Τώρα το φθινόπωρο, πολλές φορές χωρίς λόγο και αιτία, με μια μόνη πρωινή ή βραδινή ηλιαχτίδα, όταν όλα γύρω έχουνε πάρει εκείνο το χρυσό χρώμα της σκουριάς, έρχονται στο νου οι απέραντες πεδιάδες της Βόρειας Ευρώπης, των κάμπων με τους ηλίανθους και είναι δύσκολο να μην περιπλανηθείς σ’ αυτή τη νοητή κίτρινη θάλασσα. Όμως, αλίμονο, οι εικόνες μάς εξαπατούν γιατί η πραγματικότητα είναι πεζή, πολύ πεζή, γιατί δεν μπορείς ούτε να τρέξεις ούτε να πλανηθείς σε κάμπους εντατικής καλλιέργειας, έστω και βιολογικών ηλίανθων. Σε κάμπους που θα αλωνίσουν στο πι και φι τεράστιες αγροτικές μηχανές για να παραχθεί το ηλιέλαιο ή και να αναμειχθεί για να γίνει βιομάζα, λατέξ ή ινοσανίδες και χαρτόνια.
Ναι, ηλίανθοι, ηλίανθοι που ίσως εσφαλμένα τους λέμε και ηλιοτρόπια. Φταίει και αυτή ταινία, εκείνο το πικρό μελόδραμα του Vittorio de Sica, I Girasoli, το 1970. Γιατί, όταν ο Marcello αγκάλιαζε τον κορίτσαρο την Sophia μέσα σε αυτούς τους απέραντους φωτογραφικούς ορίζοντες, κανείς δεν αναρωτήθηκε αν το χωράφι που πλαγιάζανε ήταν φυτεμένο με ήλιους, ηλίανθους, ηλιοτρόπια ή και κολοκάσια και εάν ο μεταφραστής των υποτίτλων είχε διδαχτεί φυτολογία. Γιατί άλλωστε; Μελό-ξεμελό, σου άφηνε αυτή τη γλύκα και την ελπίδα για μια νέα ζωή, την ελπίδα που αποτυπώθηκε αργότερα στα σύμβολα των οικολογικών οργανώσεων και του “Nein Danke” της διαμαρτυρίας μας για τα πυρηνικά εργοστάσια. Πυρηνικά εργοστάσια που λειτουργούν και παράγουν δίπλα σε κάμπους με ηλίανθους, εθνικό λουλούδι της Ουκρανίας, και τραγικό σύμβολο συνάμα μέσα στις απαγορευμένες ζώνες του Τσέρνομπιλ. Έτσι απλά τα φάγαμε και τα κατάπιαμε. Απέμειναν οι μικρές κονκάρδες μας με το “Nein Danke” μαζί με τις επιλεκτικά κατασκευασμένες αναμνήσεις μας.
Ας το πάρουμε όμως πάλι από την αρχή. Ο ηλίανθος (ήλιος, ηλιοτρόπιο, ηλιόσπορος, κολοκάσι) ανήκει στη τάξη των Asterales και είναι γηγενές φυτό της Νοτίου Αμερικής, σύμβολο της θεότητας του Ήλιου των Αζτέκων, Οτόμων και Ίνκας. Είναι μονοετές ποώδες φυτό, που μπορεί να ξεπεράσει και τα 3,5 μέτρα ύψος, με τραχύ, τριχωτό μίσχο, φύλλα και κυκλικά κεφάλια λουλουδιών. Ανθίζει σε ταξιανθίες και, όταν ωριμάσουν αυτά τα πολυάριθμα μικρούτσικα μπουκετάκια, μετατρέπονται σε σπόρους, τους γνωστούς σε όλους μας ηλιόσπορους. Η πυκνότητα αυτών των ανθυλλίων και ο τρόπος που συνωστίζονται το ένα δίπλα στο άλλο έχει να κάνει με τη μαγική οικονομία των φυτών και τον καημό της διαιώνισης του είδους.
Υπάρχουν πάρα πολλά είδη ηλίανθου και συνεχώς αναπτύσσονται νέες υβριδικές ποικιλίες, κυρίως για βιομηχανικούς σκοπούς. Στη χώρα μας συναντάται κυρίως σε δύο είδη: ηλίανθος ο ετήσιος (Helianthus annus), που καλλιεργείται για την παραγωγή του ηλιέλαιου, και ηλίανθος ο κονδυλώδης (Helianthus tuberosus), που μπορεί να καλλιεργηθεί και ως λαχανικό για τους κονδύλους-πατάτες του. Λόγω αυτής της πατάτας τον ονομάζουν στο Αιγαίο κολοκάσι και στην Κέρκυρα σύμφωνα με τις πληροφορίες της Καλής Δοξιάδη «κανκιόφολα» ή «καρτσόφολα». Στον κήπο μου αυτή την εποχή ανθίζουν τα κολοκάσια με ένα πολύ μικρότερο κίτρινο λουλούδι από αυτό του ετήσιου ηλίανθου και χωρίς καθόλου σπόρια.
Όχι, τα κολοκάσια δεν έχουν σπόρους για να τους ψήσεις, να τους αλατίσεις και να τους φτύνεις μακριά με αυτή την παιδική χαρά της πρώτης σου ροζ τσιχλόφουσκας. Tα κολοκάσια τρώγονται σαν πατάτες: από τηγανητές, μέχρι σαλάτα ή και ραγκού. Στην αγγλοσαξονική βιβλιογραφία αναφέρονται ως Jerusalem artichokes και καμιά σχέση δεν έχουν βέβαια με την Ιερουσαλήμ ή με τις αγκινάρες, μόνο που αν πιάσεις να τα καθαρίσεις θα πρέπει να τα περνάς με λεμονάκι όπως τις αγκινάρες για να μη μαυρίσουν. Θα βρείτε πολλές συνταγές στο διαδίκτυο, όσο για την καλλιέργειά τους, μια ριζούλα να φυτέψετε στο παρτέρι σας, θα σας πνίξουν την επόμενη χρονιά, διότι πολλαπλασιάζονται υπογείως με ζωηρά επεκτατικές τάσεις.
Καλά φάγαμε, ήρθε όμως τώρα η ώρα να χορέψουμε, γιατί ναι, έχει διαπιστωθεί και επιστημονικά, οι ηλίανθοι χορεύουν… δε στρέφουν μόνο το άνθος προς τον ήλιο παρακολουθώντας την πορεία του, όπως τόσα χρόνια πιστεύαμε, γέρνουν επίσης τους βλαστούς τους χάρη σε έναν ασύμμετρο πολλαπλασιασμό των κυττάρων τους. Έτσι, ο ταχύτερος πολλαπλασιασμός των κυττάρων στη ανατολική πλευρά αναγκάζει το βλαστό να στρέφεται δυτικά και τούμπαλιν. Η χορευτική αυτή φιγούρα τους διαρκεί μέχρι την πλήρη ωρίμανση της ταξιανθίας τους, όπου εκεί πια ακινητοποιούνται και μένουν με τα σπέρματα-σπόρια τους στραμμένα ανατολικά προς τον ήλιο!
…Κι η μέρα χώριζε από το κορμί σου, ανέβαινε, άνοιγε,
μεγάλη ευχή πάνω στα ηλιοτρόπια.
Οδυσσέας Ελύτης, Προσανατολισμοί
