∆ύο αιώνες, για την ακρίβεια διακόσια δεκαέξι χρόνια, µάς χωρίζουν από τον µαρτυρικό θάνατο του Ρήγα Βελεστινλή το 1798 στο φρούριο Νεµπόισα του Βελιγραδίου, όπου βασανίστηκε και θανατώθηκε διά στραγγαλισµού µαζί µε τους επτά Έλληνες συντρόφους του, από τις οθωµανικές αρχές. Γιατί είναι τόσο σηµαντικός σήµερα; Γιατί είναι ο πρώτος που συνέλαβε µε τέτοια ένταση και τόλµη το όραµα της απελευθέρωσης των υπόδουλων λαών της Οθωµανικής Αυτοκρατορίας, είναι ο άνθρωπος που εµπνεύστηκε από τις ιδέες του ∆ιαφωτισµού και της Γαλλικής Επανάστασης και τις µεταλαµπάδευσε στα Βαλκάνια, είναι ο άνθρωπος που µε το πληθωρικό του παράδειγµα ζωής, έργου και θυσίας ενσάρκωσε ιδανικά το πρότυπο του πατριώτη, δηµοκράτη, επαναστάτη, ποιητή. Είναι ο µάρτυρας της ελευθερίας στη νοτιοανατολική Ευρώπη του τέλους του 18ου αιώνα της δεσποτείας και ο Νεοέλληνας που εκφράζει καθολικά την είσοδο στη νεωτερικότητα, όντας ταυτοχρόνως φιλελεύθερος και ροµαντικός, αντλώντας από την παράδοση και προοικονοµώντας τολµηρά το µέλλον.
Αυτή η ορµητική προβολή προς το µέλλον, που πρόσφερε ο Ρήγας στην αυγή του 19ου αιώνα, κυρίως στους Έλληνες αλλά και στους άλλους Βαλκάνιους, αναγνωρίστηκε από τους συγχρόνους του, όταν ήδη ο Θούριος δρόσιζε τα χείλη των διψώντων για ελευθερία. Τον αναγνωρίζει ως τροµερό προφήτη της επανάστασης, αµέσως µετά το µαρτύριό του, ο διδάσκαλος του έθνους Αδαµάντιος Κοραής· άλλωστε, µαζί εικονίζονται οι δύο τους στη λαϊκή χαλκογραφία να υποβαστάζουν την κουρελιασµένη και αλυσοδεµένη Ελλάδα. Γράφει ο Κοραής στην Αδελφική ∆ιδασκαλία (1799): «Παρίστανται ίσως ταύτην ώραν δέσµιοι έµπροσθεν του τυράννου οι γενναίοι ούτοι της ελευθερίας µάρτυρες. Ίσως, ταύτην την ώραν, κατεβαίνει εις τας ιεράς κεφαλάς των η µάχαιρα του δηµίου, εκχέεται το γενναίον ελληνικόν αίµα από τας φλέβας των, και ίπταται η µακαρία ψυχήν των, διά να υπάγη να συγκατοικήση µε όλων των υπέρ ελευθερίας αποθανόντων τας αοιδίµους ψυχάς. Αλλά του αθώου αίµατος η έκχυσις αύτη αντί του να καταπλήξη τους Γραικούς θέλει µάλλον τους παροξύνει εις εκδίκησιν».
(Την ίδια ώρα ο πατριάρχης Γρηγόριος Ε’ καλεί τους επισκόπους να κατασχέσουν το µανιφέστο του Ρήγα, διότι, λέγει, «πλήρες υπάρχει σαθρότητος εκ των δολερών αυτού εννοιών, τοις δόγµασι της ορθοδόξου ηµών πίστεως εναντιούµενον».)
Τον αναγνωρίζει ο ανώνυµος πατριώτης που συνέταξε την περίφηµη Ελληνική Νοµαρχία (1806), έτσι: «…Μόνον το όνοµα της ελευθερίας φθάνει, διά να δειλιάση τας ανάνδρους καρδίας όλων των µιαρών τυράννων της γης. Ε! πόσον ήθελε το αποδείξει εµπράκτως ο αείµνηστος Έλλην, ο Ηρώς ο µέγας, λέγω και θαυµαστός Ρήγας, αν µία ανέλπιστος προδοσία δεν ήθελε τον θανατώσει. Αυτός ο αξιάγαστος ανήρ ήτον εστολισµένος από την φύσιν µε όλας τας χάριτας των µεγάλων υποκειµένων, ευφυής, αγχίνους και άοκνος, ωραίος τω σώµατι και ωραιότερος τω πνεύµατι, δίκαιος και εξακολούθως, αληθής φιλέλλην και φιλόπατρις».
Ο σύγχρονός του λόγιος ιεροδιάκονος, Γρηγόριος Κωνσταντάς, συγγραφέας της Νεωτερικής Γεωγραφίας (1791, µε τον ∆ανιήλ Φιλιππίδη), στο πρόσωπο του Ρήγα αναγνωρίζει τον «πρώτο Έλληνα πατριώτη που συνέλαβε την ιδέα της αναβίωσης του Γένους µε καθαρά πολιτικούς όρους και οραµατίστηκε ένα ανεξάρτητο ελληνικό κράτος» (αναφέρεται από τον Πασχάλη Μ. Κιτροµηλίδη στην ανά χείρας µελέτη).
Ο αρχιστράτηγος της Επανάστασης Θεόδωρος Κολοκοτρώνης προειδοποιεί τους Έλληνες να µην αποµακρυνθούν από τον Θούριο του Ρήγα. Ο Γεώργιος Τερτσέτης, προλογίζοντας τα Αποµνηµονεύµατα του Κολοκοτρώνη, γράφει για τον Ρήγα: «Ο Ρήγας Φεραίος εστάθη ο µέγας ευεργέτης της φυλής µας, το µελάνι του θα είναι πολύτιµο ενώπιον Θεού, όσο το αίµα του άγιο […] “Ως πότε παλληκάρια να ζούµε στα στενά”, από τα πολεµικά του τραγούδια το τελειότερο περιέχει µίαν επιθεώρησιν των δυνάµεων της πατρίδος, όλοι είναι παρόντες εις την επιθεώρησιν, κανένας απών, τα ξεφτέρια των Αγράφων, οι σταυραετοί του Ολύµπου, τα καπλάνια του Μαυροβουνιού, τα λεοντάρια του Σουλίου, Μάνης και Μακεδονίας και τα δελφίνια της θαλάσσης, οι Νησιώτες, και οι Χριστιανοί του ∆ουνάβεως και Σάβα ποταµού».
Τη σηµασία και τη µοναδική αξία του Ρήγα για την ακολουθήσασα Επανάσταση περιγράφει έξοχα ο σύγχρονός του, φίλος και σύντροφος, Χριστόφορος Περραιβός στη βιογραφία του ανδρός (Σύντοµος βιογραφία του αοιδίµου Pήγα Φεραίου του Θετταλού, 1860), όπου τοποθετεί τον Ρήγα στην κορυφή άλλων πρώιµων εθνεγερτών. Λίγο καιρό νωρίτερα, το 1844, κατά την ψήφιση του πρώτου Συντάγµατος του Βασιλείου της Ελλάδος, ο Ρήγας θα είναι πηγή έµπνευσης για τον πρωθυπουργό Ιωάννη Κωλέττη κατά την πρώτη διατύπωση της Μεγάλης Ιδέας, µιας ιδέας για τον καθόλου ελληνισµό που εδέσποσε έως το 1922.
∆ιαρκής και δραµατικά επίκαιρος στην παρούσα ιστορική συγκυρία. Αυτόν τον σπόρο κρατάµε από τον Ρήγα, φυλαχτό.
Από τον πολυκύµαντο, καίτοι σύντοµο, βίο του Ρήγα κρατάµε την πορεία του στα κέντρα του ελληνισµού εντός της Οθωµανικής Αυτοκρατορίας και στα κέντρα της ταραγµένης Ευρώπης: είναι πορεία µάθησης, παιδείας, πολλαπλών προσαρµογών, συναντήσεων µε έξοχους δασκάλους και ηγέτες, µύησης στις ιδέες του ∆ιαφωτισµού και στις φυσικές επιστήµες. Βελεστίνο, Ζαγορά στο περίφηµο Σχολείο των Κοινών Γραµµάτων των Ιωάννη Πρίγκου και πατριάρχη Καλλίνικου, Κωνσταντινούπολη, Βουκουρέστι, Βιέννη, Τεργέστη. Συναντά τους επιφανέστερους λογίους και µαθαίνει απ’ αυτούς: Ιώσηπο Μοισιόδακα, Γρηγόριο Κωνσταντά και ∆ανιήλ Φιλιππίδη, συγγραφείς της Νεωτερικής Γεωγραφίας, Παναγιώτη Κοδρικά, Νεόφυτο ∆ούκα, Κωνσταντίνο Σταµάτη, Αθανάσιο Χριστόπουλο, Ανθιµο Γαζή, αδελφούς Πουλίου, κοντολογίς όλους τους εκπροσώπους του ελληνικού ∆ιαφωτισµού, από τον κύκλο του ∆ηµητρίου Καταρτζή στις παραδουνάβιες ηγεµονίες και στη Βιέννη.
Ο άνθρωπος. Παθιασµένος για γνώση. Αλλά όχι µε τον τυπικό τρόπο του λογίου. Πλάι στην αγάπη για τη γνώση, τη γνώση των φυσικών επιστηµών και της γεωγραφίας, φουντώνει η αγάπη για την ποίηση και προ πάντων η αγάπη για την ελευθερία και τη δηµοκρατία. Κοσµοπολίτης και µαζί πατριώτης και επαναστάτης. Από τον διαφωτισµό και τον κλασικισµό περνά σε ένα πρώιµο ροµαντισµό. ∆ιψασµένος πάντα και αεικίνητος, έτοιµος για φιλίες και συντροφικότητα, έτοιµος για πολιτική δράση. Έχει περιγραφεί ήδη ως ο Έλληνας που µάς βάζει στη νεωτερικότητα. Προχωρώντας αυτή την εκτίµηση και διακινδυνεύοντας έναν αναχρονισµό, θα λέγαµε σήµερα ότι είναι ο πρώτος Έλληνας οργανικός διανοούµενος, στο πρόσωπο του οποίου συµφύρονται δηµιουργικά το πνευµατικό έργο και η δηµόσια δράση, ο βίος και η πράξη, κι ίσως µε τέτοια ένταση, βάθος και τρόπο που δεν το συναντάµε µετά από αυτόν στη νεοελληνική ιστορία. Ένας αρχετυπικός, ιδανικός Έλληνας λοιπόν, ιδανικός Ευρωπαίος, ιδανικός δηµοκράτης και πατριώτης, επαναστάτης.
Τι κρατάµε σήµερα από τον Ρήγα; Ο Μακρυγιάννης, όταν καθοδηγούσε τον Παναγιώτη Ζωγράφο πώς να ζωγραφίσει τα πρόσωπα και τις µάχες του Αγώνα, είπε ότι ο Ρήγας πρέπει να εικονιστεί σαν «το αγαθό παιδί της πατρίδος που βαστάει το σακκουλάκι µε τον σπόρο της λευτεριάς». Πράγµατι. Έτσι εικονίστηκε, τότε και αργότερα, σαν σπορέας, από τον γλύπτη Ιωάννη Κόσσο στον γνωστό ανδριάντα µπροστά από τα Προπύλαια του Πανεπιστηµίου Αθηνών, που στήθηκε εκεί το 1871, για τα πενηντάχρονα της Επανάστασης, δαπάναις Γεωργίου Αβέρωφ. Ο Ρήγας θρυλείται ότι είπε «εγώ έσπειρα, άλλοι έρχονται να θερίσουν», και ο γλύπτης τον έβαλε να απλώνει το δεξί του χέρι σαν να σπέρνει. Σπορέας. Σπορέας ελευθερίας, δηµοκρατίας, οραµάτων. ∆ιαρκής και δραµατικά επίκαιρος στην παρούσα ιστορική συγκυρία. Αυτόν τον σπόρο κρατάµε από τον Ρήγα, φυλαχτό.
Ο Νίκος Ξυδάκης είναι δημοσιογράφος
Την έκδοση του Ρήγα Βελεστινλή που θα κυκλοφορήσει με την Καθημερινή της Κυριακής υπογράφει ο Πασχάλης Κιτρομηλίδης, καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης στο Πανεπιστήμιο Αθηνών.