Αν κλείσεις τα μάτια σου, μεταφέρεσαι στο παζάρι με ρούχα που γίνεται στο Ναϊρόμπι. Οι φωνές των ανθρώπων σε καλούν να αγοράσεις ρούχα από δεύτερο χέρι. Η τιμή τους είναι κάτι σαν 5 λεπτά του ευρώ κάποιες φορές. Αναπόφευκτα, η οικονομία -κι επομένως η ζωή- των εγχώριων ραφτών κατολίσθησε. Στον πάγκο με τα second hand ρούχα μπορεί να δεις αποκριάτικα κοστούμια, γιλέκα από μαραθωνίους ή άλλων ειδών ρούχα που οι Κενυάτισσες και οι Κενυάτες δεν θα φορούσαν ποτέ. Εννοείται, οι ακριβές μάρκες δεν φτάνουν ποτέ στον Παγκόσμιο Νότο. Σκανάρονται για να ανακυκλωθούν στις δυτικές χώρες. Δεν συμβαίνει το ίδιο όμως για τα λερωμένα ρούχα, για παράδειγμα, που καταλήγουν σε χώρες όπως η Κένυα και η Ρουάντα.
Τι συμβαίνει με την αξιοπρέπεια των ντόπιων; Ανοίγεις τα μάτια και βλέπεις μπροστά σου τον Sunny Dolat, καλλιτέχνη από την Κένυα και μέλος της κολεκτίβα NEST με έδρα το Ναϊρόμπι. Πίσω του βρίσκονται στοιβαγμένα τα mitumba, που θα πει στα Σουαχίλι μεγάλα δεμάτια μεταχειρισμένων ρούχων. Τα ρούχα αυτά καταλήγουν στην Αφρική από τις εύπορες χώρες της Δύσης. Ωστόσο, η πλειονότητά τους καταλήγει σε χωματερές, δημιουργώντας ένα μείζον περιβαλλοντικό πρόβλημα.
Η μεγάλη υπαίθρια εγκατάσταση θα βρίσκεται από τις 26 Απριλίου έως τις 30 Σεπτεμβρίου 2023 στην Εσπλανάδα, μετά την πρόσκληση για συνεργασία από το ΚΠΙΣΝ προς το Εθνικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης (ΕΜΣΤ) ώστε να αναλάβει την ετήσια εικαστική εγκατάσταση εκεί. Η καλλιτεχνική διευθύντρια του ΕΜΣΤ Κατερίνα Γρέγου δήλωσε ότι πρότεινε αυτό το έργο με σκοπό «να ευαισθητοποιήσει την κοινή γνώμη στην Ελλάδα για τις αρνητικές συνέπειες της λεγόμενης «γρήγορης μόδας». Τονίζεται μάλιστα ότι η εγκατάσταση είναι φτιαγμένη από υφάσματα και ρούχα που έχουν συλλεχθεί από την Ελλάδα και προορίζονταν για ανακύκλωση ή επανάχρηση στη βιομηχανία, όπου και θα καταλήξουν μετά το πέρας του δυστοπικού αυτού τοπίου αποβλήτων. «Το 2020 λάβαμε μια πρόσκληση από τη Documenta. Είχαμε στο μυαλό μας το ζήτημα των υφασμάτων και της βιομηχανίας των ρούχων και αυτή ήταν μια καλή ευκαιρία, καθώς φτιάξαμε το πιο μεγάλο σε διαστάσεις έργο μας μέχρι σήμερα», σημείωσε ο Sunny Dolat για το “Return to Sender”.
«Εξερευνά τις δυναμικές και τα πολιτικά συμφέροντα που κρύβονται πίσω από το εμπόριο των second hand ρούχων. Η Κένυα εισάγει μεταχειρισμένα ρούχα από τα τέλη της δεκαετίας του ‘80. Αν κοιτάξεις την αύξηση σε εισαγωγές ρούχων από δεύτερο χέρι και τη μείωση της ντόπιας βιομηχανίας ρούχων, βλέπεις την άμεση συσχέτιση που οδήγησε στην κατάρρευση της παραγωγής εγχώριων κλωστοϋφαντουργικών προϊόντων και ενδυμάτων. Η Κένυα κάποτε ήταν σημαντική δύναμη στην παραγωγή βαμβακερών, από τα μέσα της δεκαετίας του ‘90 ωστόσο η παραγωγή ήταν αμελητέα», σημείωσε ο Dolat, υπογραμμίζοντας την απογοήτευση που απορρέει από το γεγονός ότι σε αυτές τις αγορές δεν υπάρχει ούτε ένας ντόπιος ράφτης.
Γιατί πρέπει να αναλάβουμε εμείς τα σκουπίδια του Παγκόσμιου Βορρά;
«Υπήρξε μια σημαντική στιγμή το 2016, όταν η ένωση χωρών της ανατολικής Αφρικής (Κένυα, Ουγκάντα, Τανζανία και Ρουάντα) ξεκίνησαν να σχεδιάζουν την απαγόρευση των second hand ρούχων, η οποία θα εφαρμοζόταν το 2020. Υπάρχει επίσης η εμπορική συμφωνία με τις ΗΠΑ, African Growth and Opportunity Act (AGOA), η οποία δίνει τη δυνατότητα σε μικρές και μεσαίες αφρικανικές εταιρείες να εξάγουν στις ΗΠΑ υπό καθεστώς σχεδόν duty free. Πολλές χώρες και πολλές εταιρείες επωφελούνται από αυτή την συμφωνία, γιατί τα κέρδη είναι μεγάλα. Οι ΗΠΑ απάντησαν στην παραπάνω απαγόρευση με μια πολύ άμεση απειλή λέγοντας ότι θα σταματήσουν την συμφωνία AGOA, αν απαγορέψουμε την εισαγωγή μεταχειρισμένων ρούχων». Η πιο ισχυρή χώρα στον κόσμο στάθηκε απέναντι στις αφρικανικές χώρες, οπότε οι δεύτερες έκαναν πίσω, εκτός από τη Ρουάντα.
«Υπάρχει ακόμα η κληρονομιά του ιμπεριαλισμού, καθώς ο Παγκόσμιος Βορράς συσχετίζεται έτσι με τον Παγκόσμιο Νότο», συμπλήρωσε ο Dolat. «Το αφήγημα για τα second hand ρούχα είναι πολύ αποστειρωμένο στον Παγκόσμιο Βορρά όσον αφορά στον τρόπο που φτάνουν τα ρούχα σε εμάς. Εσείς στέλνετε τα ρούχα ως δωρεά, ωστόσο σε εμάς δεν φτάνουν δωρεάν. Φτάνουν σε αυτές τις αγορές κι ο κόσμος πρέπει να πληρώσει. Πολλοί άνθρωποι δεν καταλαβαίνουν γιατί το εμπόριο των μεταχειρισμένων ρούχων είναι τόσο προσοδοφόρο. Ουσιαστικά, υπάρχει τόσο μεγάλος όγκος ρούχων και ανεπεξέργαστων υφασμάτων που δίνεται δωρεάν, όμως κάπου στη μέση της διαδρομής, κάποιοι αρχίζουν να βάζουν τιμή σε αυτά. Για αυτό αντέδρασαν έτσι και οι ΗΠΑ. Είναι πολλές δουλειές και έσοδα που κινδυνεύουν», συνέχισε ο Κενυάτης καλλιτέχνης.
Τα δικά μας οικοσυστήματα υποφέρουν.
Τα τελευταία χρόνια που το fast fashion έχει ανέβει πολύ, έχει ως συνέπεια και τα second hand ρούχα να είναι από fast fashion brands, δηλαδή από πολύ χαμηλή ποιότητα. «Πλέον το 50% ή το 60% ενός δεματίου είναι εντελώς μη χρησιμοποιήσιμο, άρα το ανοίγουν και το μισό πάει απευθείας στη χωματερή. Κι αυτό ειλικρινά θα έπρεπε να εγείρει ερωτήματα σχετικά με την ηθική και τις ευθύνες. Γιατί πρέπει να αναλάβουμε εμείς τα σκουπίδια του Παγκόσμιου Βορρά; Το ένα δεμάτι ζυγίζει 300 κιλά, οπότε αν το μισό είναι άχρηστο, τότε 150 κιλά καταλήγουν κατευθείαν στις χωματερές από κάθε δεμάτι. Και λαμβάνουμε χιλιάδες τέτοιες δεμάτια. Άρα, τα δικά μας οικοσυστήματα υποφέρουν. Οι δικές μας χωματερές γεμίζουν, παρότι δηλώθηκε πληρότητα 10 χρόνια πριν. Είναι προφανές ότι αυτό το λαθρεμπόριο απορριμμάτων είναι πολύ σκόπιμο. Όλα αυτά τα χρόνια, δεν έχω βρει ποτέ vintage Gucci ή κάποια άλλη μεγάλη μάρκα. Το σύστημα φροντίζει τα ρούχα καλής ποιότητας να μένουν στον Βορρά».
Πέρα από το “Return to Sender” που βλέπουμε στην Εσπλανάδα του ΚΠΙΣΝ, στο NEST Collective ασχολούνται μεταξύ άλλων με κινηματογράφο, μουσική, μόδα, εικαστικές τέχνες και λογοτεχνία. Η πρακτική τους, έχοντας ως αφετηρία της τη σύγχρονη αστική αφρικανική εμπειρία, διερευνά το ιστορικό, αποικιακό και μετα-αποικιακό παρελθόν των αφρικανικών κοινοτήτων και τα πιθανά τους μέλλοντα. Ωστόσο, λαμβάνει ταυτόχρονα υπόψη της πως τα σύγχρονα ζωτικά προβλήματα (όπως το περιβαλλοντικό) διασυνδέονται και αφορούν όλη την κοινωνία. Επίσης, έχουν φτιάξει 8 fashion films, εδραιώνοντας μεταξύ τους μια συλλογική πρακτική. Ασχολούνται έντονα και με τα identity politics, οπότε «ζητήματα queerness, blackness, femmeness, όπως και η διασταύρωση όλων των ταυτοτήτων, είναι στο επίκεντρο της δουλειάς μας» τονίζει ο Κενυάτης καλλιτέχνης.
«Το 2013, συζητούνταν στο κοινοβούλιο της Ουγκάντας το νομοσχέδιο “Kill the gays”. Αυτό που γίνεται συνήθως με αυτά τα αφηγήματα είναι ότι καταφέρνουν και διαπερνούν τα σύνορα. Οπότε είδαμε την σκέψη για το ίδιο νομοσχέδιο να διεισδύει και στο κοινοβούλιο της Κένυας. Πολλοί Αφρικανοί πολιτικοί θέλουν να πουν ότι «το queerness είναι μη Αφρικανικό» και πολλά από τα μέλη μας αυτοπροσδιοριζόμαστε ως queer. Έτσι, θέλαμε πραγματικά να αποδομήσουμε αυτό το αφήγημα και δημιουργήσαμε το πρότζεκτ “Stories of our lives”, όπου υλλέξαμε ιστορίες από άτομα που αυτοπροσδιορίζονται ως γκέι, λεσβίες, bi, τρανς και ίντερσεξ, κυρίως σε απομακρυσμένες περιοχές», είπε ο Sunny Dolat για το αρχείο queer κενυάτικων ιστοριών, το οποίο έγινε και ομώνυμη ταινία – την οποία δεν μπορούν όμως να προβάλλουν στη χώρα τους, διότι η κυβέρνηση λέει ότι δείχνει «προκλητικό περιεχόμενο».
Μήπως να βεβαιωθούμε ότι οι πρακτικές που ακολουθούμε εδώ στον Παγκόσμιο Βορρά δεν συντελούν στην υποτίμηση και εκμετάλλευση των ανθρώπων -και του οικοσυστήματος- στον Παγκόσμιο Νότο;