«Πόσο κινηματογράφο έβαλες;» ρώτησα τον Γιώργο Σκεύα, σκηνοθέτη εκ του κινηματογράφου προερχόμενο, έξω από το θέατρο «Εμπορικόν», λίγο πριν παρακολουθήσω την παράσταση που σκηνοθετεί φέτος: τον «Θάνατο του εμποράκου», το πικρό και διαρκές έργο του Αρθρουρ Μίλλερ. «Καθόλου», μου απάντησε. Ελεγε και αλήθεια και ψέματα. Γιατί η παράσταση δεν είχε ούτε ένα δευτερόλεπτο ψηφιακής εικόνας, είχε όμως τον ρυθμό, την αντίληψη και τη φιλοσοφία της κινηματογραφικής γλώσσας. Στον τρόπο που κύλησε η ιστορία του περήφανου αλλά πεισματάρη Γουίλλυ Λόμαν, στη γρήγορη εναλλαγή των σκηνών, στη διαδικασία των πολλών flash back, στο επίμονο «γκρο πλαν» στην ψυχολογία των ηρώων.
«Ο θάνατος του εμποράκου», που πρωτοπαρουσιάστηκε στις 10 Φεβρουαρίου 1949 στο Morosco Theatre της Νέας Υόρκης, σε σκηνοθεσία Ηλία Καζάν, είναι «η τραγωδία ενός κοινού ανθρώπου», που πίστευε ό,τι θα ήθελε να πιστεύουν γι’ αυτόν, που είχε γαντζωθεί σ’ όλη του τη ζωή πάνω σ’ ένα ανύπαρκτο success story. Μεταπολεμική αμερικανική κοινωνία, με το κυνήγι της ευμάρειας να πρωταγωνιστεί, ακόμα και με δόσεις. Ηλεκτρικό ψυγείο και νάυλον κάλτσες δίνουν τον τόνο του καταναλωτισμού στο έργο του Μίλερ. Κι ένα κασετόφωνο, λίγο πριν το τέλος του έργου, αντικατοπτρίζει την επέλεση των gadgets.
Ο Γουίλλι Λόμαν δουλεύει ως πωλητής. Γυρίζει επί χρόνια τις πόλεις και τις πολιτείες των ΗΠΑ και πλασάρει τα προϊόντα της εταιρείας που δουλεύει. Ετσι έζησε την οικογένειά του, τη γυναίκα του, τη Λίντα, και τους δυο γιους του, τον Μπιφ και τον Χάππυ. Αλλά τα χρόνια περνούν, οι ανάγκες αλλάζουν κι ο Γουίλλι δεν ξέρει τίποτ’ άλλο να κάνει στη ζωή του. Και όλο τον επισκέπτεται η φιγούρα του επιτυχημένου αδελφου του, η προσωποποίηση του αμερικανικού ονείρου, για να του θυμίσει τι δεν έχει κάνει εκείνος. Κι όλο τον ρωτάει ο Γουίλι: «Εσύ πώς τα κατάφερες; Ποια είναι η απάντηση;» Κι απάντηση δεν παίρνει από τη φιγούρα, κι ο Γουίλι όλο και πιο πολύ βυθίζεται στην αυτάρκη ψευδαίσθησή του.
Αλλά τα χρόνια έχουν περάσει. Και «δεν τον χρειάζονται» πια στην εταιρεία. Κι ο Γουίλλι Λόμαν-Δημήτρης Καταλειφός έχει στην κυρτή πλάτη του το αίσθημα της απόρριψης. Γι’ αυτό και επιστρέφει διαρκώς στις ψευδαισθήσεις του. Μόνο εκεί ζει καλά με τον εαυτό του. Γι’ αυτό και θέλει να τις επιβάλλει και στους άλλους. Και γίνεται βάναυσα ακυρωτικός στα παιδιά του κυρίως, που δεν πείθονται από τις βεβαιότητές, που βλέπουν το αδιέξοδο της ζωής του. Και μόνο η γυναίκα του τον κανακεύει, τον κατανοεί, τον δικαιολογεί, τον στηρίζει. Αυτόν τον ρόλο έχει μάθει να παίζει.
Αυτή είναι η ιστορία του εμποράκου που βλέπουμε στην παράσταση του θεάτρου «Εμπορικόν», μ’ έναν οικείο και αναγνωρίσιμο τρόπο, χάρη στη σκηνοθετική σχεδίαση και χάρη στον Δημήτρη Καταλειφό, έναν θαυμάσιο Γουίλλι. Ηταν συναρπαστικό το πώς άλλαζε ηλικίες από τη μια στιγμή στην άλλη, μόνο με τη στάση του σώματός του, στα flash back του. Μια παράσταση που κυλάει εξελικτικά, όπως ακριβώς το έργο. Με το δεύτερο μέρος να είναι βέβαια το πιο συναρπαστικό λόγω των εξελίξεων και των αποκαλύψεων, και με το πρώτο να παρουσιάζει τη φαινομενική ηρεμία και ευτυχία όσων κρύβουν πολλά κάτω από το χαλί. Η Μαρία Καλλιμάνη ερμήνευσε αδρά τη μάνα που φροντίζει για όλα, την ιδεατή μάνα, που προσπαθεί να τα ισορροπήσει όλα και ήταν σπαρακτική στην τελευταία σκηνή. Οι γιοι είναι εντελώς διαφορετικοί χαρακτήρες, όπως συχνά συμβαίνει στ’ αδέλφια. Ο μεγάλος, ο Μπιφ (Γιώργος Νούσης) ανταποκρίνεται επαρκώς, ιδίως στο δεύτερο μέρος, σε όλη τη βεντάλια που πέρασε η σχέση με τον πατέρα του: από τον τυφλό θαυμασμό και το απόλυτο πρότυπο, στην απόλυτη διάψευση, απαξίωση και ακύρωση (από την πλευρά του γιου) Ο μικρός γιος, ο Χάππυ (Τάσσος Λέκκας) αποδίδει με αρκετές άγουρες στιγμές τον θρασύ, αδιάφορο και παρτάκια μικρό γιο. Ο Γιώργος Ζιόβας, που ερχόταν πάντα από την πλατεία, από κάπου αλλού, είχε την αριστοκρατική φιγούρα του επιτυχημένου θείου Μπεν, με την έγνοια, την προτροπή, την παραίνεση και εν τέλει την απόσταση και την απουσία. Σταθερή παρουσία φίλου και γείτονα χρόνων ο Μπερνάρντ του Δημήτρη Αποστολόπουλου, που προσπαθεί να συνετίσει, να στηρίξει και να ταρακουνήσει την εθελοτυφλία του Γουίλλι. Πολύ καλός, στην πρώτη του εμφάνιση στη σκηνή, ο νεαρός Γιώργος Πατεράκης, που έπαιξε δύο μικρούς ρόλους.
Αγαπημένο έργο, κοινού, σκηνοθετών, ηθοποιών «Ο θάνατος του εμποράκου». Ολοι θέλουν να το ανεβάσουν, όλοι θέλουμε να το ξαναδούμε. Γιατί είναι ένα έργο που δεν μιλάει μόνο για τη μεταπολεμική Αμερική. Εχει διάρκεια, μιλάει για ψεύδη και ψευδαισθήσεις όλων των ανθρώπων, κάθε τόπου, κάθε εποχής, για την απεγνωσμένη ανάγκη τους να θαυμάσουν τον εαυτό του. Μιλάει για τον κοινωνικό ανταγωνισμό που δημιουργούν τα υλικά αγαθά, για τις προσπάθειες να αποκτήσουν όλοι όλο και περισσότερα, μιλάει για «δόσεις, και πληρωμές και δικαστήρια». Δεν εκφράζει μόνο την εποχή του το κείμενο του Αρθρουρ Μίλλερ. Γι’ αυτό και συνεχίζει να μας αφορά. Αλλά ο Γιώργος Σκεύας δεν έμεινε μόνο στο κοινωνικό-οικονομικό πλαίσιο. Περισσότερο φόντο της παράστασής του ήταν αυτό. Εστίασε στα ψυχολογικά πάθη των ανθρώπων, που είναι επίσης διαρκή, χωρίς σύνορα, χωρίς εντοπιότητα, χωρίς εποχή. Επέμεινε στην ανάδειξη των ανθρώπων που ζουν με ψευδαισθήσεις, που εγκλωβίζουν τον εαυτό τους και τους γύρω τους σ’ αυτές, που κρύβουν πίσω από μεγάλα λόγια την ατολμία τους, που ιδεολογικοποιούν την ανεπάρκειά τους. Εδειξε μ’ άλλα λόγια, τις διαρκείς όψεις των ανθρώπων, αξιοποιώντας ένα τόσο σύγχρονο έργο 70 ετών!