I damage my lungs like the African American
Θυμάστε τους αυτάρεσκους βικτωριανούς; Μια παρόμοια με την δική τους εξευγενιστική ηθική θα κάνει την εμφάνισή της τη δεκαετία του ’90: η πολιτική ορθότητα. Η οποία όχι μόνο θα αντικαταστήσει εξολοκλήρου την έννοια της ηθικής και θα κατηγοριοποιήσει κάθε έκφανση της πραγματικότητας με έναν αμήχανα πουριτανικό τρόπο – πολλοί διανοούμενοι μάλιστα στοχοποιούν την πολιτική ορθότητα ως υπεύθυνη για την καλλιέργεια του σημερινού νεοσυντηρητισμού -, αλλά θα αποτελέσει και ένα πρωτόγνωρο κοινωνικό φαινόμενο.
«Θα χαρακτήριζα αυτό το χιούμορ φρικτό αν η λέξη φρικτό δεν ήταν τόσο ακραία»
Για πρώτη φορά μια ιδέα που επηρεάζει την πραγματικότητα, διαχέεται στην κοινωνία χωρίς την προΰπαρξη ενός πραγματικού – έστω μικρού- κινήματος. Από τότε, τέτοιου είδους αυτογέννητες τάσεις κατακλύζουν ασταμάτητα τις κοινωνίες σε κάθε έκφανσή της. Αρκετές φορές οι τάσεις υπάρχουν, το αξιοπερίεργο όμως είναι ότι ανεξαρτήτως του μεγέθους ή της ουσίας τους, καταφέρνουν να γιγαντώνονται και να γίνονται κοινωνική νόρμα. Αξιοπερίεργο αλλά όχι ανεξήγητο. Εκτός του ότι η κουλτούρα της κατανάλωσης έχει επηρεάσει «καταναλωτικά» κάθε έκφανση της ζωής (το κίνητρο μας δεν είναι πλέον η πρόοδος αλλά η εκτόνωση των επιθυμιών μας), η δυναμική των νέων είναι ακριβώς αυτό: δυναμική.
Οι νέοι του 68 έδειξαν μια εξαιρετική ικανότητα στο να διαχέουν ιδέες στην κοινωνία με ασύλληπτη ταχύτητα, αξιοποιώντας την σημασία της διασύνδεσης και αγκαλιάζοντας με ενθουσιασμό την παγκοσμιότητα.
Στα νεανικά κοινά πως πάμε;
«Ως σύμβολο, μπορώ και θα σε κάνω άνω-κάτω»
Εδώ ερχόμαστε στο δεύτερο σημαντικό στοιχείο που σηματοδότησε ο Μάης του 68 ως προς τον ρόλο των νέων. Εκείνοι τότε, έδειξαν μια εξαιρετική ικανότητα στο να διαχέουν ιδέες στην κοινωνία με ασύληπτη ταχύτητα, αξιοποιώντας την σημασία της διασύνδεσης και αγκαλιάζοντας με ενθουσιασμό την παγκοσμιότητα. Επέδειξαν την τεράστια ορμή της νεανικότητας που ακόμη και ως σύμβολο είναι ικανή να κινητοποιήσει την κοινωνία. Ικανή να ηγείται αντί να ακολουθεί στην γενεαλογική ιεραρχία.
Οι νέοι διεκδίκησαν τον ενεργό ρόλο τους, δημιουργώντας μια νέα «τάξη» που δεν έχει ιστορικά, εθνικά ή αμιγώς κοινωνικά χαρακτηριστικά.
Οι νέοι απλώς ως νέοι – παντού και πάντα.
Το νέο φετίχ της κατανάλωσης και της πολιτικής γίνεται τώρα η κεντροποίηση της τάξης των νέων, μέσω της οποίας οι ιδέες όχι μόνο καταφέρνουν να διαχέονται στην κοινωνία με ταχύτητα φωτός αλλά παίζουν ρόλο τοτέμ για την καταναλωτική μανία. Με κυνικά ασταμάτητη ροή (γιατί μια γενιά νέων αντικαθίσταται πάντα από μια άλλη).
Η νεότητα γίνεται άθελά της η “σταθερή ρευστότητα” που – ειρωνικά – χρειαζόταν ο ελεύθερος καπιταλισμός.
Όπου λαλούν πολλοί κοκόροι;
Αναφέρθηκα πριν στο τέλος εποχής που σήμαναν οι νέοι του ’68 ως προς τον τρόπο διέγερσης της προόδου στην κοινωνία χωρίς να δείξω τι σήμανε αυτό το τέλος. Καταρχήν μετατόπισε οριστικά το κέντρο βάρους της αντίληψης, κλείνοντας σχεδόν ερμητικά την πόρτα με το παρελθόν διότι οι νέοι, πάνω από όλα, εξεγέρθηκαν εναντίον του παλιού. Αυτό το σπάσιμο της ιστορικής αλυσίδας της εξέλιξης στην αντίληψη περί προόδου θα οδηγήσει τις κοινωνίες το να σταματήσουν να αντιλαμβάνονται την ιστορία ως ευθεία γραμμή, ως μια μοναδική διαδρομή προς την καλυτέρευση.
«Μου το λες λίγο αργά και δεν προλαβαίνω»
Ευθύγραμμα και εξελικτικά ήταν και τα μοντέλα των ιεραρχιών (συστημικά και ταξικά) που οι νέοι του ’68 αμφισβήτησαν και όπως φαίνεται εξάλειψαν. Σήμερα τόσο με την αμφισβήτηση του ρόλου της κυβέρνησης όσο και με την ανάπτυξη της ικανότητας των κοινωνικών ομάδων να αυτορυθμίζονται αλλά και της ηθικής να είναι «καταναλωτικά» εναλασσόμενη και όχι συνεχόμενη, οι κοινωνίες ξεκινούν να κάνουν πράξη την έννοια της ανθρώπινης “ανάπτυξης” αντί της προόδου.
Η μεταμοντέρνα διανόηση του 70, μέσα από διάφορες θεωρίες (όπως αυτή της “αδύναμης” σκέψης) και έχοντας ως στόχο την αποκοπή από την ευθεία αντίληψη (στην πραγματικότητα προσπαθώντας να βρουν έναν τρίτο δρόμο ανάμεσα στις δύο ροπές του δογματισμού και τον ρελατιβισμού), έχει ήδη θέσει τις βάσεις για το πως οι κοινωνίες θα αυτοπροσδιοριστούν ως «αναπτυσσόμενες» πλέον. Θα εξηγήσω καλύτερα τις θεωρίες τους σε μελλοντικό άρθρο για να μην πλαγιάσω εδώ.
Δεν κάνεις ένα share στο άρθρο μιας και το έφερε η κουβέντα;
Η ανάπτυξη ως αντίληψη διαμορφώνει μια πολυκατευθυνόμενη ρευστή πραγματικότητα. Οι ιδέες πλέον δεν κινούν την πραγματικότητα προς μια κατεύθυνση (μία ιδέα) αλλά την διευρύνουν συλλεκτικά (πολλές ιδέες). Φανταστείτε την αντίληψη της κοινωνίας να εξελίσσεται ως ένα σώμα που τρέφεται και διογκώνεται προς πολλές κατεύθυνσης λόγω των συνεχών μεταλλαγών από κάθε νέα εσωτερική ένωση ή αντίδραση.
Οι ζωές μας είναι μεν ατομικές, οι αποφάσεις και ο τρόπος με τον οποίο επηρεάζεται η πραγματικότητα όμως δεν οφείλετε στην ηγεσία κανενός από εμάς
Ή φανταστείτε τον αλγόριθμο εμφάνισης αναρτήσεων του facebook, ο οποίος συνεχώς μεταλλάσσεται από τις αλλαγές των προτιμήσεων που δείχνουν οι χρήστες. Ο αλγόριθμος γίνεται συνέχεια καλύτερος, αλλά χωρίς συγκεκριμένη κατεύθυνση.
Έτσι αντιλαμβανόμαστε πια τον κόσμο και έτσι αυτοπροσδιοριζόμαστε και αυτό θα αποτελέσει το μοντέλο για την εξέλιξη των κοινωνιών της επόμενης 20ετίας. Οι ζωές μας είναι μεν ατομικές – εσωτερικά, συναισθηματικά ασύνδετες – , οι αποφάσεις και ο τρόπος με τον οποίο δημιουργούμε και επηρεάζουμε την πραγματικότητα όμως δεν οφείλετε στην ηγεσία κανενός από εμάς, οφείλετε στην συλλεκτικότητα των ατομικών μας ιδεών. Η ελευθερία δεν είναι πια ελευθερία αλλά ελευθερίες.
Αν δεν αμφιβάλλαμε για την ικανότητα και την σοφία μας και αν η παραπάνω δομή δεν ήταν συνεχώς μεταλλασσόμενη αλλά και τόσο βαθιά εξαρτώμενη από την κατανάλωση, θα ήμασταν βέβαιοι πως πρόκειται για μια εξαιρετικά ελπιδοφόρα εξέλιξη της δημοκρατίας.
Συγγνώμη, αυτό το άρθρο δεν θα μιλούσε για το διαδίκτυο;
Η φύση του καπιταλισμού, παρά την επικράτησή του και παρά την παρατεταμένη περίοδο ειρήνης στην Ευρώπη, συνεχίζει να διχάζει συνειδήσεις και απόψεις και να αντιμετωπίζεται – όπως και την εποχή των διαφωτιστών – ως φαινόμενο. Την ίδια στιγμή η κοινωνία περνάει πολύ γρήγορα από την στήριξη πολιτικών, οικονομικών και κοινωνικών ιεραρχιών, στην στήριξη μιας νέας ιδέας που έκανε την εμφάνισή της στα τέλη της δεκαετίας του 90 και σχετίζετε απόλυτα με την λογική της ανάπτυξης: την ιδέα της κοινωνίας των δικτύων.
Κοινωνιολογικά, κοινωνία των δικτύων σημαίνει ταυτόχρονη και ελεύθερη διάδραση, σε οικονομικό, πολιτιστικό και δημοκρατικό επίπεδο. Τεχνολογικά σημαίνει ελεύθερη κίνηση και πληροφόρηση, ταχύτητα, ανάλυση και προβλεψιμότητα.
Η κοινωνία των δικτύων είναι μια κοινωνία που έχει απενοχοποιήσει την πρόοδο και τα ηθικά διλήματα. Είναι η κοινωνία του ρεαλιστικά πραγματοποιήσιμου, χωρίς τα ιδανικά-στόχους των ιδεολογιών. Η κοινωνία προσδιορίζεται μόνο από την δυναμική της και συνεχώς αλλάζει. Ο ρόλος της τεχνολογίας είναι να εξαπλώσει αυτά τα δίκτυα αλλά και να διασπάσει την όποια εξάρτηση της ανάπτυξης από «προαπαιτούμενα». Για παράδειγμα: ο αλγόριθμος της Google δεν αναβαθμίζετε βάσει ποιοτικών αρχών, αλλά βάσει των συνηθειών των χρηστών. Έτσι το δημοφιλές αναδυκνείετε εις βάρος του ποιοτικού. Το ποιοτικό, εξαρτώμενο από προαπαιτούμενα (ποιος καθορίζει τί είναι ποιοτικό, πως, γιατί) μοιραία αποσύρετε.
Προς το παρόν οι κοινωνία των δικτύων παραμένει ακόμα στη σφαίρα της πειραματικής θεωρίας και των think tanks – για πολλούς λόγους που χρειάζονται επίσης νέο άρθρο – πράξεις όμως γίνονται προς αυτή την κατεύθυνση και η επαναστατική εμφάνιση του διαδικτύου κάνει τον οραματισμό για μια δικτυωμένη και όχι ιεαρχική κοινωνία να φαντάζει απόλυτα εφικτός.
Το αν αυτή η κοινωνία θα εμπεριέχει περισσότερη η λιγότερη ελευθερία απ΄ότι σήμερα είναι δυσπρόβλετο και εξαρτάται από το πόσο δυναμικά θα διαμορφώσουμε τον κεντρικό της άξονα, το διαδίκτυο, εμείς.
Ποιότητα και παλιά δαντέλα
Εμείς, ποιοι εμείς; Είτε έιμαστε νέοι είτε όχι, η δυναμική των νέων παραμένει η κινητήριος δύναμη.
Οι νέοι βρίσκονται στην πρώτη γραμμή ως παραγωγοί και καταναλωτές της νέας προς διαμόρφωση κουλτούρας. Κι ενώ συμμετέχουν, δυστυχώς δεν διαμορφώνουν το διαδίκτυο. Όχι σε επίπεδο τεχνολογικής δημιουργίας, αλλα στην διαμόρφωση της ποιότητας και του νοήματος της παγκοσμιότητάς του. Σε ηθικό επίπεδο, οι ιδέες τους διαμορφώνονται περισσότερο από το online περιβάλλον παρά το επηρεάζουν.
«Η παρουσία μου δηλαδίς δεν αρκεί για να επηρεάσου του μέσου;»
Εκείνη η παλιά μεταπολεμική εσωστρέφεια, που διογκώθηκε και εξερράγη τον Μάη του ’68, τελικά επέστρεψε.
Ίσως αξίζει να βάλουμε στην άκρη για λίγο την έννοια της ανάπτυξης και να ανασύρουμε την έννοια της προόδου των διαφωτιστών ώστε να αντιληφθούμε τις νέες κοινωνίες των δικτύων διαφορετικά: σε σχέση με την πρόοδο της ανθρώπινης ικανότητάς και της ηθικής – τώρα πια όχι σε σχέση με τα ένστικτά του ανθρώπου αλλά με την ικανότητά του να είναι ανθρωπιστής. Το ερώτημα παραμένει το ίδιο: μπορούν οι δύο εκφάνσεις της προόδου να εξελίσσονται παράλληλα;
Γιαγιά με ρόδες
Αλλά αν κάποιος δεν ανασύρει δυναμικά αυτό το παλιακό ή και αφελές ερώτημα – και τότε η “αγάπη” των νέων ως αφέλεια είχε αντιμετωπιστεί – τότε ναι, η “επανάσταση του διαδικτύου” είναι ένα σλόγκαν που ωφείλει να αποσυρθεί ως ξεπερασμένο, χάριν νέων αναζητήσεων.Οι περισσότεροι που διαβάζετε ίσως το θεωρείτε αδύνατο μιας και οι νέοι σήμερα πιθανόν να ηγούνται του κονφορμισμού της κοινωνίας. Η νεανική ενέργεια όμως μπορεί να είναι πραγματικά απρόβλεπτη.
Οι νέοι του 68, παρά τον έλεγχο γνώσης και πληροφόρησης (τότε το αυταρχικό πανεπιστήμιο που περιόριζε τις πληροφορίες – σαν αλγόριθμος της google), παρά τον κομφορμισμό και ατομικισμό στις κοινωνίες, παρά τον αποκλεισμό τους από την τεχνολογία των λίγων προνομιούχων και παρά την κατηγοριοποίηση της ίδιας τους της ορμής σε καταναλωτικό τρόπο ζωής από τον καπιταλισμό, κατάφεραν να κάνουν αυτό το μικρό πισογύρισμα στον χρόνο.
«Να δου δώσω λίγο;»
Είναι βέβαιο πως με την διόγκωση των κοινωνικών ανισοτήτων η εσωστρέφεια του ατόμου θα κορυφωθεί και πάλι σε αποπνικτικό βαθμό, όλοι – ακόμα και οι πιο καλοζωισμένοι – εξακολουθούμε να αισθανόμαστε οτι κάτι απροσδιόριστο μας ενοχλέι, παρά τις συνεχείς προσφερόμενες λύσεις. Το αν θα εκραγεί όπως τότε είναι άγνωστο. Αν αυτό γίνει, σίγουρα θα είναι από τους νέους. Γιατί, για τους λόγους που ήδη ανέφερα, είναι οι μόνοι που μπορούν να βγαίνουν από τα πλαίσια της κοινωνίας, ακόμη και τα ιστορικά.
Εκείνοι που μπορούν να κάνουν δύο βήματα πίσω για να πάρουν δυνατή φόρα.
Αυτά προς το παρόν.
Ο Θοδωρής Κολοβος στο Facebook: facebook.com/thodoriscolovos