Η ταραγμένη εικοσαετία στην οποία κυριαρχεί η μορφή του Χαρίλαου Τρικούπη (1875-1895) είναι μια περίοδος που συμπυκνώνει, ίσως με τον καλύτερο τρόπο, ολόκληρη την πολιτική, κοινωνική και οικονομική ιστορία της Ελλάδας. Σε αυτή την περίοδο υπήρχαν όλα: βαθιές θεσμικές μεταρρυθμίσεις που αντέχουν μέχρι σήμερα, όπως η «αρχή της δεδηλωμένης»· προσπάθειες εκσυγχρονισμού της δημόσιας διοίκησης, του στρατεύματος της οικονομίας, αλλά και λαϊκιστικά πισωγυρίσματα· διαρκή εθνοκαπηλεία που είχε ως αποκορύφωμα την ντροπιαστική ήττα του 1897· την πολιτική δίωξη του ίδιου του Χαρίλαου Τρικούπη· την οικονομική χρεοκοπία του κράτους και τον διεθνή έλεγχο της ελληνικής οικονομίας.
Το βασικότερο, όμως, χαρακτηριστικό της περιόδου είναι ότι το εκκρεμές μεταξύ του δυτικού εκσυγχρονισμού της χώρας και του ανατολίτικου λαϊκισμού κινείται ταχύτατα από το ένα άκρο στο άλλο. Δείχνει ανάγλυφα τον «πολιτιστικό δυϊσμό» της χώρας, όπως τον χαρακτηρίζει ο κ. Νικηφόρος Διαμαντούρος: «Το γνωστό δίπολο “Έλληνας-Ρωμιός”, καθώς και οι πολλές παραλλαγές που συνδέονται άμεσα ή έμμεσα μαζί του (π.χ. Δύση-Ανατολή, λογιοτατισμός-δημοτικισμός, Ευρώπη-Βαλκάνια, Ευρώπη-Ελλάδα κ.λπ.) αποτελούν χρήσιμη πρώτη ύλη … (για την) πληρέστερη κατανόηση της λειτουργίας της σύγχρονης ελληνικής κοινωνίας… Η παραλλαγή που υιοθετείται στην προκειμένη περίπτωση… είναι το δίπολο “μεταρρυθμιστική”-“παρωχημένη” πολιτισμική παράδοση ή κουλτούρα. Το υπόβαθρο που το στηρίζει είναι η αντιδιαστολή της πολιτισμικής παράδοσης που έχει τις ρίζες της στην Αναγέννηση, τη Μεταρρύθμιση και την Αντιμεταρρύθμιση, την επιστημονική επανάσταση και τον Διαφωτισμό με εκείνη που εδράζεται στις ιστορικές εμπειρίες του Βυζαντίου, της Ορθοδοξίας, της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας (ως συστήματος διακυβέρνησης) και της Τουρκοκρατίας… καθεμιά από τις δύο αυτές παραδόσεις συγκροτεί ένα ολοκληρωμένο σύστημα θεώρησης και κατανόησης και νοηματοδότησης του κόσμου και του ιστορικού γίγνεσθαι, με δικό του όραμα για το μέλλον της ελληνικής κοινωνίας…»
Υπάρχουν πολλές ιστορικές μορφές που εξέφρασαν αυτόν τον πολιτιστικό δυϊσμό της Ελλάδας. Δύο όμως μπορούν να χαρακτηριστούν αρχετυπικές: ο Χαρίλαος Τρικούπης και ο Θεόδωρος Δηλιγιάννης, ο οποίος μάλιστα καυχιόταν ότι ήταν «το ακριβώς αντίθετο εκείνου του κυρίου Τρικούπη».
«Φύσει συντηρητικός, ο Δηλιγιάννης ήταν αντίθετος με τις μεταρρυθμίσεις και τις καινοτομίες», τις οποίες όμως νομοθετούσε ο Χαρίλαος Τρικούπης. «Πολέμιος του ρουσφετιού, ο Τρικούπης προσπάθησε να το περιορίσει με νομοθετικά μέτρα…» Στην πρώτη μακροχρόνια θητεία του 1882-1995 (για τα μέτρα της εποχής μια τριετής θητεία εθεωρείτο μακροχρόνια), ο Χαρίλαος Τρικούπης «θέσπισε περιορισμούς στις μεταθέσεις και στις απολύσεις των δημοσίων υπαλλήλων… ώστε να απελευθερώσει τόσο αυτούς όσο και τη δημόσια διοίκηση από τις κάθε λογής κομματικές επεμβάσεις… Ο Δηλιγιάννης, αντίθετα, κατέστησε πολιτικό δόγμα την πρακτική του διορισμού των πολιτικών του φίλων στο δημόσιο», όπως αναφέρει η Λύντια Τρίχα στο ανά χείρας βιβλίο.
«Η διαφορετική αντίληψη περί κράτους βρίσκεται στην βάση της αντίθεσης μεταξύ τρικουπισμού και δηλιγιαννισμού», γράφει η Νάση Μπαλτά στο βιβλίο Η καρδιοβόρος αγωνία της κάλπης. Τύπος και βουλευτικές εκλογές την εποχή του Χαριλάου Τρικούπη 1881-1895 (εκδ. Βιβλιόραμα). «Ο δηλιγιαννισμός βλέπει το κράτος ως μέσο αναρρίχησης στα αξιώματα μιας κρατικοδίαιτης ολιγαρχίας που θα συντηρούσε ένα ιδιότυπο “κοινωνικό ολοκληρωτισμό” και θα ήλεγχε το μεγάλο ιδιωτικό κεφάλαιο. Μέσα στο δηλιγιαννικό στρατόπεδο συνυπάρχουν όλοι όσοι αισθάνονται απειλούμενοι από τις επιδιωκόμενες αλλαγές· η μεν παράταξη του μικροαστισμού, κυρίως η διοικητική και κομματική υπαλληλία, που μαχόταν την αστική ανάπτυξη και κατήγγειλε την κερδοσκοπία του ιδιωτικού κεφαλαίου κυρίως γιατί δεν μπορούσε να επωφεληθεί η ίδια, οι δε προερχόμενοι από τον χώρο του παλαιού κοτσαμπασισμού που, προσπαθώντας να διασωθούν πολιτικά, αγκιστρώθηκαν στα πλέγματα του διογκωμένου κρατικού μηχανισμού, προσχώρησαν στην λογική του λαϊκισμού και μαχόταν κατά της διάκρισης της εξουσίας και της αποδυνάμωσης της πολιτικής εξουσίας προς όφελος της οικονομικής».
Βεβαίως, οι δυνάμεις της οπισθοδρόμησης ποτέ δεν προβάλλουν τα δικά τους συμφέροντα στη μάχη κατά των μεταρρυθμίσεων. Σημαία τους πάντα είναι το «καλό του λαού», που στενάζει από τους φόρους, ή «το καλό του έθνους», το οποίο κάποιοι «προδότες ξεπουλούν». Ο Χαρίλαος Τρικούπης πέφτει το 1885 μετά από μια βίαιη καμπάνια της αντιπολίτευσης κατά του «Φορομπήχτη» (επέβαλε φορολογία στις πωλήσεις ζύθου, οινοπνευματωδών, καπνού κ.ά.) ή «Πετρέλαιου» (θέσπισε το κρατικό μονοπώλιο φωτιστικού πετρελαίου) πρωθυπουργού, ενώ οι Αγανακτισμένοι της εποχής τον αποδοκίμασαν κατά τη διάρκεια μιας περιοδείας του στην Πελοπόννησο.
Η εθνοκαπηλεία έπαιξε επίσης σημαντικό ρόλο στον τερματισμό των έξι πρωθυπουργικών του θητείων. Ο Χαρίλαος Τρικούπης, ως ψυχρός ορθολογιστής, πίστευε ότι μόνο μια ισχυρή Ελλάδα με ανορθωμένη την οικονομία, αναδιοργανωμένο τον στρατό και το ναυτικό θα μπορούσε να εξυπηρετήσει επιτυχώς τα εθνικά συμφέροντα. Δεν παρασυρόταν από το εθνικιστικό κλίμα που φούντωνε από διάφορες περιστάσεις, κάτι που τον έκανε ευάλωτο σε κριτικές περί «μειωμένης εθνικής συνείδησης». Η άρνηση, για παράδειγμα, του Χαρίλαου Τρικούπη να ενισχύσει τους επαναστατημένους Κρήτες είχε ως αποτέλεσμα τη βιτριολική αντιπολίτευση εκ μέρους του Θεόδωρου Δηλιγιάννη και των δημοσιογραφικών οργάνων του. Χαρακτηριστική είναι η αρθρογραφία της «Εθνικής», ανεπίσημου οργάνου του δηληγιαννικού κόμματος. Η εφημερίδα «ασχολείται με την “αντεθνική” πολιτική του Τρικούπη και όλων εκείνων που … “πηθικίζουν” τον ευρωπαϊκό πολιτισμό και περιφρονούν τις γνήσιες ελληνικές παραδόσεις και τα ήθη της ελληνικής κοινωνίας… Ο λαός θεωρεί τον Τρικούπη ξένο και την πολιτεία του “ξενόφρονα”… Όλες οι συμφορές που υφίστανται δεν είναι τυχαίες, οφείλονται σε προμελετημένο σχέδιο του Τρικούπη, ο οποίος εκ συστήματος επιβουλεύεται τα εθνικά συμφέροντα…» Την ημέρα των εκλογών, 14η Οκτωβρίου, «οι αληθινοί εχθροί των Ελλήνων, οι σπουδάσαντες τον ευρωπαϊκό πολιτισμό “εν τοις σαλωνίοις της Ευρώπης” θα πάρουν την απάντησή τους από τον ευγενή, φιλόνομο και “νοημονέστερο λαό της υφηλίου”, τον ελληνικό».2
Το δηλητήριο του εθνεγερτικού λαϊκισμού ποτέ δεν εξαλείφεται. Δημιουργεί πολιτική δυναμική που είναι μακροχρονίως καταστροφική για τη χώρα. Αποτέλεσμα αυτού του λαϊκισμού δεν ήταν μόνο η ατιμωτική ήττα του 1897. Ήταν και ο «ειρηνοπόλεμος» του Θεόδωρου Δηληγιάννη το 1885, όταν κήρυξε γενική επιστράτευση για να απειλήσει την Οθωμανική Αυτοκρατορία, ενώ έλεγε στους πρεσβευτές όλων των δυτικών χωρών ότι δεν έχει πρόθεση να κάνει πόλεμο. Η «ένοπλη επαιτεία» εδαφών της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας είχε ως αποτέλεσμα την οικονομική αιμορραγία της φτωχής Ελλάδας και τον ναυτικό αποκλεισμό της από τις μεγάλες δυνάμεις της εποχής.
Αν προκύπτει ένα συμπέρασμα από τη δύσκολη εκσυγχρονιστική θητεία του Χαρίλαου Τρικούπη, είναι ότι ο λαϊκισμός είναι εύκολος μα και καταστροφικός για τη χώρα. Αυτός ο λαϊκισμός δυστυχώς έχει βαθιές ρίζες στην Ελλάδα, τρέφεται από συνασπισμούς μικρών και μεγάλων συμφερόντων, και έχει πάντα σημαία του τον μαξιμαλισμό − εθνικό και οικονομικό. Πάντα δε οδηγεί τη χώρα σε αδιέξοδα, εξαιτίας των οποίων ακολουθούν κύματα εκσυγχρονισμού. Αυτά τα κύματα του εκσυγχρονισμού καλύπτουν μέρος της απόστασης που έχει η χώρα από τις προηγμένες κοινωνίες της Δύσης. Αυτός ο κύκλος ακόμη συνεχίζεται…
O Πάσχος Μανδραβέλης είναι δημοσιογράφος.
Ο τόμος για τον Χαρίλαο Τρικούπη θα κυκλοφορήσει με την Καθημερινή της Κυριακής 20/11/2014