου κάποιος εκφασίζεται αλλά και κάπου ένας ομοφυλόφιλος μπορεί να παντρευτεί νόμιμα το άλλο του μισό. Και να χορέψουν ρετρό swing στη δεξίωσή τους. Το μόνο που τίθεται τελικά προς προβληματισμό είναι το πως θα προσγειωθούμε στον πάγο. Με ένα δύσκολο βήμα από το παρόν ή θα γυρίσουμε στην μαμά-παρελθόν κι εκείνη θα μας σπρώξει άγαρμπα μπροστά;
Έργα του Γιάννη Τσαρούχη από την έκθεση Αυτοβιογραφία στο Μουσείο Μπενάκη