Θα είναι ίσως η πρώτη φορά που δεν θα ξεκινήσω ορθόδοξα ένα ρεπορτάζ από μια αποστολή. Δεν θα ξεκινήσω με το ότι πάντα αναρωτιόμουν για την εύθραυστη κι εν πολλοίς παρεξηγημένη σχέση δημόσιου χώρου και τέχνης και ότι, επιτέλους, στη συνάντηση του δικτύου IN SITU, της ευρωπαϊκής πλατφόρμας για την τέχνη στο δημόσιο χώρο, στη Μασσαλία, με ενορχηστρωτή το Lieux Publics, το γαλλικό, δηλαδή, εθνικό κέντρο για την καλλιτεχνική δημιουργία στο δημόσιο χώρο,έλαβα κάποιες σοβαρές, τουλάχιστον, απαντήσεις στην πράξη κι όχι στη θεωρία.
Δεν θα ξεκινήσω με τα όρια-σύνορα που μπορούν και διαστέλλονται, τις ανοχές της κοινωνίας, την εμπλοκή, το διάλογο που μπορεί να αναπτυχθεί με μια τέτοια «εισβολή». Παρόλο που, το επαναλαμβάνω, η γαλλική διοργάνωση που με προσκάλεσε μαζί με συναδέλφους από πολλές ευρωπαϊκές πόλεις, αφορούσε, διαπραγματευόταν, δοκιμαζόταν ακριβώς πάνω σε αυτό: στη σχέση δημόσιου χώρου και τέχνης.
Θα ξεκινήσω με ένα γλέντι. Ένα απρόσμενα ξέφρενο, αυθεντικό γλέντι μέσα στο δάσος, νύχτα. Ένα γλέντι στο οποίο τα ταξικά σύνορα μετατοπίστηκαν, τα εθνικά όρια σμπαραλιάστηκαν, τα ηλικιακά ταμπού καταργήθηκαν και ξαφνικά χιλιάδες άνθρωποι, άγνωστοι μεταξύ τους, στην καρδιά ενός γαλλικού γκέτο, έφαγαν μαζί, χόρεψαν κι επικοινώνησαν αληθινά. Δεν υπήρχε εισιτήριο, ούτε έλεγχος εισόδου και face control. Όλοι χωρoύσαν στο ξεφάντωμα. Το αποτέλεσμα ήταν εκρηκτικό.
Στο γκέτο του 15ου διαμερίσματος της Μασσαλίας η μουσική ομάδα Rara Woulib μεταμόρφωσe το δημόσιο χώρο σε μια πολυπολιτισμική αταξική πελώρια σκηνή.
Κανένας δεν μπορούσε να προβλέψει τι θα ακολουθούσε την ώρα που μια μουσική πομπή, με πνευστούς και κρουστούς, ξεκινούσε από το βιομηχανικό σύμπλεγμα όπου κάποτε παραγόταν το φημισμένο σαπούνι Μασσαλίας και εκτυλίσσονταν πρόσφατα οι δράσεις του in situ! Οι μουσικοί συνοδεύονταν από μια ομάδα γυναικών με νυφικά, που έπιασε το τραγούδι. Η πομπή εμφανίστηκε ξαφνικά, από το πουθενά κι ενώ ξεκίνησε να απομακρύνεται, ο κόσμος αυθόρμητα άρχισε να ακολουθεί. Κάποιοι κρεμάστηκαν από τα μπαλκόνια τους, κάποιοι τρέξαν και κατεβήκαν για να ακολουθήσουν το λαό.
Είχε αρχίσει να νυχτώνει και μέσα στα σκοτάδια με οδηγό τις μουσικές το πλήθος που συνεχώς αυξανόταν περνώντας από αφώτιστες στοές κι ανηφορίζοντας, ακολουθούσε στα εντελώς τυφλά. Αλλά συνέχιζε… Παιδιά του γκέτο μπήκαν ανάμεσά μας. Γυναίκες μαζί με τα μωρά τους. Ακόμα κι οι κλασικές γιαγιάδες τις περιοχής.
Πάνω σε μια ξύλινη εξέδρα, στο πρώτο πάρκο που συναντήσαμε, μια νύφη σόλαρε ενώ οι υπόλοιπες, σε μια ατμόσφαιρα γαμήλιας γιορτής, μάς πλένανε τα χέρια σε λεκάνες που είχαν μυρωμένο νερό. Τότε αρκετοί πιστέψαμε ότι η γιορτή θα τέλειωνε. Μας είχαν τρατάρει ήδη από γαμήλιες τούρτες, τα σούσι που σχημάτιζαν πελώριες πυραμίδες και ένα soft ποτό από τζίντζερ και ντομάτα. Είχαμε ακούσει για ώρα μουσικές. Όμως, αυτή ήταν μόνο η προθέρμανση.
Οι μουσικοί και οι νύφες μάς παρέσυραν ακόμα πιο βαθιά, από το πάρκο, μέσα στο δασύλλιο. Υπήρχε μια απροσδιόριστη προσμονή για το αναπάντεχο που ερχόταν. Και ξαφνικά αποκαλύφθηκε.
Στο τέλος της περιπλάνησης, σ’ ένα ξέφωτο με δάδες αναμμένες, υπάρχαν φωτιές στις οποίες ψήνανε κρέατα. Οι ξύλινες τάβλες περιμέναν τον κόσμο να τις καταλάβει και οι μουσικοί πιάσαν σε κεντρικό σημείο τις μουσικές και οι νύφες το τραγούδι. Εκεί ο Ολλανδός συνάδελφος δήλωσε αυθόρμητα ότι έτσι ακριβώς φαντάζεται τον γάμο του! Ιταλοί, Γάλλοι, Αραβες, μαύροι, παππούδες, παιδιά, Ρουμάνοι, Ούγγροι αρχίσαν να χορεύουν. Το γλέντι κράτησε ώρες, δεν έφευγε κανείς.
Ποιος είναι ο ρόλος της τέχνης στο δημόσιο χώρο; Την απόλυτη απάντηση έδωσε η γιορτή του IN SITU ενώνοντας παιδιά, γέρους, μουσουλμάνους, αφρικανούς και Γάλλους. Ανεπανάληπτο γλέντι!
Δεν θα μπορούσε να υπάρχει πιο έμπρακτη και τελεσίδικη απάντηση στο ερώτημα “πού σταματάει το ιδιωτικό και πού αρχίζει το δημόσιο”, αλλά κυρίως, στο “πώς παρεβαίνει η τέχνη μέσα στο δημόσιο μεταμορφώνοντάς το κυριολεκτικά”.
Ηταν κοινωνική και πολιτική η απόφαση να συμβεί ό,τι συνέβη σε ένα γκετό της Μασσαλίας. Εδώ λοιπόν, σε μια από τις υποβαθμισμένες περιοχές του πάντα συναρπαστικού πολυπολιτισμικού λιμανιού της Μεσογείου, με την ιστορία γραμμένη σε κάθε σπιθαμή του, παρόλη τη σημερινή παρακμή, είδαμε να συμβαίνει αυτό που αποκαλούμε παρέμβαση στο δημόσιο, αλλά κυρίως, μετατάλλαξη του δημοσίου, χωρίς εκβιασμούς.
Τι είχε συμβεί: Η γιορτή χωρίς σύνορα, που επιμελήθηκε η Rara Woulib, μια πολιτική χειρονομία ενός κοινωνικά ευαίσθητου θεσμού, ήταν η κατακλείδα- κορύφωση της συνάντησης του δικτύου IN SITU.
Στις συζητήσεις που έγιναν για τα φεστιβάλ δημόσιου χώρου στην ευρωπαϊκή ήπειρο το κεντρικό ερώτημα ήταν πόσο εμπλέκουν την κοινωνία και σε ποιο βαθμό μπορούν να εμπεριέχουν την πολιτική (ειδικά στην Πρίστινα, η πολυπολιτισμικότητα και το προσφυγικό είναι πάντα στο επίκεντρο, ακούσαμε).
Η ολλανδική κολλεκτίβα The Walden, ενώνοντας φιλόσοφία και βιολογία και και χρησιμοποιώντας ένα αιωρούμενο δέντρο, μάς μίλησε στο παλιό εργοστάσιο παραγωγής του σαπουνιού Μασσαλίας για τα όρια του δημόσιου χώρου.
Η συζήτηση άνοιξε και στους πιθανούς συνδέσμους της τέχνης στο δημόσιο χώρο με την καθαρή επιστήμη: τη φιλοσοφία ή τη βιολογία, κάτι που στη φετινή διοργάνωση είχαμε την ευκαιρία να το δούμε να δοκιμάζεται και στην πράξη, σε μια από τις πιο ενδιαφέρουσες προτάσεις.
Το παλιό βιομηχανικό σύμπλεγμα της βιομηχανίας του Σαπουνιού Μασσαλίας, που τελούσε υπό κατάληψη από το σχολείο των τσιρκολάνων, σήμερα έχει μεταμορφωθεί στη στέγη 6 οργανισμών μεταξύ των οποίων και του συντονιστή του in situ network, των Lieux Publics, που ξεκίνησε τη δράση του το 1983, και το ευρωπαϊκό πρόγραμμά του το 2003. Σήμερα οι Lieux Publics είναι ο συντονιστής ενός δικτύου με 25 μέλη, στα οποία του χρόνου θα προστεθεί και η Ελλάδα. Στις εργασίες του ήταν παρούσα η Κέλλυ Διαπούλη, καλλιτεχνική διευθύντρια της Ελευσίνας 2020-2021 και διευθύντρια της busart, η οποία θα είναι από το 2017 μέλος του insitu, o έλληνας εταίρος ( σε συνεργασία με την Ελευσίνα 2020-2021).
Κάθε μήνα (κάθε πρώτη Τετάρτη) οι Lieux Publics διοργανώνουν καλλιτεχνικές δράσεις στο δημόσιο χώρο, όχι αποκλειστικά στη Μασσαλία, καθώς προωθούν την κινητικότητα των καλλιτεχνικών residencies σε όλη την ευρωπαϊκή ήπειρο.
Το 2013 ήταν κομβική χρονιά: η Μασσαλία ήταν ευρωπαϊκή Πολιτιστική Πρωτεύουσα και η δημόσια τέχνη, ως δημόσιο αγαθό, πρωτοδοκιμάστηκε στη μεγάλη κλίμακα.
Η απάντηση του διευθυντή των Lieux Publics και συνθέτη Pierre Sauvageot στο ερωτημά μου αν άλλαξε κάτι ουσιαστικά από τότε στη πρόσληψη της τέχνη δημοσίως, δεν είναι η αναμενόμενη: “Κάποια ίχνη έχουν παραμείνει μόνο”.
Με αιφνιδιάζει, αφού αντιδρά αυθόρμητα στην εθνικότητά μου με ένα “nobody’s perfect”, όταν αποκαλύπτει το λόγο που οι δράσεις της φετινής διοργάνωσης δεν έγιναν στο λιμάνι. Το αρχικό σχέδιο ήταν να κατεβεί το in situ στο σήμα κατατεθέν του δημόσιου χώρου στη Μασσαλία, στο παλιό λιμάνι, τη βασική περαντζάδα και το πιο βουερό σημείο της πόλης, με όλα τα μπαρ, τα καφενεία, τις ταβέρνες, όπου κάθε βραδυ γίνεται το αδιαχώρητο –η εικόνα, η ατμόσφαιρα, οι φωνές, οι μουσικές, το ταμπεραμέντο των ανθρώπων είναι εξαιρετικά οικεία, θυμίζουν τρομερά Ελλάδα.
Ο δήμαρχος Μασσαλίας όχι απλώς δεν δέχτηκε να παραχωρηθεί. Αλλά άρθρωσε και τηνν κυνικότατη αιτία της απορριπτικής απάντησης: οι περιοχές στις οποίες δρουν οι Lieux Publics δεν είναι ψηφοφόροι του.
Ποια είναι η περιοχή; Είναι το 15ο διαμέρισμα Les Aygalades, με αυτοκίνητο γύρω στο ένα τέταρτο από το κέντρο του μεγαλύτερου μεταστευτικού λιμανιού της Μεσογείου. Με τις τεράστιες απρόσωπες γκρίζες πολυκατοικίες, στις οποίες ζουν κυρίως Άραβες κι Αφρικανοί. Το σκουπίδι που συναντάς σε αυτό το διαμέρισμα σε βγάζει από τη μόνιμη αμηχανία που βιώνεις όταν επισκέπτεται ξένος την πενταβρώμικη Αθήνα. Η Μασσαλία είναι η βασίλισσα των απορριμάτων.
Ο Τσέχος Ντούσαν Ζαχάροβιτς στην εγκατάσταση Le Passage ενθάρρυνε μικρούς και μεγάλους να τυπώσουν το γράμμα τους πάνω σε ένα t-shirt προκειμένου να σχηματιστούν λέξεις και στίχοι.
Ο Pierre Sauvageot μού αναπτύσσει στην μακρόστενη τράπεζα, όπου όλοι, καλλιτέχνες, μέλη του δικτύου, υπάλληλοι, τεχνικοί και δημοσιογράφοι, άνθρωποι από τη πιο απίθανη ευρωπαϊκή γωνιά (όχι αποκλειστικά από μητροπόλεις), μοιραζόμασταν τα χειροποίητα γεύματα που ετοιμάζονταν μέσα σ’ ενα τροχόσπιτο στο βιομηχανικό σύμπλεγμα από δυο αλέγρες μαγείρισσες, τους στόχους τους κόντρα στους κοντόθωρους πολιτικούς άρχοντες : «Ο πρώτος είναι η ενίσχυση των καλλιτεχνών κι ο διάλογος μεταξύ τους», ξεκινάει. Από το 2011 έως το 2016 το ΜΕΤΑ project του in situ έχει υποστηρίξει γύρω στους 20 καλλιτέχνες πανευρωπαϊκά για να παρουσιάσουν σε διαφορετικά φεστιβάλ τη δουλειά τους.
Στο ερώτημα για το δημόσιο χώρο δεν έχει έτοιμες απαντήσεις, παρότι στο βιογραφικό του συναντάς μια από τις μεγαλύτερες επιτυχίες σε αυτόν –με μια ορχήστρα που αναπαρήγαγε τους ήχους της πόλης με τους πιο ευφάνταστους τρόπους. «Δεν είμαι απολύτως σίγουρος ότι ο δημόσιος χώρις χρειάζεται τη τέχνη. Όμως, η τέχνη χρειάζεται το δημόσιο χώρο. Το σχετικό μήνυμα ξεκινά από τον Μάη του ‘68 με τις τέχνες του δρόμου, το θέατρο δρόμου. Η κοινωνία στα 80’s άλλαξε. Εχει συντελεστεί μια ιδεολογική μετατόπιση. Οι νεότερες γενιές δεν πιστεύουν ότι μπορούν να αλλάξουν τον κόσμο».
Το δίκτυο in situ προσαρμόζεται σε αυτό το context «πολύ καλά, γιατί επιλέξαμε να εργαστούμε σε ευρωπαϊκό επίπεδο, που αποδείχτηκε ιδανικό και για την τέχνη και για την πόλη. Το ευρωπαϊκό πλαίσιο είναι κοινό. Δεν είναι το ίδιο στο Τόκυο ή στο Ντακάρ! Σήμερα βεβαίως αναζητούνται νέοι τρόποι, αφού τίποτα δεν μας εκπλήσσει. Αλλά θα έχει μέλλον η τέχνη στο δημόσιο χώρο. Είναι σημαντικό να είναι ελεύθερη η πρόσβαση σε αυτά τα project και να μην αφορούν μόνο τους ειδικούς, τους υποψιασμένους, τους καλλιεργημένους. Αν για κάποιο λόγο η τέχνη στο δημόσιο χώρο είναι ειδικά σήμερα πολύ σημαντική αυτό οφείλεται και στις νέες πολιτικές: κόντρα σε αυτές, πρεπει να μοιραζόμαστε, να συναντιώμαστε».
Την ίδια άποψη έχει και η Κέλλυ Διαπούλη, εστιάζοντας στη μείωση της ζωής στο δημόσιο χώρο: «Σύμφωνα με μια καταγραφή, στη Δανία η συμμετοχή μστ δημόσιο χώρο έχει υποχωρήσει 80%. Δεν παίζουμε, δεν συζητάμε, δεν ψωνίζουμε στο δημόσιο χώρο. Αυτό συνδέεται με τη μειωμένη πολιτική συνείδηση και πρόκειται περισσότερο μια απειλή για τη Δημοκρατία. Επομένως, τα φεστιβάλ δημόσιου χώρου είναι μια γιορτή, ένας μοχλός υπεράσπισης του δημοσίου, επαναφέροντας το θέμα της δημόσιας τέχνης, το οποίο και στην Ελλάδα το χάνουμε».
Η πιο ουσιαστική δημόσια παρέμβαση στη συνάντηση της Μασσαλίας ήταν η χορογραφική δουλειά των Adhok, που ήρθαν από το Παρίσι και δούλεψαν επί τόπου στη Μασσαλία με νεαρά παιδιά, διαφορετικών εθνικοτήτων και κοινωνικών στρωμάτων. Η δουλειά τα έβαλε στη διαδικασία να μιλήσουν δημόσια για τις ανησυχίες και τα όνειρά του.
O φλαμανδός χορογράφος Koen De preter με το Υοyogi, Relay dance, απελευθέρωσε απόλυτα το κοινό τού in situ, στήνοντας μαζί του ζωντανά τρελές χορογραφίες. Το ίδιο project έχει μεταμορφώσει βελγικές πλατείες σε ολοζώντανους χώρους διάδρασης.
Οι δανοί Εlle-Mie He jdrup Hansen στο European Voices, μια ηχητική και οπτική εγκατάσταση, είχαν μαγνητοσκοπήσει ευρωπαίους πολίτες να διαβάζουν ποίηση σε δημόσιους ευρωπαϊκούς χώρους. Ήταν ένα από τα project που διερευνούσαν την ευρωπαϊκή ταυτότητα μέσα από την συνθετότητά της.
Ο τσέχος Ντούσαν Ζαχοράνσκι δημιούργησε ποιητικά σύμπαντα με λέξεις από τη σύνθεση των γραμμάτων που τυπώναμε στο αυτοσχέδιο τυπογραφείο που είχε στήσει πάνω σε t-shirt. Χάος αλλά και η χαρά των παιδιών. Η συμμετοχή των παιδιών σε όλη τη διοργάνωση, ήταν από τα πιο εντυπωσιακά πράγματα, αποκαλύπτοντας την βαθιά, πλήρως απενοχοποιημένη σχέση της γαλλικής κοινωνίας με τις τέχνες.
Η ολλανδική κολλεκτίβα The Walden ξεκίνησε μια μια περφόρμερ, που μάς συστήθηκε ως φιλόσοφος, βιολόγος και δραματουργός, κι αναρωτήθηκε τι σημαίνει δημόσιος χώρος για την ίδια. Βαθμηδόν, με το παράδειγμα ενος δέντρου, που αιωρείτο ξεριζωμένο,πίσω από την πλάτη της, θέλησε να συνδέσει το δημόσιο με το ιδιωτικό, ανατρέχοντας ακόμη και στον Heidegger.(στη χώρα της δεν μπορείς να το κόψεις χωρίς άδεια και ξεπερνώντας τα 3 μέτρα ανήκει στο δημόσιο).
Γενικά, oι περισσότερες δουλειές ζητούσαν τη συμμετοχή των θεατών -πολιτών (όπως των ιταλών Urban Games Factory), ενώ υπήρχαν κι εκείνες που σου ζητούσαν να ξεπεράσεις τις φοβίες και ενδεχομένως τα όριά σου, πηδώντας στο κενό από ένα πύργο δεκάδων μέτρων. Το Intraverse του oύγγρου Βέκτορ Νορμάλ, ξεκίνησε ως παιχνίδι από τον ίδιο και την παρέα του, κάνοντας άλματα από τα ανοικτά παράθυρα των διαμερισμάτων τους στη Βουδαπέστη, και εξελίσσεται σε κανονική παρέμβαση στο δημόσιο χώρο, που εμπλέκει κι αγνώστους.
http://www.lieuxpublics.com/fr/
