Για το πώς ήταν η κατάσταση για τους μαθητές χρόνια πριν, μπορεί κανείς να μάθει αν επισκεφθεί το Μουσείο Σχολικής Ζωής και Εκπαίδευσης του Εθνικού Κέντρου Έρευνας και Διάσωσης Σχολικού Υλικού στην Πλάκα. Στεγάζεται σε ένα πανέμορφο διατηρητέο κτίριο του 19ου αιώνα στην οδό Τριπόδων. Σκοπός του είναι η διάσωση και η έρευνα του σχολικού υλικού. Το Μουσείο, που άρχισε να λειτουργεί το 2015, τελεί υπό την αιγίδα του Υπουργείο Πολιτισμού, Παιδείας και Θρησκευμάτων και είναι μέλος του Δικτύου Μουσείων και Πολιτιστικών Φορέων Ιστορικού Κέντρου Αθηνών.
Ξεναγός μας η πρόεδρος του Μουσείου, Ευαγγελία Κανταρτζή, που μίλησε στο ΑΠΕ-ΜΠΕ με βοηθούς τον Μίμη και την Άννα, ήρωες του αναγνωστικού του Κώστα Γραμματόπουλου. Σύμφωνα με την κ. Κανταρτζή, «οι ήρωες αυτοί είναι η Αλίκη Βουγιουκλάκη των σχολικών αναγνωστικών», τους γνωρίζουν όλα τα παιδιά. Ζωντανεύουν μέσα από τις σελίδες και κάνουν μαζί μας ένα διαδραστικό ταξίδι στο χρόνο ανακαλύπτοντας την ιστορία του σχολείου των περασμένων δεκαετιών.
Σχολική αίθουσα
Η σχολική αίθουσα με τα ξύλινα θρανία – όταν υπήρχε σχολείο και δεν ήταν ερείπια λόγω των πολέμων – ένα παλιό κουδούνι, οι τοίχοι καλυμμένοι με χάρτες μυθολογίας, γεωγραφίας…
Τα παιδιά κάθονται στα θρανία και μέσα από αφηγήσεις, προβολές, αποσπάσματα από ταινίες και παιχνίδια, γνωρίζουν την κτιριακή υποδομή των σχολείων της μεταπολεμικής εποχής, τη χρησιμότητα συγκεκριμένων εκθεμάτων για παράδειγμα της ξυλόσομπας, αγγίζουν και ανοίγουν παλιές σάκες και σχολικό υλικό, βλέπουν την πλάκα με το κοντύλι και όπως διηγείται η κ Κανταρτζή φωνάζουν «τάμπλετ, τάμπλετ», κρατούν μια πένα με μελάνι, το μπλοκ ιχνογραφίας, ξεφυλλίζουν τετράδια καλλιγραφίας, παρατηρούν μια μαθητική ποδιά, το μαθητικό πηλίκιο. Τους κάνουν εντύπωση οι τιμωρίες, όχι μόνο η βέργα αλλά και τα καρυδότσουφλα που έριχνε ο δάσκαλος στο πάτωμα για να γονατίσει πάνω τους άτακτος μαθητής και να συνετιστεί… Σήμερα, οι μικροί επισκέπτες τα βλέπουν όλα αυτά σαν παιχνίδι. «Βρήκαμε, επίσης, σε βιβλίο που εκδόθηκε το 1827 και πιθανότατα μπήκε ως αναγνωστικό σε σχολική τάξη κοντά στο 1900, μια σελίδα – τιμωρία, όπου ο μαθητής είχε γράψει 200 φορές «άλλη φορά θα φορώ καπέλο» , καθώς τα αγόρια ήταν υποχρεωμένα να φορούν το μαθητικό πηλίκιο.
Σχολικό βιβλίο. Μία έκδοση του 17ου αιώνα με τους Μύθους του Αισώπου, την οποία κοσμούν 35 γκραβούρες είναι ένα από τα πιο σημαντικά αποκτήματα του Μουσείου, «πολύ πλούσια και ακριβή έκδοση για την εποχή που πιθανότατα διδασκόταν σε σχολεία την περίοδο του ελληνικού διαφωτισμού».
Τα πιο παλιά αλφαβητάρια που φιλοξενεί το Μουσείο είναι του 18ου αιώνα, μικρά, ασπρόμαυρα 16σέλιδα. Από τα πιο σημαντικά, είναι αυτά της μεταρρύθμισης του 1917, οπότε ο Ελευθέριος Βενιζέλος αποφασίζει για πρώτη φορά να διδαχθεί η δημοτική γλώσσα, ανάμεσά τους το αναγνωστικό «Τα ψηλά βουνά» και το αλφαβητάρι με τον ήλιο «τα οποία γνωρίζουν τα παιδιά έως σήμερα γιατί χρησιμοποιούντα ως εξωσχολικά βιβλία». Κάθε αλλαγή εξουσίας φέρνει αλλαγές στα σχολικά βιβλία. Για παράδειγμα τα Μεταξικά αναγνωστικά, στο εξώφυλλο, οι φαλαγγίτες, στο εσωτερικό, κείμενα της 4ης Αυγούστου.
Από τα νεότερα αναγνωστικά, τα πιο γνωστά είναι του Κώστα Γραμματόπουλου. Όπως τονίζει η κ. Κανταρτζή «μια σειρά αναγνωστικών που δημιουργήθηκαν γύρω στο ’50 είναι εικονογραφημένα από πολύ γνωστούς καλλιτέχνες, Μοντεσάντου, Τάσσος, Θετταλός, Βασιλείου, Αστεριάδης. Ήταν πολύ σημαντική περίοδος για την εικονογράφηση του σχολικού και παιδικού βιβλίου». Το μουσείο φιλοξενεί επίσης σπάνια αναγνωστικά, ανάμεσά τους είναι δύο που διδάχθηκαν οι μαθητές στα μουσουλμανικά σχολεία πριν από περίπου 70 χρόνια. Υπάρχουν, εξάλλου, αναγνωστικά απ’ όλο τον κόσμο, γερμανικά (πρώην ανατολική και δυτική Γερμανία), από Ιταλία, Ισπανία, πρώην Σοβιετική Ένωση, Κίνα, Ιαπωνία, Ινδία, Σαουδική Αραβία.
Τα περισσότερα βιβλία είναι αγορασμένα σε δημοπρασίες στο εξωτερικό, όπως στην Κωνσταντινούπολη, ενώ έχει αγοραστεί και αναγνωστικό στη Σμύρνη από την περίοδο πριν την καταστροφή που έχει πάνω το όνομα του μαθητή. «Είναι συγκινητικό. Αναρωτιέσαι τι άραγε έγινε αυτό το παιδί, ήταν από εκείνα που χάθηκαν ή κατάφεραν να γλιτώσουν περνώντας απέναντι…». Ιδιαίτερη συγκίνηση προκαλούν στην κ. Κανταρτζή οι σημειώσεις των μαθητών που κρύβονται στα σχολικά βιβλία, είτε πάνω στις σελίδες τους είτε σε χαρτάκια μέσα στα βιβλία, τιμωρίες, ραβασάκια, ζωγραφιές αλλά και σκονάκια.
Υπάρχει στο μουσείο «ραβασάκι» γραμμένο στην τελευταία σελίδα – που ήταν συνήθως λευκή- ενός βιβλίου, γύρω στο 1920, ένα αγόρι μιλούσε «για τα βαθύτατα αισθήματα που έτρεφε για μία συμμαθήτριά του». Αστείρευτη πηγή γνώσεων για τη σχολική αλλά και την καθημερινή ζωή στην Ελλάδα είναι τα μαθητικά τετράδια. Υπάρχουν χειροτεχνίες, – κέντημα από το μάθημα των Οικοκυρικών με ημερομηνία 6 Ιουνίου από το 1890-. Στο υπόγειο άλλη μια εικόνα για το παρελθόν του ελληνικού σχολείου αποκαλύπτουν τα σκεύη για το συσσίτιο… αυθεντικά πιάτα και ποτήρια… Περισσότερες πληροφορίες για τη σχολική ζωή αλλά και για την ιστορία μιας συγκεκριμένης χρονικής περιόδου, δίνουν έγγραφα που έχει συγκεντρώσει το Μουσείο, από απολυτήρια μαθητών μέχρι διοριστήρια δασκάλων.
Τον Οκτώβριο, με αφορμή την επέτειο της 28ης Οκτωβρίου 1940, αναμένεται να πραγματοποιηθεί έκθεση στο Μουσείο με ό,τι υλικό υπάρχει σχετικό με εκείνη την περίοδο, τετράδια, βιβλία, φωτογραφίες. «Πραγματοποιούνται όλη τη χρονιά ειδικές εκθέσεις και ανάλογα εκπαιδευτικά προγράμματα για το παλιό σχολείο, για το σχολικό βιβλίο, πραγματοποιούνται επίσης εκπαιδευτικά προγράμματα και περίπατοι στην Πλάκα. Κάθε χρόνο γίνεται ένας μαθητικός διαγωνισμός μαζί με την εκπαιδευτική ραδιοτηλεόραση του υπουργείου Παιδείας με θέματα ανάλογα με το περιεχόμενο του μουσείου. Επίσης, εκτός από τις συνεργασίες με σχολεία και πανεπιστήμια στην Ελλάδα, το Μουσείο ξεκινάει συνεργασίες με σχολεία του εξωτερικού. Έχει γίνει ήδη η αρχή με ελληνικό σχολείο στο Βουκουρέστι και στόχος είναι τα σχολεία της ομογένειας, σε Γερμανία, Αμερική, Αυστραλία».
Από σήμερα, λοιπόν, οι μαθητές θα καθίσουν στα θρανία τους, όπως χρόνια πριν έκαναν οι γονείς τους, οι παππούδες τους, οι πρόγονοί τους… θα προχωρήσουν κατά μία σχολική τάξη, παίρνοντας τη θέση μεγαλύτερων συμμαθητών τους, που δίνουν τη σκυτάλη στους μικρότερους μαθητές και παραλαμβάνουν και εκείνοι τη σκυτάλη από τους μεγαλύτερούς τους. Είναι ο κύκλος της ζωής, όπως χαράσσεται από την έναρξη κάθε σχολικής χρονιάς, το Σεπτέμβριο.