Αναρωτιέσαι. Είναι ταινία μυθοπλασίας ή είναι η ωμή πραγματικότητα; Μετά από μια απότομη κίνηση δεξιά-αριστερά του κεφαλιού επανέρχεσαι στο τώρα. Είναι η πραγματικότητα. Ο Alexei Navalny, πολιτικός αντίπαλος του Βλάντιμιρ Πούτιν, ερευνά την απόπειρα δολοφονίας προς το πρόσωπό του και, μάλιστα, τον βλέπουμε να παίρνει τηλέφωνο υποψήφιους δολοφόνους του σε μία από τις πιο σοκαριστικές σκηνές που έχουν γυριστεί ποτέ σε ντοκιμαντέρ, μιας και αποτελεί ιστορία που γραφόταν εκείνη τη στιγμή, μπροστά στις κάμερες του Daniel Roher.
Όσα φίλτρα και να έχει βάλει στα γυαλιά μας αυτή η δυτική ιμπεριαλιστική κουλτούρα και η λατρευτικότητα που προσομοιάζει σε θρησκεία -γιατί δεν την αμφισβητεί κανείς- απέναντι στην Αμερική, σίγουρα το ντοκιμαντέρ Navalny καταφέρνει να τα διαπεράσει όλα και να σε μεταφέρει για λίγο σε απόσταση αναπνοής από αυτό που συνέβη τον Αύγουστο του 2020. Τη δηλητηρίαση με Νοβιτσόκ του Alexei Navalny κατά τη διάρκεια μιας πτήσης. Για δύο ώρες και δέκα λεπτά, ακολουθείς τον νέο και ωραίο επικριτή του Κρεμλίνου, δικηγόρο και ακτιβιστή κατά της διαφθοράς, την ομάδα του και την οικογένειά του σε μία υπόθεση που συναγωνίζεται οποιαδήποτε φαντασία, βουτώντας μέχρι τα άδυτα του dark web με τη βοήθεια του ερευνητή δημοσιογράφου του Bellingcat, Christo Grozev. Θα ξεσκεπάσει άραγε τη συνωμοσία πίσω από την απόπειρα δολοφονίας του; αναρωτιέσαι με κομμένη την ανάσα.
Ενάμιση χρόνο κλείνει μέσα στη φυλακή ο Navalny και μπροστά μου έχω μία από τις παραγωγούς του ντοκιμαντέρ, τη Diane Becker, η οποία ταξίδεψε μέχρι τις Σπέτσες για να παρευρεθεί στο 11ο Φεστιβάλ Κινηματογράφου Αιγαίου και να μας μιλήσει για την -κυριολεκτικά- περιπέτεια που πέρασαν κατά τη διάρκεια των γυρισμάτων και της παραγωγής αυτού του ντοκιμαντέρ.
Ο Σταύρος Μαρκουλάκης και η Diane Becker στο 11ο Φεστιβάλ Κινηματογράφου Αιγαίου. Φωτογραφία: Μιχάκης Κοκοράκης.
Είχε μόλις ξεσπάσει ο Covid, είχαν αρχίσει να γίνονται τα lockdown, οπότε, πλησιάζοντας προς το τέλος του 2020, η παραγωγή του Navalny έπρεπε να θέσει τα άκρως σημαντικά ερωτήματα για τα δύσκολα και πρακτικά ζητήματα των γυρισμάτων, καθώς και να βρει απαντήσεις. «Πώς θα κάνουμε την ταινία, πώς θα τη χρηματοδοτήσουμε; Αναρωτιόμασταν. Είχαμε ένα χρονοδιάγραμμα, αλλά επρόκειτο επίσης για ένα θέμα που απαιτούσε μεγάλη προστασία και μυστικότητα», σχολίασε η Diane Becker. «Ειλικρινά, δεν μπορούσαμε να το πούμε σε κανέναν. Ωστόσο, ένας από τους στόχους μας ήταν να δουν την ταινία όσο περισσότεροι άνθρωποι ήταν δυνατό σε ολόκληρο τον κόσμο. Μας έγινε ξεκάθαρο ότι στον χώρο της διανομής ταινιών, δεν υπάρχουν πολλές μεγάλες εταιρείες που θα αναλάμβαναν ένα τέτοιο πρότζεκτ που θα ενοχλούσε αρκετούς».
Μία από τις υποχρεώσεις και τις πιο απαιτητικές διαδικασίες παραγωγής μιας ταινίας είναι να βρει τον κατάλληλο διανομέα. Ποιός θα ήταν ο καλύτερος συνεργάτης για μία τέτοια απόπειρα; «Μετά από μια σειρά συζητήσεων, καταλήξαμε στο ότι μόνο δυο-τρεις φορείς θα αναλάμβαναν κάτι τέτοιο και το CNN Films ήταν ένας από αυτούς. Μιλήσαμε μαζί τους αναφορικά με το ποιοί ήταν οι στόχοι μας και ήταν περίπου στο ίδιο μήκος κύματος. Φυσικά, έχουν και τον δημοσιογραφικό τους οργανισμό και νομική κάλυψη για εμάς, οπότε συνεργαστήκαμε μαζί τους στις αρχές του 2021, γυρίσαμε την ταινία τότε και όλο το μοντάζ έγινε μέσα στη χρονιά, ώστε να κάνουμε πρεμιέρα στο Sundance Festival φέτος τον Ιανουάριο».
Κατά την διάρκεια εκείνης της περιόδου, δεν είχαν πει σε κανέναν απολύτως ότι έκαναν αυτό το ντοκιμαντέρ. «Υπήρχαν φορές που λέγαμε “δουλεύω πάνω σε μια ταινία, δεν μπορώ ακόμη να σου πω πάνω σε τι”. Δεν ήξεραν ούτε οι γονείς μου, ούτε οι φίλοι μου -κανενός η οικογένεια και οι φίλοι δεν γνώριζαν-, ούτε καν άνθρωποι στους οποίους πάντα εκμυστηρεύομαι πράγματα δεν ήξεραν και τους έλεγα “Ελπίζω κάποια μέρα να καταλάβετε το γιατί δεν σας λέω”. Δεν στείλαμε email για έναν χρόνο. Είχαμε τους σκληρούς δίσκους και κάναμε μοντάζ στον Καναδά, στο Λονδίνο, στο Λος Άντζελες και συνεχώς βρισκόμασταν σε κίνηση, σε καθόλου διακριτικά μέρη, μια πολύ ετερόκλητη ομάδα. Ο κόσμος δεν περίμενε να κάνουμε εμείς αυτό το ντοκιμαντέρ κι αυτό ήταν που μας κράτησε ασφαλείς».
Όταν ανακοινώθηκε ότι έγινε δεκτό το Navalny στο Sundance, ξεκίνησε μια άλλη ιστορία. «Πριν κάτι χρόνια, όταν η ταινία “Icarus” έκανε πρεμιέρα στο Sundance, οι Ρώσοι χάκαραν το σύστημα έκδοσης εισιτηρίων και έπεσε η ταινία. Έτσι, η διοργάνωση του φεστιβάλ μας είπε ότι θέλει το ντοκιμαντέρ μας, αλλά ότι δεν πρέπει να το πούμε πουθενά και θα το ανακοινώσουν μία εβδομάδα πριν το φεστιβάλ. Όταν έφτασε ο Ιανουάριος, μας κάλεσαν και μας είπαν ότι εξαιτίας του Covid-19, θα είναι όλα ψηφιακά, οπότε τώρα δεν μπορούμε όντως να το ανακοινώσουμε, παρά μόνο το βράδυ πριν την πρεμιέρα». Όλη η ομάδα βρίσκονταν συνεχώς σε αυτό το καθεστώς μυστικότητας, μέχρι εκείνη τη μέρα.
Τη διατήρηση της μυστικότητας για το χρονικό διάστημα πριν, αλλά και κατά την διάρκεια των γυρισμάτων είχε αναλάβει η Maria Pevchikh, η taskmaster και δεξί χέρι του Navalny. «Δεν μπλέκεις μαζί της. Ακόμη και άνθρωποι στην ομάδα της δεν ήξεραν ότι κάναμε την ταινία. Στη Maria δεν επιτρεπόταν να μιλάει για αυτήν την παραγωγή, οπότε ήταν μια πολύ μυστική υπόθεση. Εκείνοι έκαναν την δουλειά τους κι εμείς την δικιά μας. Κανείς δεν ήξερε τι κάναμε στην πραγματικότητα. Κι επειδή ήμασταν μαζί τους, είχαμε τη δυνατότητα να το κρατήσουμε έτσι. Αυτή είναι η ομορφιά του να δουλεύεις με μια μικρή ομάδα. Ήμασταν άνθρωποι που είτε είχαμε δουλέψει μαζί στο παρελθόν, είτε ήμασταν φίλοι, οπότε εμπιστευόμασταν ο ένας τον άλλο».
Ποιοι είναι οι κίνδυνοι όταν γυρίζεις μια ταινία που τα βάζει εν μέρει με τον Ρώσο τύραννο; «Από την μία πλευρά, η υπόθεση είχε ήδη δημοσιευτεί στο τέλος του 2020. Όλοι είδαν τι έγινε. Ωστόσο, δυστυχώς για τον κόσμο αλλά ευτυχώς για εμάς, ξέσπασε ο πόλεμος στην Ουκρανία και όποιοι άνθρωποι μπορεί να εστίαζαν την προσοχή τους σε εμάς, ήταν πολύ απασχολημένοι με άλλα ζητήματα. Ποτέ δεν ανησύχησα για τη σωματική μου ακεραιότητα, αλλά ξέρω ότι στην ομάδα μας, ακόμη και μέσα σε end-to-end-encrypted επικοινωνίες, γινόταν πολύ ηλεκτρονικό ψάρεμα. Ήταν πολύ ξεκάθαρο ότι γινόντουσαν τέτοιες προσπάθειες. Η ιστορία ακόμη μένει να ειπωθεί. Ποιος ξέρει; Μέχρι στιγμής, καταφέραμε να ξεφύγουμε. Αν η ιστορία μας διδάσκει κάτι όμως, είναι ότι μπορεί να συμβεί το οτιδήποτε στο μέλλον. Πάντως όλα τα μέλη της ομάδας έχουμε υιοθετήσει το ηθικό και την γενναιότητα του Alexei, το να μην φοβόμαστε, να μιλάμε και να είμαστε ειλικρινείς. Μας εμπνέει όλους, με έναν τρόπο, και ο Daniel πάντα αναρωτιέται “Ποιανού θανατική ποινή είναι, του Alexei ή του Πούτιν;”. Αυτό μένει να αποδειχθεί…», λέει η αμερικανίδα παραγωγός.
Ο Alexei Navalny βρίσκεται φυλακισμένος επί 1,5 χρόνο τώρα και είναι καταδικασμένος να εκτίσει 9 έτη συνολικά. Προφανώς, επικρατεί μεγάλη μυστικότητα σχετικά με την τοποθεσία του. «Δεν ξέρουμε ακριβώς που είναι, αλλά γνωρίζουμε ότι βρίσκεται σε φυλακή υψίστης ασφαλείας, η οποία είναι πολύ χειρότερη από την προηγούμενη φυλακή υψίστης ασφαλείας που ήταν προηγουμένως. Δεν είναι πολύ καλά φυσικά, αλλά ξέρω ότι έχει επαφή με τους δικηγόρους του. Η γυναίκα του είναι εκτός Ρωσίας εδώ και μερικούς μήνες, μάλλον από τότε που ξέσπασε ο πόλεμος στην Ουκρανία. Έχουν μια κόρη στις ΗΠΑ και έναν γιο στην Ευρώπη», μας ενημερώνει η Diane Becker.
Ο Daniel Roher, ο σκηνοθέτης του ντοκιμαντέρ, πριν λίγους μήνες, είχε γράψει στον Alexei ένα γράμμα και του μιλούσε για το πως πάει η ταινία, για τους ανθρώπους που ήρθε σε επαφή και ότι γνώρισε τον Woody Harrelson, εξηγώντας ποιος είναι αυτός ο ηθοποιός στον Alexei. Έτσι, όπως μας αναφέρει η Diane Becker, έλαβε ως απάντηση ένα γράμμα από τον Alexei μέσω των δικηγόρων του προτού γίνει η μεταφορά του στην άλλη φυλακή, φανερά προσβεβλημένος που ο Daniel πίστευε ότι ο ίδιος δεν γνωρίζει ποιος είναι ο Woody Harrelson, γιατί μία από τις αγαπημένες του ταινίες είναι το Zombieland, όπου πρωταγωνιστεί ο ηθοποιός. «Όταν ο Daniel μας διάβασε αυτό το γράμμα, ήταν στ’ αλήθεια πολύ ενθαρρυντικό να ξέρουμε ότι ο Alexei διατηρούσε το χιούμορ του κι ότι ήταν καλά».
Το δεξί χέρι του Alexei, η Maria Pevchikh, είναι media-savvy. «Αφού δηλητηριάστηκε ο Alexei, εκείνη έβγαζε συνέχεια βίντεο», μας πληροφορεί η Diane Becker. «Δεν ήξεραν τι θα το έκαναν όλο αυτό το υλικό. Οπότε είχαμε πρόσβαση σε όλο αυτό το υλικό και προφανώς, μετά συνθέσαμε όλο το υλικό πριν και μετά τη δηλητηρίαση», εξηγεί σχετικά με την δημιουργία του ντοκιμαντέρ.
Στην ερώτηση αν έχουν δει την ταινία στη Ρωσία, η απάντηση ήταν: «Την ταινία την αντέγραψαν πειρατικά το δευτερόλεπτο που ανέβηκε στην πλατφόρμα και μπήκε στο dark web αμέσως και μεταγλωττίστηκε. Πηγές του Christo μας είπαν ότι ο Πούτιν είδε την ταινία και έδωσε εντολή στο FSB να αφαιρεθεί κάθε link όπου υπάρχει το ντοκιμαντέρ διαθέσιμο online. Άρα, έκαναν τη δουλειά που έπρεπε να κάνει το CNN. Άκουσα τις προάλλες ότι είναι ακόμη ζωντανή η ταινία στο dark web, οπότε υποθέτω ότι αν είσαι έξυπνος στη Ρωσία, βρίσκεις έναν τρόπο», δήλωσε, τονίζοντας ότι αυτό είναι το κύριο κοινό στο οποίο απευθύνονται. Οι Ρώσοι.
Ο Alexei επιβίωσε από την απόπειρα δολοφονίας. «Πολύς κόσμος του έλεγε αφού επιβίωσε να κάτσει στην Ευρώπη, να ασκήσει επιρροή από εκεί και να μην γυρίσει ξανά στη Ρωσία. Ήξερε και ξέρει καλά ότι δεν μπορείς να ζητάς από τους ανθρώπους να βγαίνουν στους δρόμους και να διαδηλώνουν, αν δεν μπορείς εσύ ο ίδιος να δώσεις το παρών. Το σέβομαι πολύ αυτό. Χρειάζεται μόνο ένας από εμάς για την αλλαγή».