Ζουν τα φαντάσματα της Επανάστασης;

Η ελευθερία. Η επανάσταση. Η δημοκρατία. Η πολιτική. Η προδοσία. Οι ήρωες. Οι τάξεις. Οι ιδέες. Η μνήμη. 18^ος και 21^ος αιώνας. Πόσο ίδια και πόσο διαφορετικά κυλάει η Ιστορία;

Οι αιώνες τρέχουν αλλά, όσο κι αν αλλάζουν οι καταστάσεις, στην ουσία ίδιες μένουν. Η Ιστορία κάνει κύκλους γύρω από τον εαυτό της, ο Άνθρωπος κάνει κύκλους γύρω από τον εαυτό του. Πόλεμοι, κρίσεις, επαναστάσεις, πανδημίες. Προδομένοι και προδότες. Προύχοντες και πληβείοι. Εξουσιαστές και επαναστάτες. Στους αιώνες των αιώνων. 

Μόνο ίσως η τεχνολογία δίνει άλλη ροή, αλλά όχι τροπή, στα πράγματα.

«Δεν μπορείς να τα βάζεις με ιδέες, αργά ή γρήγορα θα σε συντρίψουν», λέει ο φτωχός λιμενεργάτης αχθοφόρος που, αν και πάντα μεθυσμένος, φωνάζει όλες τις αλήθειες στα «Φαντάσματα της Επανάστασης» του Θάνου Αναστόπουλου.

«Ένα ταξίδι στα παρασκήνια της Ιστορίας γεµάτo ειρωνεία, γέλια και συναισθήματα», χαρακτηρίζει ο σκηνοθέτης την νέα του ταινία που κάνει παγκόσμια πρεμιέρα αυτές τις μέρες στο 63^ο Διεθνές Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης. Αναρωτήθηκα αρκετά, βλέποντάς την, πώς ένας δημιουργός, που έχει καταδείξει έργο πολύ διαφορετικό, το οποίο εξιστορεί το παρόν και ρίχνει μάτι στο μέλλον (με εξαίρεση ίσως την «Τελευταία Παραλία» του, ντοκιμαντέρ με ψήγματα του παρελθόντος), γοητεύτηκε τόσο από μια, εξόχως σημαντική η αλήθεια είναι, παράγραφο της Ιστορίας που διαδραματίζεται στην πόλη όπου ζει, την Τεργέστη. Και εμπνεύστηκε μία ταινία που, θεωρώ, είναι ότι καλύτερο είδα πάνω στην Ελληνική Επανάσταση σε αυτό το διάστημα που γιορτάζαμε τα 200 της χρόνια.

Είτε γιατί ο ίδιος ζει χρόνια μακριά από την πατρική γη σε μια πόλη, σταυροδρόμι πολιτισμών, που κρύβει τόσο δυνατή ελληνική ρίζα. Είτε γιατί τον συναρπάζει η περιπέτεια του ηρωικού ονειροπόλου Ρήγα Φεραίου που προδόθηκε και συνελήφθη στην Τεργέστη για τις επαναστατικές προκηρύξεις του, με επακόλουθο την φρικτή δολοφονία του στο Βελιγράδι. Είτε γιατί απλώς σαγηνεύτηκε από την ομορφιά του Pallazzo Carciotti που στέκει πάντα περήφανο αλλά παρηκμασμένο εκεί, στην αρχή του μεγάλου καναλιού της πόλης, έχοντας φιλοξενήσει στα ένδοξα χρόνια του Διαφωτισμού και της Επανάστασης Έλληνες και Ευρωπαίους που κινούσαν διαπλεκόμενα και μη νήματα της ιστορίας. Είτε γιατί είναι ο ίδιος πατέρας και θέλησε να διηγηθεί την Ιστορία –αλλιώς από τα σχολικά βιβλία– στο παιδί του. Για ένα από αυτά ή για όλα αυτά και τόσα ακόμη, ο Θάνος Αναστόπουλος έφτιαξε ένα έργο που καλό θα ήταν να δουν πριν από όλους οι έφηβοι αυτής της χώρας για να ορίσουν μόνοι τους το στίγμα της στο μέλλον τους.

«Θέλει αρετήν και τόλμην η ελευθερία». Αυτή η ρήση του Αντρέα Κάλβου διατρέχει την ταινία κάτω από το επιφανειακό κωμικό στίγμα της, το ειρωνικό της μειδίαμα, τη διάθεση να σαρκάσει κακώς κείμενα της Ιστορίας, Ναπολέοντες και αφεντικά, συμφεροντολόγοι και προδότες, διαπλοκές, ξεπουλήματα, διαψεύσεις και διχόνοιες. Με μια νοσταλγία και μια αγάπη διάχυτη για την πατρίδα ή τέλος πάντων ότι έχουμε μέσα στην καρδιά μας ως πατρίδα, ότι ορίζουμε εμείς οι ίδιοι πέρα από τα τετραγωνικά χιλιόμετρα της έκτασής της, πέρα από τα βουνά και τα λαγκάδια της, τον ήλιο και τη θάλασσα, πέρα από όσα μας έχουν μάθει. 

Τέσσερα “φαντάσματα” βγαίνουν από τα μνήματά τους στο ελληνορθόδοξο κοιμητήριο της Τεργέστης, όταν ένας Έλληνας σκηνοθέτης που ακολουθεί τα βήματα του Ρήγα Φεραίου στην Ευρώπη του Διαφωτισμού για να κάνει ντοκιμαντέρ, ταράζει τον ύπνο τους με τις κάμερες και το συνεργείο του. Όπως και οι φασαριόζοι εργάτες που ξαναστήνουν τον πεσμένο μαντρότοιχο του νεκροταφείου. Πρόκειται για τον μεθυσμένο αχθοφόρο που, όσες επαναστάσεις και αν βίωσε, φτωχός λιμενεργάτης και παρατηρητής των γεγονότων παραμένει. Τον νεαρό ναύτη που ανυπομονεί να μπαρκάρει πάλι. Την δυναμική, ανεξάρτητη και θλιμμένη Ελευθερία που έχασε τον αγαπημένο της στην πολιορκία του Μεσολογγίου. Και τον πλούσιο Αρκάδα έμπορο Δημήτριο Καρυτσιώτη, ιδιοκτήτη του μοναδικού Palazzo Carciotti –ο οποίος όντως υπήρξε.

Είναι αληθινά φαντάσματα ή αποκυήματα της φαντασίας του σκηνοθέτη; Ο Θάνος Αναστόπουλος δημιουργεί αυτήν την ιστορία μέσα στην Ιστορία, αυτήν την ταινία μέσα στην ταινία και μας ταξιδεύει μπρος και πίσω στον χωροχρόνο, στους δρόμους, τις ταράτσες και τις θάλασσες μιας πανέμορφης Τεργέστης. Αλλά και στις υπόγειες διαδρομές, στα λαβυρινθώδη τούνελ κάτω από την πόλη, που έπαιξαν ρόλο στην ιστορία της. Με εντυπωσιακά εξωτερικά πλάνα, με ατμόσφαιρα γοητευτική, με μαεστρία. Με την εξαιρετική φωτογραφία του Ηλία Αδάμη μαζί του. Δεν νομίζω να έχει καταγραφεί με αυτόν τον τρόπο ξανά ούτε η πόλη ούτε η ιστορία της ελληνικής κοινότητας της Τεργέστης.

Όλα αυτά όμως τελικά, εξυπηρετούν εκείνα για τα οποία ουσιαστικά θέλει να μιλήσει ο σκηνοθέτης. Γιατί θέλει αρετή και τόλμη να κάνεις ταινία που δεν διστάζει να μιλήσει για την προδοσία, τη διαπλοκή, τον φόβο, τα συμφέροντα, τη μεγαλομανία, πριν καταλήξει στο μεγαλείο των αληθινών επαναστατών, αυτών των ολίγων θαρραλέων οραματιστών που δεν δίστασαν να θυσιαστούν για το ιδανικό το πιο μεγάλο, την ελευθερία.

«Ίσως έτσι ξεκινούν οι μεγάλες επαναστάσεις, από µια μικρή αναλαμπή στο μυαλό των ονειροπόλων» γράφει το δελτίο Τύπου της ταινίας. Μάλλον ναι, ίσως όχι. Το θέμα είναι πού καταλήγουν όταν η αναλαμπή γίνει φλόγα δυνατή, θεριέψει, θρέψει κίνημα και ελπίδα, γεννήσει αγώνα για τους καταπιεσμένους και κατατρεγμένους της Γης. Θα έρθει το φως ή θα ξαναβυθιστούν στο σκοτάδι από μια νέα εξουσία που θα δημιουργηθεί και θα σαλτάρει από τη μεγαλομανία του θριάμβου της…

Ποιητική, συγκινητική, πολιτική, τρυφερή, κωμική, η νέα ταινία του Θάνου Αναστόπουλου, δεν είναι μια εύκολη ταινία, ούτε μια ταινία χωρίς καμία αδυναμία. Είναι όμως από εκείνες που κάθονται καιρό μέσα σου, σου ζητάνε να ξαναγυρίσεις, σε κάνουν να σκεφθείς λίγο παραπάνω κάποια βράδια του χειμώνα. Γιατί πάνω από όλα μιλάει για την ελευθερία και την επανάσταση, για τις Ιδέες, τα ιδανικά, την τόλμη, την πίστη και το θάρρος.

Με εξαιρετικούς ηθοποιούς, τον Νίκο Γεωργάκη –μα πόσο χαιρόμαστε όποτε τον βλέπουμε!– στον ρόλο του σκηνοθέτη και, υποψιάζομαι, alter ego του πραγματικού Θάνου Αναστόπουλου. Τον εκπληκτικό Paolo Rossi στον ρόλο του μεθυσμένου αχθοφόρου. Τον Γιώργο Χωραφά, άρχοντα στον ρόλο του πλούσιου εμπόρου Δημήτρη Κυριτσιώτη να απολαμβάνει με την ψυχή του τον ρόλο του. Την Πηνελόπη Τσιλίκα, Πηνελόπη πραγματική στο ρόλο της Ελευθερίας, θεματοφύλακα της ελευθερίας, της πίστης και της αγάπης. Την αγαπημένη Θεοδώρα Τζήμου, την κρυφή δύναμη του “σκηνοθέτη”, να αποκαλύπτεται στο παραδοσιακό «Κλέφτικη Ζωή». Τον Γιώργο Συμεωνίδη, φύλακα του κοιμητηρίου και των φαντασμάτων του, όπως πάντα θαυμάσιο. Τον εξαίρετο άστεγο του Rade Šerbedžija. Και όλους τους άλλους Έλληνες, Ιταλούς και λοιπούς ξένους που πήραν μέρος σε αυτήν την πραγματικά άρτια παραγωγή που έστησαν η Στέλλα Θεοδωράκη και η Nicoletta Romeo και οργάνωσε με μαθηματική ακρίβεια η Μαργαρίτα Βόρρα, μέσα σε μια τόσο δύσκολη κατάσταση κρίσεων, πολέμων και πανδημίας. 

Θα ήταν πραγματική παράλειψη όμως να μην αναφερθώ σε αυτήν την εξαιρετική μουσική που διατρέχει την ταινία, ως πραγματικός συμπρωταγωνιστής της. Είτε η πρωτότυπη μουσική που έγραψε ο Γρηγόρης Ελευθερίου, είτε τα κλασικά κομμάτια του Μπετόβεν ή του Ροσίνι και άλλων είτε το παραδοσιακό «Κλέφτικη Ζωή» είτε ακόμη και ο ψίθυρος της Διεθνούς, ακολουθούν, υπογραμμίζουν ή συνοδεύουν συναρπαστικά την ιστορία. Εκείνο όμως που σου παίρνει την ψυχή, εκείνο που σε κάνει να απογειωθείς και να καταλάβεις μια κι έξω την βαθιά δύναμη και το νόημα της ταινίας, εκείνο που την συνδέει πιο βαθιά από όλα με το σήμερα και όσα ίδια συμβαίνουν, είναι η φοβερή απόδοση των Αέρα Πατέρα στο παραδοσιακό «Μαύροι Κλέφτες», την ώρα που ο μαυροντυμένος παρκουρίστας ακροβατεί επικίνδυνα στις ταράτσες της Τεργέστης. Μια σκηνή που δεν θα ξεχάσει κανείς. «Μαύρη ρε μαύρη μαύρη / Μαύρη ζωή που κάνουμε, / Εμείς οι μαύροι κλέφτες / Ποτέ ρε, ποτέ μας, δεν αλλάζουμε / Εμείς οι μαύροι κλέφτες / Με ιδρω ρε, με ιδρώτα τρώμε το ψωμί, / Με ιδρώτα τρώμε το ψωμί, με ιδρώτα πολεμάμε / Με ιδρώτα τρώμε το ψωμί, με φόβο πολεμάμε / Εμείς οι μαύροι κλέφτες / Παντού καπνοί παντού καπνοί…».

Είναι εδώ που ο Θάνος Αναστόπουλος αποκαλύπτει την απόλυτη σχέση της ταινίας του με το παρόν, εκεί που ένα κλέφτικο τραγούδι συνοδεύει και βάζει τον ήρωά του “σκηνοθέτη” να αναρωτιέται «Είμαστε έτοιμοι για Επανάσταση;». Είμαστε;

Παίζουν:

Γιώργος Χωραφάς – Πηνελόπη Τσιλίκα – Paolo Rossi – Αινείας Τσαμάτης – Νίκος Γεωργάκης – Θεοδώρα Τζήμου – Γιώργος Συμεωνίδης – Laura Bussani – Γιάννης Αναστασάκης – Αλέξανδρος Βαρδαξόγλου – Έκτωρ Λιάτσος – Ivan Zerbinati – Max Sbarsi –  Ariella Reggio – Lorentzo Acquaviva – Alessandro Mizzi – Theodor Schurian Stanzel – Elisa Romeo – Κώστας Διαμαντής – Crisanthi Narain & ο Rade Šerbedžija

Συντελεστές

Σκηνοθεσία: Θάνος Αναστόπουλος | Σενάριο: Θάνος Αναστόπουλος – Stefano Dongetti | Βοηθός Σκηνοθέτη: Δημήτρης Νάκος | Διεύθυνση Φωτογραφίας: Ηλίας Αδάμης | Μοντάζ: Χρήστος Γιαννακόπουλος | Πρωτότυπη Μουσική: Γρηγόρης Ελευθερίου | Σχεδιασμός Κοστουμιών: Μαγιού Τρικεριώτη | Σκηνικά: Δημήτρης Βέργος | Μακιγιάζ: Εύη Ζαφειροπούλου | Hair design: Giulio Zecchini | Βοηθός Δ/ντή Φωτογραφίας: Καλλιόπη Περδίκα | Βοηθός Ενδυματολόγου: Ματίνα Μαυραγάννη | Ήχος: Francesco Morosini – Στέφανος Ευθυμίου – Παναγιώτης Παπαγιαννόπουλος | Μιξάζ: Κώστας Βαρυμποπιώτης | Εργαστήρια Εικόνας: Authorwave | Εργαστήρια Ήχου: Kvaribo Studio | Color grading: Μάνος Χαμηλάκης | Οργάνωση Παραγωγής: Μαργαρίτα Βόρρα | Συμπαραγωγοί: Θάνος Αναστόπουλος – Roberto Romeo | Παραγωγοί: Στέλλα Θεοδωράκη – Nicoletta Romeo | Παραγωγή: Φαντασία Οπτικοακουστική Ε.Π.Ε (Ελλάδα), Mansarda Production Srl (Ιταλία) | Σε συμπαραγωγή με τους: ΕΡΤ Α.Ε. – Ελληνική Ραδιοφωνία Τηλεόραση, Ελληνικό Κέντρο Κινηματογράφου | Με την υποστήριξη του

Εθνικού Κέντρου Οπτικοακουστικών Μέσων και Επικοινωνίας- ΕΚΟΜΕ | Με την υποστήριξη των: Friuli Venezia Giulia Film Commission, Fondo per l’ Audiovisivo del Friuli Venezia Giulia, Regione Autonoma Friuli Venezia Giulia | Με την ευγενική χορηγία της: Ελληνικής Κοινότητας της Τεργέστης (Comunità Greco Orientale di Trieste) | Ελλάδα-Ιταλία | 2022 | Έγχρωμη, 100’