Αν τον συναντήσεις τυχαία, το τελευταίο πράγμα που θα υποπτευτείς είναι η εθνικότητα και η ιδιότητά του. Ο 40χρονος Κονσταντίν Μπογκομόλοφ, που το ελληνικό κοινό γνώρισε χάρη στη sold out μετάκληση της παράστασης των «Καραμάζοφ» του Θεάτρου Τέχνης της Μόσχας στη Στέγη Γραμμάτων και Τεχνών, ούτε μοιάζει με Ρώσο ούτε όμως και με σκηνοθέτη. Κι όμως, ο άνθρωπος που συνέθεσε την επική σύγχρονη παράσταση πολυμέσων πάνω στο κύκνειο άσμα του Ντοστογιέφκσι και μου μιλάει κουνώντας τα στολισμένα με τεράστια δαχτυλίδια χέρια του, είναι το όνομα της ρωσικής σκηνής που εδώ και κάμποσα χρόνια απασχολεί την υφήλιο.
Έχει τεράστιο ενδιαφέρον το ότι ο Ντοστογιέφσκι του 1880 μπορεί να μιλάει για το σύγχρονο άνθρωπο και τις σύγχρονες κοινωνίες. Νoμίζω το ερώτημα ειναι τι θέλουμε εμείς να δούμε στο μυθιστόρημά του. Είναι τόσο μεγαλοφυές το έργο που μπορείς να διακρίνεις τη σύγχρονη ζωή σε κάθε λέξη του; Νομίζω, ναι. Οι Αδελφοί Καραμάζοφ δεν μιλάνε για ετούτη ή την άλλη στιγμή της ζωής. Μιλάνε για το θάνατο, τη ζωή , την αγάπη, τη θρησκεία.
Γιατί ειδικά οι Καραμάζοφ; Γιατί μιλάνε για τη Ρωσία με ένα πολύ συγκεκριμένο τρόπο. Ο Ντοστογιέφκσι αντιλαμβάνεται στο βιβλίο αυτό τη Ρωσία ως τον τόπο που δεν αλλάζει μέσα στις εποχές, σαν ένα παραμύθι όπου τα κοστούμια αλλάζουν, η τεχνολογία εμφανίζεται αλλά τίποτα δεν αλλάζει στα μυαλά και στις ψυχές των ανθρώπων, στον τρόπο που συμπεριφέρονται, στις αξίες. Κι όντως, ακόμη και επί Πούτιν η Ρωσία δεν έχει αλλάξει.
Μετά την Περεστρόικα αν δεν αλλάξαν τα μυαλά των ανθρώπων, δεν αλλάξαν έστω οι συνήθειες; Οχι. Δεν αλλάξε τίποτα και αυτό είναι το μεγαλύτερο πρόβλημα ή μυστήριο. Η Ρωσία δεν αλλάζει ποτέ.
Είναι πρόβλημα αυτό; Για κάποιους είναι πρόβλημα, για κάποιους άλλους αποτελεί μυστήριο. Για μένα είναι απλώς ενδιαφέρον. Δεν είναι ούτε καλό ούτε κακό. Είναι κάτι που απλώς προσπαθώ να κατανοήσω μέσω του Ντοστογιέφκσι.
Η παράστασή σας είναι ένα σχόλιο για τη σύγχρονη Ρωσία; Ναι, από μια άποψη. Οι αδελφοί Καραμάζοφ είναι μια πολύ πλούσια οικογένεια και είναι το κέντρο της ζωής της πόλης. Είναι μεγάλοι σπόνσορες της εκκλησίας. Και ο πατέρας παραμένει σεβάσμιος. Είναι αποδεκτές από την κοινωνία οι παραξενιές στην συμπεριφορά του, γιατί δίνει λεφτά. Κατι πολύ σημαντικό είναι ότι στο έργο όλοι αναζητάνε τον θεό . Ο θεός έχει φύγει και δεν μπορούν να τον βρουν στην εκκλησία, δεν μπορούν να τον βρουν στο μοναστήρι, δεν μπορούν να τον βρουν στη ζωή.
Ο Αλιόσα που τον αναζητά στο μοναστήρι παίζεται από γυναίκα. Γιατί; Κανείς δεν παρατηρεί ότι έχει τα ίδια ψυχικά προβληματα με την μητέρα του, η οποία στο βιβλίο πεθαίνει αλλά στην παράσταση εμφανίζεται σε ψυχιατρική κλινική όπου την επισκέπτεται ο Αλιόσα και συνομιλεί μαζί της. Για εμάς είναι σημαντικό και το ότι έχει ψυχολογικά προβλήματα και το ότι δεν έχει φύλο. Μπορεί να θεωρηθεί άνδρας, γυναίκα ή κάτι ενδιάμεσο. Παίζει το χαρακτήρα μια από τις αγαπημένες ηθοποιούς μου. Δεν είναι η πρώτη φορά που παίζει άνδρα σε παράστασή μου. Έχει παίξει και τον Ληρ .
Γιατί αλλάξατε και το φύλο του Ληρ; Κυριαρχεί η συνθήκη τις γυναίκες να τις παίζει γυναίκα και τους άνδρες άνδρας. Όταν όμως κοιτάζω τους ηθοποιούς βλέπω ένα πρόσωπο χωρίς φύλο που μπορεί να παίξει οποιοδήποτε ρόλο. Αυτός είναι ο λόγος που κάποιες φορές τους νέους τους παίζουν ηλικιωμένοι και το ανάποδο.
Παρουσιάζετε τους Καραμάζοφ ως σύγχρονους ολιγάρχες. Ηθελα να σκεφτεί το ρωσικό κοινό ότι η χώρα μας είναι ένας παράξενος τόπος όπου ναι μεν αισθανόμαστε το θεό κοντά μας, αλλά ο θεός δεν μένει πια εδώ. Ωστόσο, οι πάντες τον αναζητάνε. Ο Ιβαν λέει «δεν υπάρχει θεός», κι ο Σμερντικόφ απαντά «Οχι, ο θεός υπάρχει, είναι κοντά, αλλά μην προσπαθήσεις να τον βρεις, γιατί είναι πολύ σκοτεινά». Το σκηνικό μας είναι μαύρο. Σκοτεινό. Ο ήλιος ποτέ δεν ανατέλλει στην πόλ .Ο πατέρας Καραμάζοφ πηγαίνει στο solarium για να αποκτήσει χρώμα γιατί η πόλη είναι πάντα σκοτεινή, τόσο σκοτεινή που μπορείς να κάνεις τα πάντα αφού κανείς δεν θα σε δει. Αλλά και πάλι δεν μπορείς να απαλλαχτείς από τις σκέψεις για τον θεό, για τον ήλιο, που όταν θα ανατείλει θα φωτλισει και θα καθαρίσει τα πάντα. Θέλαμε με την παράσταση να μιλήσουμε για τη Ρωσία που δεν έχει εγκαταλειφθεί από το θεό αλλά που έχει εγκαταλειφθεί από τον ήλιο, παραμένοντας ένα σκοτεινό πεδίο ανά τους αιώνες, στο οποίο οι άνθρωποι πίστευαν ότι μπορούν να κάνουν ότι θέλουν αφού κανείς δεν βλέπει τι κάνουν. Για αυτό μιλάμε. Για τις δικές μας ζωές μιλάω στο θέατρο.
«Ο Πούτιν ποτέ δεν λέει “δεν θα δώσουμε λεφτά σε αυτόν, η τέχνη πρέπει να είναι έτσι”. Λέει “η τέχνη πρέπει να ελέγχεται από τους ανθρώπους της, χωρίς ιδεολογία”. Είναι φιλελεύθερος. Φυσικά, λέει και πατριωτικές κορώνες αλλά σε σχέση με την τέχνη είναι φιλελεύθερος.»
Ανατρέχοντας κυρίως σε κλασικά κείμενα. Οι σύγχρονοι δεν σας εμπνέουν; Δεν δουλεύω μόνο κλασικά κείμενα, προσπαθώ να δουλέψω με καλά κι ενδιαφέροντα έργα. Δεν φοβάμαι να πω ότι τα κλασικά είναι τα πιο ενδιαφέροντα και ότι δεν υπάρχουν τόσα πολλά ενδιαφέροντα σύγχρονα έργα. Θέλω να δουλέψω πολύ έργα του Σαρόκιν. Στη Ρωσία είναι πάντως πολύ δύσκολο να βρεις θέατρο που θα δεχτεί η διοίκησή του να ανεβάσει Σαρόκιν!
Το θέατρό σας είναι δέσμιο στερεοτύπων; Άλλαξε την τελευταία 10ετία. Αλλά ειδικά τα τελευταία 3 χρόνια προέκυψε ένα πολύ συντηρητικό ρεύμα. Γίνεται ολοένα και πιο δύσκολο να δουλέψεις σύγχρονα ή ριζοσπαστικά κείμενα. Το συντηρητικό ρεύμα είναι πολύ ισχυρό, πολιτικό και συνδεδεμένο με μια ιδεολογία που θεωρεί ότι η σύγχρονη τέχνη είναι σατανική και προπαγάνδα των μαύρων πλευρών της ζωής ενώ η τέχνη πρέπει να μιλά για θετικά και υγιή πράγματα.
Ο Πούτιν ηγείται αυτού του κινήματος; Δεν θα έλεγα ότι είναι ο Πούτιν. Ποτέ δεν έχει πει κάτι τέτοιο ο Πούτιν Αλλά οι κύριοι του υπουργείου Πολιτισμού μιλάνε γι’ αυτό επίμονα. Ο Πούτιν συχνά είναι πιο φιλελεύθερος από τους υφιστάμενούς του. Ο Πούτιν ποτέ δεν λέει «δεν θα δώσουμε λεφτά σε αυτόν, η τέχνη πρέπει να είναι έτσι». Λέει «η τέχνη πρέπει να ελέγχεται από τους ανθρώπους της, χωρίς ιδεολογία». Είναι φιλελεύθερος. Φυσικά, λέει και πατριωτικές κορώνες αλλά σε σχέση με την τέχνη είναι φιλελεύθερος.
Τον έχετε συναντήσει; Όχι.
Δεν έχει δει ποτέ παράστασή σας; Ποτέ. Δεν πηγαίνει συχνά στο θέατρο.
Να υποθέσω ότι είχατε αντιδράσεις για την παράσταση των Καραμάζοφ; Ναι. Ανεπίσημες, από το υπουργείο Πολιτισμού. Δεν μπορούμε να καταλάβουμε ακριβώς πώς συνέβη αυτή η στροφή. Νέα πρόσωπα κατέλαβαν επίσημες θέσεις και ξεκίνησαν να μιλάνε για μια πατριωτική ιδεολογία. Ελέγχουν τα πάντα. Δεν δίνουν λεφτά σε ιστορικές ταινίες αν δεν αντιμετωπίζουν τα γεγονότα με την παραδοσιακή οπτική. Εγώ είμαι αρκετά πετυχημένος, οι παραστάσεις μου είναι sold out, και δεν μπορούν να μου πουν κάτι. Στο θέατρο ούτως ή άλλως υπάρχει μεγαλύτερη ελευθερία από το σινεμά που χρηματοδοτείται από το κράτος, οπότε ελέγχονται τα πάντα. Ευτυχώς, δεν είναι αρκετοί οι ταλαντούχοι άνθρωποι που θα κάνουν ό,τι τους πουν. Και το ξέρουν.
Οι καλλιτέχνες αντιδρούν; Κινδυνεύουν αν αντιδράσουν; Οχι, κανένας δεν θα δολοφονηθεί φυσικά. Την ίδια κατάσταση βλέπω να διαμορφώνεται πάντως και στην Πολωνία σήμερα και στην Ουγγαρία. Είναι μια συντηρητική στροφή που δυστυχώς υποστηρίζεται από το λαό. Γιατί στην Πολωνία τους ψήφισαν αυτούς που εκλέχθηκαν. Οι αληθινοί πάντως επαγγελματίες στην τέχνη και στα μουσεία της Ρωσίας είναι άνθρωποι που τους αρέσει η ελευθερία. Και καταλαβαίνουν οι κύκλοι του υπουργείου Πολιτισμού ότι αν φύγουν αυτοί οι άνθρωποι κανείς δεν θα μπορέσει να διατηρήσει την ακμάζουσα πολιτιστική ζωήτης χώρας . Από την μια υπάρχει πίεση, από την άλλη υπάρχουμε και κάνουμε ό,τι θέλουμε. Ο κίνδυνος είναι η αυτολογοκρισία.
Δεν υπάρχει δηλαδή λογοκρισία; Στην τέχνη δεν υπάρχει λογοκρισία -δεν μιλάω για τα media. Το μεγάλο πρόβλημα είναι η αυτολογοκρισία. Το να σκεφτείς: «Δεν θα το κάνω αυτό γιατί ίσως θελήσουν να απαλλαχτούν από μένα ή δεν θα μου δώσουν λεφτά την επόμενη φορά». Η ελευθερία δεν είναι κάτι που σου δίνεται. Το κατακτάς μόνος.
Ο ρόλος των ολιγαρχών ποιος είναι; Δεν είμαι οικονομολόγος. Είναι δύσκολο να πω αν η ύπαρξη αυτών των ανθρώπων είναι καλή για τη ρωσική οικονομία. Δεν ξέρω αν είναι μαύρα λεφτά, τα λεφτά τους από το πετρέλαιο και το γκάζι, αλλά οι ολιγάρχες χρηματοδοτούν την τέχνη. Πολλά πράγματα που γίνονται στην ρωσική τέχνη σήμερα οφείλονται στους ολιγάρχες. Ειδικά τώρα στην κρίση. Όταν το υπουργείο δεν θα δώσει λεφτά στο τάδε φεστιβάλ σύγχρονης τέχνης, θα τα δώσει ο ολιγάρχης. Η ρωσική κοινωνία είναι διχασμένη φυσικά κοινωνικά. Δεν μπορώ να πω ότι υπάρχει μια δομή στην κοινωνία. Για τα στρώματα που συνδέονται με κομμάτια της οικονομίας που είναι πιο σοβιετικά είναι χειρότερα, για άλλους είναι καλύτερα. Αλλά επί της ουσίας τίποτα δεν αλλάζει στη χώρα. Σήμερα δεν υπάρχει Σοβιετική Ενωση υπάρχει η Ρωσία. Αλλά μπορείς να πεις ότι η ΕΣΣΔ δεν ήταν μια μορφή ρωσικής αυτοκρατορίας; Και τώρα έχουμε μια μορφή Σοβιετικής Ενωσης. Τα τελευταία 5 χρόνια φάνηκε ότι δεν είμαστε τόσο μακριά από την ΕΣΣΔ όσο πιστεύαμε. Δεν άλλαξε κάτι, αλλά περιμένουμε τις αλλαγές.
Το μέτωπο της Ουκρανίας ηρέμησε; Ελπίζω να τέλειωσε. Η Ουκρανία και η Ρωσία είναι χώρες με μεγάλες συγγένειες πνευματικά, πολιτικά, πολιτιστικά. Οι άνθρωποι είναι κοντά μεταξύ τους. Οτι συμβαίνει μεταξύ των χωρών είναι πολύ επώδυνο και για τις δυο πλευρές.
Ανησυχείτε για την κρίση στις σχέσεις σας με τη Τουρκία; Δεν έχω άποψη. Γιατί αν αρχίσω να σκέφτομαι για αυτή την κρίση θα πρέπει να σκεφτώ για την Συρία και τις συγκρούσεις στη Μ.Ανατολή. Δεν μπορώ να ισχυριστώ ότι καταλαβαίνω την ρωσοτουρκική κρίση.
Την προσφυγική; Δεν ζω στην Ευρώπη και δεν μπορώ να κρίνω . Είναι λογικό άνθρωποι από εμπόλεμες ζώνες να μετακινούνται σε ασφαλέστερες. Ενδεχομένως ανάμεσά τους να παρεισφρέουν τρομοκράτες. Το να βγαίνεις και να διατυπώνεις εκτιμήσεις για αυτές τις καταστάσεις είναι άχρηστο. Αυτό που πρέπει να κάνουμε είναι να σκεφτουμε πώς μπορεί να βοηθηθεί ο κόσμος για να ζήσει τη ζωή του και να αποκτήσει την ελευθερία του. Είναι ανώφελο να εξετάζεις τα αίτια, ανατρέχοντας στους αιώνες. Γιατί συνέβη αυτό; Συνέβη. Ας δούμε πώς θα κάνουμε κάτι καλό. Αυτό αφορά τη Συρία, την Ουκρανία,τους πάντες.
Μαθαίνετε κάτι για την ελληνική κρίση στην Ρωσία; Τα media λένε αντιφατικά πράγματα. Κάποια λένε «η κακή Αμερική, η κακή Ε.Ε.», άλλα λένε «τεμπέληδες Ελληνες». Φαντάζομαι ό,τι λένε και τα δικά σας μέσα, βάσει της της ιδεολογίας ή των συμφερόντων που εξυπηρετούν. Ο Τσίπρας παρουσιάζεται μάλλον θετικά. Πιο πολύ αρέσει, παρά το αντίθετο. Ο μόνος τρόπος για να μπορείς να εκφέρεις πάντως κάτι για την ελληνική κρίση είναι να έρθεις και να ζήσεις εδώ.
Την κρίση την είδατε φτάνοντας στην Αθήνα; Είδα την κρίση γιατί έχω δει πολλές κρίσεις στη Ρωσία τα τελευταία 20 χρόνια, και λέω «α ,είναι όπως στη Μόσχα» ή «αυτό μοιάζει με την Μόσχα». Υποθέτω ότι αν δεν ερχόμουνα από τη Μόσχα και δεν ήξερα τι είναι η οικονομικη κρίση ενδεχομενως να μην την ανακάλυπτα εδώ.
Μέσα σε όλες αυτές τις αντιφάσεις ποιος είναι ο ρόλος του καλλιτέχνη; Οι άνθρωποι του θεάτρου πρέπει να μιλάνε για τα πράγματα που θέλουν να μιλήσουν , είτε είναι η προσωπική ζωή τους, είτε η πολιτική κατάσταση, είτε οι πρόσφυγες. Οι καλλιτέχνες πρέπει να είναι ειλικρινείς . Αυτή είναι η μοναδική δέσμευσή τους και στην τέχνη και στον κόσμο. Πρέπει να μιλάνε για τον δικό τους πόνο. Είναι το μόνο δεν έχει σημασία.
Σε ποιο θεό πιστεύετε; Δεν πιστεύω στο θεό. Δεν πιστεύω, για την ακρίβεια, σε κανένα θεό. Πιστεύω πως όλα τελειώνουν μετά θάνατο. Δεν πιστεύω ούτε σε κάποια ιδεολογία, όμως. Πιστεύω μόνο στον εαυτό μου.
