Εάν κρίνουμε τον Ιουστινιανό με βάση τις επιτυχίες του, είναι χωρίς καμία αμφιβολία από τους σημαντικότερους ηγέτες της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας: επανέκτησε χαμένα αυτοκρατορικά εδάφη στην Αφρική, την Ιταλία και την Ισπανία· πέτυχε τη νομική και διοικητική αναδιοργάνωση της αυτοκρατορίας· προσπάθησε να αντιμετωπίσει τη συνεχή απειλή της Περσίας· ήταν ακούραστος στην προσπάθειά του να συμφιλιώσει τον διχασμένο λαό της Εκκλησίας· και, πάνω απ’ όλα, έδωσε υλική υπόσταση στο μεγαλείο του Βυζαντίου με την κατασκευή της Αγίας Σοφίας και άλλων σπουδαίων μνημείων. Εάν, όμως, μετρήσουμε τις αποτυχίες των 38 χρόνων που βρισκόταν στο θρόνο, τότε ο Ιουστινιανός φαίνεται ότι απέτυχε σε πολλά – και κυρίως στο ζήτημα που τον απασχολούσε περισσότερο απ’ όλα: την ενότητα της Εκκλησίας. Επίσης, ούτε και οι εδαφικές κατακτήσεις κράτησαν για πολύ, ενώ τα τελευταία χρόνια της βασιλείας του σημαδεύτηκαν από συχνές ταραχές εντός των τειχών της Κωνσταντινούπολης.
Ο Ιουστινιανός, λοιπόν, καταγράφηκε ως ένας από τους εξέχοντες ηγέτες της Ιστορίας, πλην όμως, τόσο στην εποχή του όσο και σήμερα, παραμένει ένας γρίφος. Έτσι, η αποτίμησή του βασίζεται, σε μεγάλο βαθμό, στο τι θέλουμε εμείς να είναι. Ήταν ο μεγαλύτερος ηγέτης της Ανατολικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας ο οποίος εξασφάλισε την πολιτισμική και εδαφική ακμή της; Ή ήταν ο ηγέτης ο οποίος κυνήγησε, όσο κανένας άλλος, τους Έλληνες που δεν είχαν ασπαστεί τον Χριστιανισμό κλείνοντας και τις σχολές της Αθήνας; Τελικά, ο Ιουστινιανός, ο επαρχιώτης Ιλλυριός που μιλούσε λατινικά και ελληνικά, «ανήκει στον ρωμαϊκό ή στον ελληνικό πολιτισμό;» αναρωτιούνται οι συγγραφείς της παρούσης βιογραφίας. Η απάντησή τους είναι συνθετική: «Ανήκει στον ελληνορωμαϊκό πολιτισμό και σίγουρα επηρέασε όσο λίγοι την ιστορία των Ελλήνων».
Πέρα από τη δυσκολία μας να τον κατατάξουμε και να αποτιμήσουμε το έργο και το βίο του, χίλια χρόνια πριν εκδοθεί ο Ηγεμών του Μακιαβέλι (1532), η βασιλεία του Ιουστινιανού μάς προσφέρει ένα πολύτιμο μάθημα για το χαρακτήρα, τις πράξεις, τις ιδεοληψίες, τις επιτυχίες, αλλά και τα εγκλήματα και τα λάθη ενός ηγέτη. Επίσης, αντιλαμβανόμαστε το ρόλο που παίζουν η συγκυρία, οι συνεργάτες, οι συμμαχίες, η «σωστή» χρήση των αντιπάλων, καθώς και η προβολή της εικόνας που ο ηγέτης θέλει.
Στη ζωή του, ο Ιουστινιανός είχε την τύχη να βρίσκεται στο σωστό σημείο τη σωστή στιγμή. Και έκανε τα πάντα για να εκμεταλλευτεί τις ευκαιρίες που του δόθηκαν. Έτσι, εκτός από την τύχη και τη συγκυρία, που μπορεί να υπήρξαν ευνοϊκές, οι πράξεις του δείχνουν πως ο ηγέτης πρέπει να είναι αδίστακτος, να κάνει πράγματα που δεν περιμένει κανείς, αλλά να ξέρει και πότε να κάνει πίσω (ώστε να μην φαίνεται αυτός υπεύθυνος για λάθη και εγκλήματα). Στην καρδιά του αινίγματος του Ιουστινιανού βρίσκεται το γεγονός ότι, ενώ γνωρίζουμε πάρα πολλά για αυτόν –χάρη στους ιστορικούς της εποχής του, με κυριότερο τον Προκόπιο–, υπάρχουν άλλα τόσα για τα οποία δεν ξέρουμε τίποτα. Τα πρώτα του χρόνια μάς είναι παντελώς άγνωστα. Βλέπουμε, όμως, πώς κινήθηκε από νωρίς ώστε να εκμεταλλευτεί τις ευκαιρίες που του προσφέρθηκαν.
Γεννήθηκε σε μια άσημη γωνιά των Βαλκανίων και, ακολουθώντας τον θείο του Ιουστίνο, αναζήτησε την τύχη του στην Κωνσταντινούπολη. Εκεί, μέσα από μια σειρά τυχαίων γεγονότων, ο Ιουστίνος βρέθηκε να στέφεται αυτοκράτορας το 518, όταν ο Αναστάσιος πέθανε χωρίς να ορίσει κληρονόμο. Τότε, γνωρίζουμε τον 36χρονο ανιψιό του νέου αυτοκράτορα, τον Πέτρο Σαββάτιο, τον οποίο και υιοθέτησε, δίνοντάς του το όνομα Ιουστινιανός. Κι αν η ενθρόνιση του Ιουστίνου ήταν θέμα τύχης, η διαδοχή του από τον Ιουστινιανό, το 527, δεν ήταν καθόλου τυχαία. Από νωρίς, ο νεαρός εργαζόταν στα παρασκήνια με επιμονή, με μέθοδο και χωρίς δισταγμό για τη δική του επιτυχία, ανεβαίνοντας την ιεραρχία, αποκτώντας οφίτσια, νομοθετώντας προς το συμφέρον του.
Η τύχη του Ιουστινιανού δεν περιορίζεται στη στέψη του. Βρέθηκε στην εξουσία σε μια εποχή που τα ταμεία ήταν γεμάτα, χάρη στη χρηστή διαχείριση του Αναστάσιου. Επίσης, η Πόλη είχε φθάσει στο πληθυσμιακό απόγειό της, με 500.000 κατοίκους να αποτελούν μεγάλη πηγή εργατικού πλούτου, αλλά και δεξαμενή πολιτικής ζύμωσης. Όταν διορίστηκε ύπατος, λίγα χρόνια πριν πεθάνει ο θείος του, ο Ιουστινιανός έγινε γνωστός στον λαό με πρωτοφανείς σπατάλες. Λειτουργώντας ως επαγγελματίας του πολιτικού μάρκετινγκ του σήμερα, καταλάβαινε τη σημασία της «αναγνωρισιμότητας», και γι’ αυτό δεν έπαψε ποτέ να δηλώνει τις προθέσεις του και να βάζει άλλους να διατυμπανίζουν τα επιτεύγματά του.
Η συγκυρία, η αποφασιστικότητα και η προπαγάνδα, όμως, δεν οδηγούν από μόνες τους στην επιτυχία. Χρειάζονται και οι κατάλληλοι συνεργάτες. Και σε αυτό το σημείο ο Ιουστινιανός απέδειξε και πόσο τυχερός ήταν με τους ανθρώπους που βρέθηκαν δίπλα του, αλλά και πόσο σπάταλος υπήρξε με αυτήν τη γενναιοδωρία της Τύχης. Ο σπουδαίος στρατηγός Βελισάριος, επίσης ταπεινής βαλκανικής καταγωγής, επέτρεπε στον Ιουστινιανό να προσφέρει στρατιωτικούς θριάμβους στον λαό του χωρίς καν ο ίδιος να φεύγει από την Κωνσταντινούπολη. Με την επιφυλακτική στήριξη του αυτοκράτορα, ο Βελισάριος επανέκτησε χαμένα αυτοκρατορικά εδάφη στην Αφρική και την Ιταλία, και προστάτεψε τα ανατολικά σύνορα από τους Πέρσες.
Η τύχη του ηγέτη, όμως, λογαριάζεται και από την ποιότητα των αντιπάλων του και από τις προκλήσεις που καλείται να αντιμετωπίσει. Στην περίπτωση του Ιουστινιανού, η καταγωγή του, που δεν ήταν διόλου αριστοκρατική, τον έφερε σε αέναη αντιπαλότητα με μερίδα της αριστοκρατίας της Κωνσταντινούπολης. Ο γάμος του με την επίσης χαμηλής καταγωγής Θεοδώρα ενίσχυσε την απόστασή του από τα αριστοκρατικά ιδεώδη της «καλής κοινωνίας». Έτσι, συσπείρωσε την ομάδα του εναντίον των ευγενών, και με δηλώσεις αλλά και με νέους νόμους καλλιεργούσε συνεχώς την αίσθηση ότι αυτός υποστήριζε τον λαό εναντίον εσωτερικών εχθρών, εναντίον της διαφθοράς και της κακοδιοίκησης. Και αυτό το έκανε ενώ ο φοροεισπρακτικός μηχανισμός του απομυζούσε όλους τους υπηκόους του, από τους χωρικούς έως τους επιφανέστερους. Και φυσικά ο αριστοκρατικός θεσμός της ανέγερσης εντυπωσιακών ναών ενέπνευσε τον Ιουστινιανό να ξεπεράσει τους πάντες με την ανέγερση της μοναδικής Αγίας Σοφίας.
Τύχη χωρίς τόλμη, όμως, δεν οδηγεί πουθενά. Για τον Ιουστινιανό η κρίσιμη δοκιμασία ήταν η Στάση του Νίκα, στις αρχές του 532, όταν οι δύο ευερέθιστοι δήμοι –Βένετοι και Πράσινοι–, που συνήθως βρίσκονταν σε αντιπαλότητα μεταξύ τους, ενώθηκαν για να απαιτήσουν την απομάκρυνση μισητών συμβούλων του Ιουστινιανού, αλλά και την αντικατάσταση του ίδιου από άλλον ηγέτη. Ο αυτοκράτορας ήταν έτοιμος να διαφύγει από την Κωνσταντινούπολη, αλλά (αν πιστέψουμε τον Προκόπιο) τον απέτρεψε η Θεοδώρα, η οποία εμφανίζεται να του εμπνέει την τόλμη και την αποφασιστικότητα. Παίρνοντας κουράγιο και με τη βοήθεια του Βελισαρίου και άλλων πιστών στρατιωτικών, ο αυτοκράτορας διέταξε να παταχθεί η στάση. Η σφαγή 30.000 ανθρώπων μέσα στον Ιππόδρομο, στην καρδιά της Κωνσταντινούπολης, δεν ξεχάστηκε ποτέ. Ο Ιουστινιανός είχε δείξει ότι ήταν αμείλικτος «όχι μόνο εναντίον των εχθρών μας στον πόλεμο, αλλά και των εσωτερικών ταραξιών, πατάσσοντάς τους μέσω της νομιμότητας», όπως δήλωνε ο ίδιος σε νόμο του 533. Ήταν αδίστακτος και, επίσης, πετύχαινε να διαιρεί τους αντιπάλους του. Ο χρονογράφος Ιωάννης Μαλάλας το έθεσε συνοπτικά: «Υπήρχε μεγάλος φόβος, και η Πόλη ήταν ήσυχη».
Πάνω απ’ όλα, όμως, ο ηγέτης πρέπει να έχει έναν κύριο σκοπό. Στην περίπτωση του Ιουστινιανού, ήταν η ανάγκη για την ενότητα της αυτοκρατορίας και την ενότητα της Εκκλησίας – κάτω από έναν αυτοκράτορα. Αυτός ο στόχος τον ωθούσε να επιβάλλει την Ορθοδοξία με βαναυσότητα σε όσους δεν την ασπάζονταν. Στο όνομα της ενότητας, δεν δίσταζε να τα βάζει με τους πάντες. Γνώριζε, βέβαια, ότι δεν υπήρχαν περιθώρια για ήττα ή για συμβιβασμό. Είτε θα νικούσε συνεχώς είτε θα έχανε τα πάντα. Η εξάρτησή του από τη Θεοδώρα συνηγορεί σε αυτή τη νοοτροπία – αυτή ήταν ο σύμμαχος, η σύντροφος, ο άνθρωπος με τον οποίον μπορούσε να πολεμήσει τους πάντες. Αυτή του έδινε δύναμη, αλλά, την ίδια ώρα, τον οδηγούσε και σε σφάλματα που ίσως θα είχε αποφύγει εάν δεν της είχε τέτοια αδυναμία, εάν δεν είχε επενδύσει τόσα πάνω της.
Στο τέλος, με όλα τα επιτεύγματα και τα λάθη του, ο Ιουστινιανός άφησε νόμους και κτήρια και μια ιστορία που συνδέει όλο το μεγαλείο και τις υπέρμετρες φιλοδοξίες του Βυζαντίου. Αυτή η λιτή, σοφή και συναρπαστική βιογραφία μάς παρουσιάζει έναν άνθρωπο από έναν κόσμο μακρινό και ξένο, αλλά και βαθύτατα οικείο.
Ο Νίκος Κωνσταντάρας είναι δημοσιογράφος. Ο τόμος για τον Ιουστινιανό θα κυκλοφορήσει στα περίπτερα μαζί με την Καθημερινή της Κυριακής.