«Η Εθνική Βιβλιοθήκη θα μπορούσε να είναι η ίδια η Αθήνα, η ίδια η Ελλάδα και ο καθένας από εμάς»

Παρότι ποτέ δεν έχω καταπιαστεί με κινηματογραφικά θέματα, αυτή η ταινία του Ηλία Γιαννακάκη, η «Μεταφορά», που θα προβληθεί για πρώτη φορά στις «Νύχτες Πρεμιέρας» είναι εντελώς «δικό μου» θέμα και χαίρομαι πολύ που το είδα πρώτη.

Γιατί έχει για πρωταγωνίστρια την Εθνική Βιβλιοθήκη της Ελλάδος (ΕΒΕ), με την ιστορία της, την ιστορία των ανθρώπων της και την ιστορία του τόπου και κυρίως της Αθήνας -εκεί στα πεζοδρόμια της οδού Πανεπιστημίου, που πολλά έχουν δει τα μάτια της-, έχει πολλές στιγμές και πολλές εικόνες από την ιστορία του τυπωμένου βιβλίου, και γιατί όλο αυτό αποτυπώνεται κινηματογραφικά με ουσιαστικά και έμμεσα ποιητικό τρόπο. Και όπως λέει ο τίτλος της ταινίας, καταπιάνεται με τη μεταφορά όλων όσων στεγάζονταν (και στέναζαν για χρόνια) στο Βαλλιάνειο κτίριο της οδού Πανεπιστημίου, στο Κέντρο Πολιτισμού Ιδρυμα Σταύρος Νιάρχος, με τη μετάβαση σε μια νέα εποχή, κατ’ αρχήν για την Εθνική Βιβλιοθήκη. 

Μια ταινία, που μέσα σε περίπου δύο ώρες καλύπτει περισσότερα από 100 χρόνια ιστορίας της ΕΒΕ, ξεκινώντας από τις προσπάθειες δημιουργίας Εθνικής Βιβλιοθήκης στα πρώτα χρόνια του νέου ελληνικού κράτους, μέχρις που ο Παναγής Βαλλιάνος έδωσε στον Χαρίλαο Τρικούπη ένα μεγάλο ποσόν για να το αξιοποιήσει όπως εκείνος πίστευε. Κι εκείνος πίστευε ότι ο καλύτερος τρόπος ήταν να κτιστεί, επιτέλους, μια Εθνική Βιβλιοθήκη, κάτι που ανέλαβε να υλοποιήσει ο Ερνέστος Τσίλερ επιβλέποντας τα σχέδια που είχε φτιάξει ο Θεόφιλος Χάνσεν. 

Με σπάνιο αρχειακό υλικό, που προέρχεται από πολλά αρχεία, ο Ηλίας Γιαννακάκης ξεκινάει την ταινία με την εικόνα της Αθηναϊκής Τριλογίας, κάνοντας ζουμ σε όψεις που διαρκώς συναντάμε και διαρκώς προσπερνάμε βαδίζοντας στα πεζοδρόμιά της: έναν άστεγο με το σκυλάκι του, μια γυναίκα που βιοπορίζεται τραγουδώντας για τους εκτατοντάδες περαστικούς. Μιλάει η… Εθνική Βιβλιοθήκη. Σε πρώτο πρόσωπο, με τη φωνή της Αμαλίας Μουτούση. Θυμάται, επισημαίνει, σχολιάζει, αναρωτιέται. 

Η κουβέντα για τη μεταφορά της ΕΒΕ στο φαληρικό Δέλτα έχει ξεκινήσει και είναι κάποιοι εργαζόμενοι που δεν θέλουν να πάνε στο νέο κτίριο: η δυσπιστία για το καινούργιο. Γίνονται στάσεις σε μερικά σπάνια βιβλία στη χειροποίητη δημιουργία τους και στις συνεχείς και χειροποίητες προσπάθειες διάσωσής τους, στους ανθρώπους που αφιέρωσαν τη ζωή τους σ’ αυτά, όπως ο καθηγητής Γιάννης Κόκκωνας, στα πολλά προβλήματα που αντιμετώπιζε για χρόνια το Βαλλιάνειο κτίριο. Και η φωνή της ΕΒΕ ακούγεται να λέει: «Προχθές, όταν έβρεξε πάλι, έτρεξαν νερά στα βιβλιοστάσια». Είδα γεγονότα που δεν τα γνώριζα, όπως ότι κάηκαν βιβλία από τη Βιβλιοθήκη, «αντεθνικά» ασφαλώς, στη δικτατορία του Μεταξά. Ή ότι ανάμεσα στα βιβλία που απαγόρευσε η δικτατορία των συνταγματαρχών ήταν και οι «Ακυβέρνητες Πολιτείες» του Στρατή Τσίρκα. «Ο Τσίρκας απωθούσε και τους συνταγματάρχες και τους σταλινικούς» σχολιάζει η Εθνική Βιβλιοθήκη. 

ΔΙΑΒΑΣΤΕ ΑΚΟΜΑ

Και οι συγκρούσεις του τόπου, οι χθεσινές και οι σημερινές, οι διχασμοί και οι βιαιότητες, εναλλάσσονται διαρκώς στην οθόνη: Ευαγγελικά, Κατοχή, Εμφύλιος, Δικτατορία, Μεταπολίτευση, απεργίες, Πρωτομαγιές, μνημόνια. Και ανάμεσά τους, η διαδικασία της μεταφοράς, ο νέος τόπος, ο λαμπερός, ο σύγχρονος, ο φωτεινός. Παρακολουθούμε την τρυφερά προσεκτική μεταφορά των σπάνιων βιβλίων, των παλαίτυπων όπως λέγονται, μέσα σε πάνινους φακέλους. Σα να μεταφέρονται μνήμες… 

Και τα πρώτα βιβλία στήνονται στα νέα τους ράφια, στο νέο κτίριο της Εθνικής Βιβλιοθήκης στο Κέντρο Πολιτισμού Ιδρυμα Σταύρος Νιάρχος. Και ο Ηλίας Γιαννακάκης επιλέγει, όχι τυχαία, να εστιάσει σε δύο από τις πρώτες εκδηλώσεις που φιλοξενήθηκαν εκεί, στη νέα στέγη της ΕΒΕ. Η πρώτη αφορούσε το Ολοκαύτωμα στην Ελλάδα και η δεύτερη την «Ανοιξη της Πράγας». Δύο θέματα που σχετίζονται απολύτως με τους αγώνες για την ελευθερία της σκέψης, της έκφρασης, των επιλογών, ένα σχόλιο για τη βίαιη καταστολή της διαφορετικότητας.

Το τελευταίο που μεταφέρεται από το Βαλλιάνειο κτίριο είναι ένας αρχαίος πάπυρος, μήκους 4 μέτρων, που έρχεται από τη 2η χιλιετία π.Χ. και αναφέρεται σ’ ένα ξόρκι. Παρακολουθούμε τις χειρουργικές κινήσεις των ανθρώπων που ανέλαβαν αυτή την εξαιρετική δύσκολη δουλειά, αφού ήξεραν ότι στο παραμικρό λάθος αυτός ο πάπυρος θα διαλυόταν. «Αυτή ήταν η τελευταία φορά που μεταφέρθηκαν βιβλία και χειρόγραφα. Την επόμενη φορά θα μεταφερθούν ψηφιακά», λέει η Εθνική Βιβλιοθήκη. Κι εμείς παρακολουθούμε τη σύγχρονη τεχνολογία που διασώζει τα έργα των ανθρώπων. Και ταυτόχρονα παρακολουθούμε, σε όλη την ταινία του Ηλία Γιαννακάκη, στιγμές από τα διακόσια χρόνια του νεότερου ελληνικού κράτους και την αργή, κοπιαστική και γεμάτη εμπόδια «μεταφορά» του από τις παθογένειες του 19ου αιώνα στις επιλογές και τις δυνατότητες του 21ου. 

Στο Βαλλιάνειο κτίριο παρέμειναν, παραμένουν ακόμη, ελάχιστοι υπάλληλοι και οι γάτες του πίσω κήπου. Τα άδεια πια ράφια περιμένουν μια νέα ιδέα για την αξιοποίηση -ως μέρος της Εθνικής Βιβλιοθήκης, ως προϊστορία της- του ιστορικού και ξεχωριστού αυτού χώρου. Η ταινία τελειώνει με μια κυριακάτικη (επίσημη δηλαδή) αλλαγή φρουράς στην πλατεία Συντάγματος. Μια αλλαγή φρουράς κυριολεκτική και μεταφορική. «Η Εθνική Βιβλιοθήκη θα μπορούσε να είναι ή ίδια η πόλη, η Αθήνα, η ίδια η Ελλάδα και ο καθένας από εμάς», σημειώνεται στο δελτίο Τύπου που συνοδεύει την ταινία. Ναι, θα μπορούσε. Κι αυτό ακριβώς επιχειρεί να δείξει η ταινία. 

Ο Ηλίας Γιαννακάκης και οι συνεργάτες του παρακολούθησαν και κινηματογράφησαν όλη τη διαδικασία μεταφοράς των βιβλίων της ΕΒΕ και δημιούργησαν την ταινία τους από τον Φεβρουάριο του 2016 ως τον Δεκέμβριο του 2019. Σχεδόν τέσσερα χρόνια. Και δεν είναι η πρώτη φορά που καταπιάνεται με το ιστορικό ντοκιμαντέρ ο Ηλίας Γιαννακάκης, στο πλαίσιο των 150 ταινιών ντοκιμαντέρ και μυθοπλασίας που έχει μέχρι σήμερα δημιουργήσει και έχει βραβευτεί πάνω από 20 φορές για τις δουλειές του.

Τον αφορά η ιστορία γι’ αυτό και στις ταινίες του πάντα κρατάει τον ρόλο του σκηνοθέτη, του σεναριογράφου και του ερευνητή. Σε ό,τι αφορά τα ντοκιμαντέρ πέρα από τα αμιγώς ιστορικά θέματα τον αφορούν και τα πολιτιστικά θέματα (θέατρο, λογοτεχνία, κινηματογράφο), αλλά και τα αθλητικά. Τα τελευταία εικοσιπέντε χρόνια έχει δημιουργήσει και διαρκώς επεκτείνει ένα ιδιαίτερα πλούσιο ιδιωτικό αρχείο, τόσο οπτικοακουστικό (κινηματογραφικές ταινίες, ντοκιμαντέρ, επίκαιρα, τηλεοπτικές εκπομπές, σημαντικό αχρησιμοποίητο υλικό από τα ντοκιμαντέρ που γύρισε τα τελευταία δεκαπέντε χρόνια) όσο και έντυπο (βιβλία, σπάνια περιοδικά και εφημερίδες, έγγραφα, φωτογραφίες).

Σκηνοθεσία – Σενάριο – Κείμενα: Ηλίας Γιαννακάκης

Αφήγηση: Αμαλία Μουτούση

Κάμερα: Δημήτρης Κορδελάς – Ηλίας Γιαννακάκης

Μουσική – Ηχητικός Σχεδιασμός: Δημήτρης Καμαρωτός

Μοντάζ: Μυρτώ Λεκατσά

Παραγωγή: Αποστολία Παπαϊωάννου