Μέσα σε ένα ντελιριακό σκηνικό Black Friday, Cyber Monday, Travel Tuesday και αγορών για τα Χριστούγεννα, με το inbox μου να έχει γεμίσει από προσφορές και να μην μπορώ να σταματήσω να τα θέλω ΟΛΑ, ήρθε ένας μικρός νευρικός κλονισμός και η συνειδητοποίηση ότι αυτό που βιώνουμε (όπως επισήμανε η Λουίζα), θα μπορούσε κάλλιστα να ονομάζεται καταναλωτικός τζόγος.
Ο εθισμός στον καταναλωτισμό είναι ξεκάθαρα ο σύγχρονος τζόγος της ψυχής. Δεν το συνειδητοποιούμε γιατί δεν τον βλέπουμε με τα ίδια μάτια που κοιτάμε τον τζόγο στο καζίνο, στον καταναλωτισμό, όμως, το παιχνίδι είναι πιο ύπουλο. Δεν έχει ζάρια, ρουλέτες και τραπουλόχαρτα, έχει ρούχα, αρώματα, gadgets, όλα σε κάποια δελεαστική “συσκευασία”, που μας κάνει να πιστεύουμε ότι αν τα αποκτήσουμε, θα αποκτήσουμε και μία καλύτερη εκδοχή του εαυτού μας. Και εκεί είναι που ποντάρουμε, ξανά και ξανά.
Ο καταναλωτισμός τρέφεται από τα πιο βασικά ανθρώπινα ένστικτα, την ανάγκη για ασφάλεια, αποδοχή και, κυρίως, να γεμίσει το κενό. Αυτό το κενό που μας κατατρώει όταν νιώθουμε ανεπαρκείς ή μόνοι. Και φυσικά, το καπιταλιστικό μοντέλο όχι μόνο αναγνωρίζει αυτό το κενό, αλλά το χειραγωγεί και το μεγεθύνει.
Το πιο κραυγαλέο παράδειγμα είναι η βιομηχανία του fast fashion, με ρούχα και αξεσουάρ πολύ οικονομικά που όμως φθείρονται γρήγορα και διαρκώς αγοράζουμε περισσότερα για να τα αντικαταστήσουμε. Και κάπως έτσι, στην πραγματικότητα δεν αγοράζουμε ρούχα αλλά λίγες στιγμές αυτοεκτίμησης που εξανεμίζονται πριν καν τελειώσει η χρονιά.
Κάποια από τα sites fast fashion μάλιστα, γνωρίζουν πάρα πολύ καλά τι κάνουν. Γνωρίζουν την ανθρώπινη ροπή προς τον τζόγο και σε προσελκύουν με ρουλέτες που σου χαρίζουν κουπόνια έκπτωσης τα οποία μπορεί να φτάσουν και τα 400 ευρώ. Στην πραγματικότητα, όταν κάνεις check out, αντιλαμβάνεσαι ότι τα κουπόνια μεταφράζονται σε κάποια υποτιθέμενη έκπτωση (κανείς δεν μπορεί να το ελέγξει αυτό όμως, προφανώς η έκπτωση είναι μούφα) και έχεις γεμίσει τόσο πολύ το καλάθι σου, που έχεις ξοδέψει για πλάκα ένα μεγάλο μέρος του μισθού σου. Και που το ξέρεις όμως, τι αλλάζει; Την επόμενη φορά που θα δεις τα κουπόνια, πάλι θα την πατήσεις. Ακριβώς όπως αν έπαιζες ρουλέτα στο καζίνο.
Εννοείται πως η περίοδος των Χριστουγέννων είναι ο απόλυτος καταναλωτικός μαραθώνιος. Οι βιτρίνες μας κάνουν να νιώθουμε άσχημα αν δεν βουτήξουμε κι εμείς στη “χριστουγεννιάτικη μαγεία” τους, όμως, πίσω από τα φώτα και τα λαμπερά περιτυλίγματα, κρύβεται η πιο ανασφαλής εκδοχή του εαυτού μας. Η εκδοχή που θέλει να αποδείξει στους άλλους ότι είμαστε γενναιόδωροι, στα παιδιά μας ότι τα αγαπάμε, στους συντρόφους μας ότι νοιαζόμαστε και βέβαια στον ίδιο μας τον εαυτό, να τον κάνουμε να νιώσει ότι “είναι καλά”.
Αλλά πόσο πιάνει αυτό τελικά; Γιατί νιώθουμε κάθε χρόνο αυτόν τον συναισθηματικό εκβιασμό να βαραίνει τη χριστουγεννιάτικη λίστα μας; Αν μάλιστα τύχει και νιώσουμε από κάποιο βλέμμα ότι το δώρο που κάναμε δεν είναι “αρκετό”, εκεί αρχίζει ο φαύλος κύκλος. «Ας πάρω κάτι παραπάνω του χρόνου» θα σκεφτούμε, ή «Ας ψωνίσω λίγο πιο ακριβά», και το κενό μεγαλώνει.
Ναι, ο καταναλωτισμός λειτουργεί σαν ναρκωτικό. Ακριβώς έτσι. Κάθε αγορά ενεργοποιεί τον μηχανισμό της ντοπαμίνης, την ορμόνη της ανταμοιβής, κάνοντάς μας να νιώθουμε προσωρινά καλά – το ίδιο συμβαίνει και με τον τζόγο. Η αγωνία της προσμονής και η ανακουφιστική στιγμή της απόκτησης -η στιγμή που περνάει η κάρτα από το pos ή πατάμε το “επιβεβαίωση αγοράς” σε μία online παραγγελία- είναι εθιστικό συναίσθημα και, όπως κάθε εθισμός, χρειάζεται διαρκώς όλο και μεγαλύτερες δόσεις για να νιώσεις την ίδια ευφορία.
Από τη άλλη είναι και τα ερεθίσματα που παίρνουμε από το κοινωνικό μας περιβάλλον που οποία μας πιέζουν. Κάποιος φίλος με καινούργιο κινητό, κάποιος συνάδελφος με τα πιο trendy αθλητικά παπούτσια, οι influencers που μοστράρουν καλλυντικά, ταξίδια, gadgets, ρούχα και αξεσουάρ, μοιάζει να μας φωνάζουν (με έμμεσο τρόπο) ότι δεν είμαστε αρκετοί αν δεν τα έχουμε και εμείς.
Γιατί ένα χελιδόνι δεν φέρνει την Άνοιξη, γι’ αυτό. Αφού το μεγαλύτερο ψέμα του καταναλωτισμού είναι η υπόσχεση ότι θα γεμίσει τα κενά μας, ενώ στην πραγματικότητα κάθε νέα αγορά απλώς επαναπροσδιορίζει τι μας λείπει. Θα αγοράσεις ένα ακριβό ρολόι για να νιώσεις επιτυχημένος, αλλά μετά θέλεις και το αντίστοιχο αυτοκίνητο για να ολοκληρώσεις την εικόνα. Είναι σαν τον σκύλο που κυνηγάει την ουρά του και όσο περισσότερο κυνηγάς, τόσο πιο απογοητευμένος νιώθεις.
Αλλά στην πραγματικότητα όλο αυτό συμβαίνει επειδή οι αληθινές μας ανάγκες δεν είναι υλικές. Κανένα ζευγάρι παπούτσια δεν θα θεραπεύσει την μοναξιά σου, κανένα καινούργιο κινητό δεν θα σε κάνει να νιώσεις αγαπητό άτομο, κι όμως, θα πας και θα “ποντάρεις” ξανά, με την ελπίδα ότι η επόμενη αγορά θα είναι εκείνη που θα σε σώσει. Λάθος.
Το πρώτο και -φυσικά- το πιο δύσκολο βήμα είναι να συνειδητοποιήσεις το πρόβλημα και να καταλάβεις ότι αυτό που ψάχνεις στις αγορές σου δεν είναι τα προϊόντα, αλλά η συναισθηματική πληρότητα. Και ότι αυτή η πληρότητα δεν γίνεται να έρθει από κάτι που χωράει σε ένα κουτί.
Ρώτα τον εαυτό σου γιατί θέλεις να αγοράσεις αυτό το προϊόν; Αν δεν το έχεις πραγματική ανάγκη, τότε σκέψου το ξανά, γιατί πιθανότατα προσπαθείς να καλύψεις ένα κενό που δεν είναι υλικό.
Περιόρισε τα ερεθίσματα. Οι διαφημίσεις είναι σχεδιασμένες για να σε κάνουν να νιώθεις συναισθήματα, να συνδέσεις το κάθε προϊόν με τη βελτίωσης της ζωής σου – άρα θα νιώσεις μια ανεπάρκεια που πρέπει να “θεραπεύσεις”. Οπότε προσπάθησε να μειώσεις τον χρόνο στα social media, να απενεργοποιήσεις τα notifications για εκπτώσεις και προσφορές, και φυσικά, μην επισκέπτεσαι καταστήματα -και καλά- μόνο για να χαζέψεις, αφού όλοι ξέρουμε πού καταλήγει πάντα αυτό.
Προσπάθησε να επενδύσεις σε εμπειρίες και όχι σε πράγματα. Τα υλικά αγαθά φθείρονται, αλλά οι εμπειρίες μένουν, οπότε αντί να αγοράσεις άλλο ένα ζευγάρι παπούτσια ή μία τσάντα, πήγαινε μια εκδρομή με φίλους. Πίστεψέ με, θα θυμάσαι τις στιγμές αυτές περισσότερο.
Αν νιώθεις ότι δεν μπορείς να σταματήσεις μόνος/η σου, μην διστάσεις να μιλήσεις σε έναν ψυχολόγο, ο καταναλωτικός εθισμός είναι πραγματικός όρος και η θεραπεία του χρειάζεται υποστήριξη.
Είναι μία εσωτερική μάχη ανάμεσα στο «έχω» και στο «είμαι». Κοινωνικά, έχουμε ταυτίσει την αξία μας με αυτά που έχουμε, αλλά η αλήθεια είναι ότι η αξία μας δεν μετριέται με τιμές και δώρα εκπτώσεων, οπότε εμείς πρέπει να αλλάξουμε το αφήγημα και να σταματήσουμε να βλέπουμε τους εαυτούς μας μέσα από τη βιτρίνα. Πρέπει να ψάξουμε μέσα μας όλα αυτά που πραγματικά μας γεμίζουν και να ποντάρουμε μόνο εκεί.