Η ψυχική υγεία πάντα αποτελούσε έναν ευαίσθητο τομέα, που τα τελευταία χρόνια έχει απενεχοποιηθεί – οι άνθρωποι μιλούν πιο ανοιχτά για τα ψυχικά προβλήματα που αντιμετωπίζουν – ταυτόχρονα, όμως, απασχολεί ολοένα και περισσότερους. Οι “ασθένειες” της ψυχής πυροδοτήθηκαν με την πανδημία του κορωνοϊού, με αποτέλεσμα ένα μεγάλο μέρος του πληθυσμού να περνά στο γραφείο του ψυχολόγου ή του ψυχιάτρου.
Η Popaganda με τη βοήθεια του ψυχιάτρου – ψυχοθεραπευτή Δημήτρη Μαργαρίτη, αποκωδικοποιεί τις συχνότερες ψυχικές διαταραχές.
Αγχώδεις διαταραχές και διαταραχές διάθεσης είναι οι δύο πιο συνηθισμένες κατηγορίες που αντιμετωπίζουν οι ειδικοί ψυχικής υγείας. Εδώ θα εστιάσουμε στις αγχώδεις διαταραχές καθώς και στην κατάθλιψη, την πιο συχνή διαταραχή διάθεσης.
Άγχος vs Stress
Πριν αναλυθούν οι αγχώδεις διαταραχές είναι σημαντικό, όπως μας λέει ο κ. Μαργαρίτης, να επισημάνουμε τη διαφορά του άγχους με το stress, που δεν είναι ευδιάκριτη σε όλους: «Κάθε ζωντανός οργανισμός σε μια αλλαγή περιβάλλοντος στρεσάρεται και εμφανίζει συμπτώματα. Ακόμη και ένα φυτό στρεσάρεται αν του αλλάξουμε θέση, μπορεί να μαραθεί ή αντίθετα, μετά από ένα διάστημα προσαρμογής, να ευδοκιμήσει. Πρόκειται για μια φυσιολογική διαδικασία που αναλόγως τον οργανισμό χωρίζεται στο παραγωγικό stress – που αυξάνει την παραγωγικότητα -εάν δεν είχαμε ένα στοιχειώδες stress δεν θα κάναμε τίποτα-, ενώ όταν υπάρχει υπεραντίδραση έχουμε το λεγόμενο distress με συμπτώματα stress όπου το άτομο δε λειτουργεί επαρκώς και υποφέρει από συμπτώματα.
Ο ψυχιάτρος-ψυχοθεραπευτής Δημήτρης Μαργαρίτης
»Το stress μπορεί να προκληθεί από αλλαγές σε οικογενειακές ή εργασιακές συνθήκες, ακόμη και για καλό λόγο, για παράδειγμα έναν γάμο. Ακόμη και διακοπές να πάει κάποιος, μπορεί να μην κοιμάται καλά ή να μην πηγαίνει τουαλέτα, αυτά είναι αναμενόμενα αποτελέσματα λόγω αλλαγής περιβάλλοντος. Συνήθως τα συμπτώματα έχουν να κάνουν με προβλήματα ύπνου, μυοσκελετικά άλγη σε αυχένα-πλάτη, πονοκεφάλους, πόνους στην κοιλιά, γαστρεντερικά συμπτώματα, τρίξιμο δοντιών, δύσπνοια, τρέμουλο, νεύρα, διαταραχές στη libido.
»Από την άλλη πλευρά, όταν υπάρχουν αυτά τα συμπτώματα και επιμείνουν για καιρό μετά το διάστημα προσαρμογής ή σε κάποια μεταβατική περίοδο (σημαντικής σχέσης, εργασιακά) τότε μιλάμε για αγχώδεις διαταραχές. Το άγχος είναι ένα συναίσθημα ακαθόριστου φόβου ότι κάτι δεν πάει καλά. Αισθάνομαι ότι κάτι μου φταίει. Είναι από τους πιο συνηθισμένους λόγους για να πάει κάποιος σε ψυχίατρο ή ψυχολόγο».
Γιατί είναι σημαντικό να απευθυνθεί κάποιος σε ειδικό; «Καθένας μας κουβαλάει τις δικές του φοβίες, ανασφάλειες, νοήματα σχέσεων, που έχουν να κάνουν με την προσωπική μας ιστορία. Εκτός από αυτά ζούμε σε ένα ασφυκτικό περιβάλλον, ειδικά η ζωή στις πόλεις: ανεργία ή εξαντλητική εργασία, οικονομική εξαθλίωση, άστεγοι γύρω μας, καθιστική ζωή, κίνηση στους δρόμους, εθισμοί. Το ανθρώπινο σώμα δεν είναι φτιαγμένο για όλα αυτά και αντιδράει. Αν υπάρχουν έντονα συμπτώματα stress και τα παραμελήσουμε το σώμα κλατάρει, εμφανίζονται καρδιαγγειακά προβλήματα, νόσοι του ανοσοποιητικού, κακοήθειες. Αν τα συμπτώματα stress δεν οφείλονται σε κάποια οργανική νόσο (π.χ. θυρεοειδοπάθεια) τότε η επίσκεψη σε κάποιον ειδικό μπορεί να διαγνώσει έγκαιρα κάποια αγχώδη διαταραχή».
Ας ανατρέξουμε επιγραμματικά στις συχνότερες αγχώδεις διαταραχές:
«Ορισμένοι άνθρωποι από τη φύση τους είναι περισσότερο σε εγρήγορση σε σχέση με άλλους», εξηγεί ο κ. Μαργαρίτης. «Έχουν ένα γενικευμένο άγχος, που συνήθως ξεκινά από την παιδική ηλικία με πονοκεφάλους και κοιλιακά άλγη ήδη από τα σχολικά χρόνια. “Θυμάμαι τον εαυτό μου έτσι από πάντα. Και η μητέρα μου έτσι ήταν”, συνηθίζουν να λένε. Στην ηλικία συνήθως μετά τα 30-35, που αυξάνονται οι απαιτήσεις της ενήλικης ζωής, ενδεχομένως μονιμοποιούνται και κορυφώνονται τα συμπτώματα stress, οπότε μιλάμε για τη Διαταραχή Γενικευμένου άγχους που εάν δεν αντιμετωπιστεί οδηγεί σε κατάθλιψη ή κατάχρηση αλκοόλ και άλλων ουσιών.
»Μια κορύφωση του άγχους είναι η κρίση άγχους ή κρίση πανικού. Αν κάθε σύμπτωμα stress είναι ένα λουλούδι, η κρίση πανικού είναι ένα μπουκέτο που σε χτυπάει ξαφνικά», αναφέρει χαρακτηριστικά ο κ. Μαργαρίτης. «Η συμπτωματολόγια περιλαμβάνει πνίξιμο, δύσπνοια, τρέμουλο, το άτομο έχει την αίσθηση ότι χάνει τον έλεγχο και ότι θα τρελαθεί ή ότι πεθαίνει.
»Η κρίση πανικού από μόνη της δεν είναι πάθηση, είναι σύμπτωμα. Για την ακρίβεια είναι ομάδα συμπτωμάτων. Μπορεί να εμφανιστεί σε περιπτώσεις πένθους, επικείμενου χωρισμού, καθώς και σημαντικού γεγονότος ή προθεσμίας (όπως π.χ. οι πανελλήνιες εξετάσεις). Ενώ μπορεί οποιοσδήποτε να πάθει μια κρίση πανικού στη ζωή του, συνηθίζεται όποιος παθαίνει να αγχώνεται μήπως το ξαναπάθει (άγχος αναμονής), βιώνει μια αγχώδη υπερεγρήγορση και αρχίζει να αποφεύγει καταστάσεις (π.χ. να μπει σε μετρό, να είναι με κόσμο, να μείνει μόνος). Έτσι, μπαίνει σε έναν φαύλο κύκλο και του συμβαίνει ξανά. Αυτή είναι η Διαταραχή Πανικού».
Η μεικτή αγχώδης καταθλιπτική διαταραχή είναι συνδυασμός άγχους με κατάθλιψη, υπάρχει μια έντονη ευσυγκινησία και το άτομο τα βλέπει όλα δυσοίωνα, τόσο για τον εαυτό του όσο και για τον κόσμο.
Το μετατραυματικό στρες (PTSD) έρχεται αφού κάποιος ζήσει κάτι απειλητικό για τη ζωή του και βρίσκεται σε εγρήγορση για να μην το ξαναπάθει. Γεγονότα που οδηγούν σε μετατραυματικό στρες μπορεί να είναι μια φυσική καταστροφή, ένα τροχαίο ατύχημα, μια ληστεία, ένας βιασμός. «Το βλέπουμε σε πρόσφυγες, θύματα trafficking, όσους έχουν ζήσει πόλεμο, θύματα σεξουαλικής παρενόχλησης. Οι πιο δύσκολες περιπτώσεις είναι αυτές που το τραύμα προέρχεται από ανθρώπινο παράγοντα και έχει χαθεί η εμπιστοσύνη στον συνάνθρωπο», εξηγεί ο ψυχίατρος. «Το μετατραυματικό stress παρουσιάζει άυξηση κατά την πανδημία και έχει εμφανιστεί σε άτομα που έχουν νοσηλευτεί σε νοσοκομείο και ΜΕΘ λόγω Covid».
«Το κοινωνικό άγχος (social phobia) είναι το άγχος “μήπως γίνω ρεζίλι”. Το άτομο που έχει τέτοιας μορφής άγχος αποφεύγει τις κοινωνικές εκδηλώσεις ή ντρέπεται να μιλήσει σε μια παρέα ή να βρει ερωτικό σύντροφο. Συνήθως έρχονται στον ψυχίατρο άνθρωποι με κρίσεις πανικού ή κατάθλιψη στα οποία τους έχει οδηγήσει το κοινωνικό άγχος.
Στις πιο συχνές αγχώδεις διαταραχές ανήκουν και οι φοβίες (ζώα, κλειστοί χώροι, μέσα μεταφοράς, υψοφοβία) για τις οποίες πρέπει κάποιος να αναζητήσει θεραπεία αν τον ενοχλούν στην καθημερινότητά του».
«Η κατάθλιψη είναι το μεγάλο “κεφάλαιο” των συναισθηματικών διαταραχών. Το συναίσθημα στην κατάθλιψη είναι σαν του πένθους και τα στοιχεία που την καθιστούν ασθένεια είναι ότι διαταράσσονται βασικές σωματικές λειτουργίες: χαλάει η ποιότητα του ύπνου, ο ασθενής επιθυμεί να είναι συνέχεια στο κρεβάτι, δεν έχει ενέργεια. Επίσης, αλλάζουν οι διατροφικές συνήθειες, μπορεί να έχει βουλιμία και να τρώει συνέχεια γλυκά ή να μην έχει όρεξη και να χάσει βάρος. Άλλα ύποπτα συμπτώματα είναι ότι έχει πόνους, ψάχνεται μήπως έχει κάποια αρρώστια και βασικά κάνει αρνητικές σκέψεις, αυτομομφής ή ενοχής. Σε πιο βαριές περιπτώσεις δεν έχει συγκέντρωση. Αυτός που έχει κατάθλιψη κάνει σκέψεις που κανονικά δεν θα τις έκανε, όπως ότι η ζωή δεν αξίζει, δεν αλλάζει τίποτα, υπάρχει αδιέξοδο.
»Σε ό,τι αφορά την αντιμετώπιση όλων των παραπάνω, γίνεται μια πρώτη εκτίμηση από ψυχίατρο και ακολουθείται ψυχοθεραπεία μόνη της ή σε συνδυασμό με φαρμακοθεραπεία. Για παράδειγμα, εάν κάποιος έχει πάνω από δύο κρίσεις πανικού την εβδομάδα θα εκτιμηθεί και θα λάβει φαρμακοθεραπεία και ψυχοθεραπεία. Το ιδανικό είναι ο συνδυασμός τους. Είναι αναγκαίο να γίνονται και κάποιες ιατρικές εξετάσεις, όπως μαγνητική εγκεφάλου ή αναλύσεις αίματος για έλεγχο του θυρεοειδή ή την έλλειψη κάποιας βιταμίνης. Τόσο στις αγχώδεις διαταραχές όσο και στην κατάθλιψη οι μοντέρνες θεραπείες περιλαμβάνουν νεότερα αντικαταθλιπτικά που επιδρούν στη σεροτονίνη και αγχολυτικά.
»Η δράση των αντικαταθλιπτικών ξεκινά να φαίνεται στις τρεις εβδομάδες και για ένα καταθλιπτικό επεισόδιο ο κύκλος θεραπείας είναι έξι με οκτώ μήνες. Αρκετά άτομα, όμως, νιώθουν καλύτερα στον ένα μήνα, τα σταματούν και εκεί είναι η “παγίδα” γιατί μπορεί κανείς να υποτροπιάσει.
Η ψυχοθεραπεία χρειάζεται περίπου τρεις μήνες για να λειτουργήσει και η αξία της είναι αδιαπραγμάτευτη, καθώς βοηθά στην αναγνώριση των παραγόντων που οδηγούν σε έξαρση των αγχωδών διαταραχών και της κατάθλιψης. Όπως κάποιος έχει ένα πρόβλημα στη μέση και απευθύνεται στον ορθοπεδικό για διάγνωση και στον φυσιοθεραπευτή, έτσι αντίστοιχα για τις ψυχικές διαταραχές υπάρχει ψυχίατρος και ψυχοθεραπεία».
Η πανδημία επέτεινε όλα τα παραπάνω; «Η πανδημία και τα lockdown είναι σημαντική πηγή stress που μας άλλαξε ριζικά την καθημερινότητα. Κάθε άνθρωπος σε συνθήκες stress επιστρατεύει τις ψυχολογικές του άμυνες. Για παράδειγμα, αν κάποιος είναι φύσει καχύποπτος θα γινει περισσότερο συνομωσιολόγος περί της πανδημίας και του εμβολιασμού, αν κάποιος ‘πιστεύει’ θα στραφεί περισσότερο στη θρησκεία, αν είναι επιρεπής στα ναρκωτικά θα πάρει περισσότερα – η χρήση ουσιών όπως η κοκαΐνη έχει αυξηθεί αποδεδειγμένα», επισημαίνει ο κ. Μαργαρίτης, και προσθέτει:
«Παρατηρήσαμε και άλλα έκτροπα μαζικής ψυχολογίας. Το χαρτί υγείας, που δεν είναι είδος πρώτης ανάγκης, εξαντλήθηκε, αν θυμάστε, από ένα κύμα πανικόβλητου κόσμου, ενώ η απολύμανση στα καθημερινά ψώνια έγινε ψυχαναγκαστική εμμονή σε πολλά νοικοκυριά. Πολύς κόσμος επίσης παρουσίασε άγχος με το θέμα του εμβολιασμού. Ένα κλίμα πρωτόγνωρης ανασφάλειας απέναντι σε έναν ‘αόρατο εχθρό’ σε συνδυασμό με τον κοινωνικό αποκλεισμό από οικογένεια και φίλους έφεραν στην επιφάνεια διάφορες αγχώδεις και καταθλιπτικές διαταραχές. Ως επί το πλείστον και βάσει της προσωπικής μου εμπειρίας, προσήλθαν για θεραπεία άτομα που είχαν συμπτώματα άγχους και κατάθλιψης διαχειρίσιμα προ της πανδημίας που πλέον αδυνατούσαν να διαχειριστούν».
Κ. Μαργαρίτη, πότε χρειάζεται να επισκεφτεί κάποιος ψυχίατρο ή ψυχοθεραπευτή; «Συνηθίζω να παρομοιάζω τον ψυχίατρο με τον οδοντίατρο. Μπορεί κάποιος να έχει μια ενόχληση στο δόντι και να την αμελεί. Όταν φτάσει σε σημείο που τον ενοχλεί και υποφέρει τότε πάει στον οδοντίατρο. Η διάγνωση και η ενδεχόμενη φαρμακοθεραπεία είναι δουλειά του ψυχιάτρου. Από την άλλη, υπάρχουν δοκιμασμένες ψυχοθεραπείες και μια ψυχοθεραπευτική σχέση αν λειτουργήσει καλά μπορεί να αλλάξει τη ζωή του θεραπευόμενου».