Βαρσοβία, Έτος Μηδέν

Eξήντα χιλιάδες άνθρωποι, στην πλειοψηφία τους Πολωνοί, αλλά και από την υπόλοιπη Ευρώπη, διέσχισαν το κέντρο της Βαρσοβίας το περασμένο Σάββατο, σε μια πομπή που κατά ειρωνικό τρόπο ονομάζουν «Πορεία Ανεξαρτησίας». Δεν είναι αυτό που ίσως έχετε συνηθίσει να φαντάζεστε.

Η Εθνική Ημέρα Ανεξαρτησίας (Narodowe Święto Niepodległości) είναι μια εθνική γιορτή για την Πολωνία που ορίστηκε να γιορτάζεται στις 11 Νοεμβρίου για να τιμήσει την επέτειο της αποκατάστασης του κυρίαρχου κράτους, με το όνομα Δεύτερη Πολωνική Δημοκρατία, το 1918, από τις γερμανικές, αυστριακές και ρωσικές αυτοκρατορίες. Μετά την κατάρρευση της Αυστροουγγαρίας και τα χωρίσματα των βασιλείων στα τέλη του 18ου αιώνα, η Πολωνία έπαψε στην ουσία να υφίσταται σαν κράτος για 123 χρόνια, μέχρι το τέλος του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου. Στην ουσία, η ήττα των γειτονικών μεγάλων δυνάμεων επέτρεψε στη χώρα να αναδυθεί από τις στάχτες της.

Τα ίδια σκαμπανεβάσματα που πέρασε η χώρα πέρασε και ο εορτασμός αυτής της ημέρας. Στην ουσία ορίστηκε γύρω στα 1937 και πρόλαβε να γιορταστεί μόνο δύο φορές πριν την κατάληψη της Πολωνίας από τον Χίτλερ. Αλλά και μετά τον πόλεμο, οι κομμουνιστικές αρχές της Λαϊκής Δημοκρατίας αφαιρούν τον τίτλο της κορυφαίας εθνικής γιορτής από την Εθνική Ημέρα Ανεξαρτησίας και τον δίνουν στην Ημέρα Διακήρυξης του Πολωνικού Κομμουνιστικού Μανιφέστου…

Σήμερα, η επέτειος αυτή αντιστοιχεί σε μνήμη αφύπνισης της εθνικής συνείδησης, όπως είναι η Ημέρα των Βετεράνων (Veterans Day) για τις ΗΠΑ, η Ημέρα Μνήμης (Remembrance Day) για τον Καναδά, ή η Armistice Day για τη Γαλλία. Αυτή τη φορά όμως, η επέτειος καθορίστηκε από τις διαδηλώσεις του εθνικιστικού νεανικού κινήματος (‘All Polish Youth’), που αναζητά μια «εθνοτικά καθαρή» Πολωνία με λιγότερους Εβραίους ή Μουσουλμάνους.

Φαντάζει αντιφατικό για μια πόλη που σημαδεύτηκε από τη ντροπή του γκέτο και των στρατοπέδων συγκέντρωσης. Μια πόλη που διαθέτει ειδική «εβραϊκή» ξενάγηση και στο κέντρο της δεσπόζει ένα από τα μεγαλύτερα μουσεία εβραϊκής ιστορίας παγκοσμίως….

Τι συνέβη τώρα, και μια «Ριζοσπαστική Εθνική Κατασκήνωση», που μόλις και μετά βίας το 2009 τρόμαζε να μαζέψει 100 ανθρώπους, έφτασε να διαδηλώσει φέτος για την Εθνική Ημέρα Ανεξαρτησίας με σχεδόν εξήντα χιλιάδες;

Το έργο του Ταντέους Σλομποτζιάνεκ, που παίχτηκε πρόσφατα στην Κεντρική Σκηνή του Εθνικού Θεάτρου της Αθήνας, ίσως κρύβει την απάντηση. Η καθηλωτική αφήγηση της ζωής 10 πολωνών συμμαθητών, που τους συνδέει η κοινή εθνικότητα και τους διαχωρίζει η διαφορετική θρησκεία, αφήνει το μίσος να φωλιάσει ενισχυμένο από τις αλλεπάλληλες κατοχές της Πολωνίας πρώτα από τους Σοβιετικούς, μετά από τους Ναζί, ύστερα πάλι υπό την κυριαρχία του Συμφώνου της Βαρσοβίας, και να τους οδηγήσει σε προδοσίες, φονικά και ένοχα μυστικά.

Φαίνεται, λοιπόν, πως μετά από δεκαετίες ενοχών και συσσωρευμένης ανάγκης για επιβίωση με κάθε τίμημα, κερδίζει πόντους η θέση που ζητά ίσες αποστάσεις και από την επικυριαρχία της Ευρώπης και από τη Ρώσικη αρκούδα. Φαντάζει βέβαια ειρωνικό, η Πολωνία που οικονομικά πλήρωσε το μικρότερο τίμημα από τις χώρες της Ανατολικής Ευρώπης που προσχώρησαν στην Ε.Ε. και βγαίνει αλώβητη από την πρόσφατη χρηματοπιστωτική κρίση που έπληξε την Ευρωζώνη, να έρχεται η ώρα να ζητήσει, με μια αφελή ρασιοναλιστική τακτική, να εθνικοποιηθούν τα περιουσιακά στοιχεία που ανήκουν σε ξένες εταιρείες και να διανεμηθούν στους εθνικά «ομοιογενείς» Πολωνούς.

Σε συνδυασμό με την άνοδο αντίστοιχων κινημάτων σε Τσεχία, Ουγγαρία και πρόσφατα Σλοβενία, -ας μη ξεχνάμε και την αποσχιστική διάθεση και τα φασιστικά κινήματα στο Νότο- μοιάζει σαν οι Ερινύες της Ιστορίας να ξυπνούν από τον πιο βαθύ λήθαργο και να κάνουν τους ηλικιωμένους Πολωνούς που κοιτούσαν με συγκαταβατικό βλέμμα την πορεία του Σαββάτου να φαντάζουν ριζοσπαστικότεροι από τη νεολαία τους.

Συνθήματα που όλοι θυμούνται τι σημαίνουν -το «Λευκή Ευρώπη» και «Καθαρό Αίμα» πρωτακούστηκαν το 1930- και ονόματα που παραπέμπουν σε οργανώσεις που ζητούσαν την απαλλαγή της Πολωνίας από τους Εβραίους τα χρόνια πριν από το Ολοκαύτωμα, δε μας αφήνουν πολλά περιθώρια για να κάνουμε ότι δεν καταλαβαίνουμε….

Είναι αυτό το έτος μηδέν για τον Πολωνικό εθνικισμό; Το έτος με το οποίο θα αρχίσει η Ιστορία να μετράει αντίστροφα;

---

Αυτή, όμως, είναι και η ευκαιρία να δούμε τη Βαρσοβία με τα μάτια του επισκέπτη και να ανακαλύψουμε τις κρυμμένες πληγές της πίσω από την αστραφτερή ανάπτυξη της σύγχρονης ευρωπαϊκής πρωτεύουσας, που έρχεται καλπάζοντας και βάζει σε νέο περιτύλιγμα την ανάγκη της εθνικής ταυτότητας.

Που πάνε όλοι στη Βαρσοβία;

Λατρεύω τις πόλεις που έχουν πολλές γραμμές τραμ. Μπορείς να τις διασχίσεις και να τις απολαύσεις με άνεση και, αν χαθείς ή πάρεις λάθος κατεύθυνση, απλά πηδάς απέναντι. Βέβαια στη Βαρσοβία, όπως και σε άλλες μεγάλες και ευθυτενείς πρωτεύουσες του κρύου Βορρά, το «απέναντι» δεν είναι μια εύκολη υπόθεση πάντα.

Διαβάσεις με κάγκελα ή αναιτίως υπόγειες σε υποχρεώνουν σε περισσότερα βήματα απ’ ότι στην Αθήνα, στη Ρώμη ή τη Λισσαβόνα που η απέναντι γραμμή τραμ είναι δυο πηδηματάκια. Συνηθισμένη σε αυτήν τη «νότια» νοοτροπία, πέρασα αρκετές φορές μπροστά από έναν μάλλον απορημένο οδηγό τραμ που, παρόλο που εκινείτο αργά και με ασφάλεια, μου έριξε το άγριο βλέμμα του…

ΔΙΑΒΑΣΤΕ ΑΚΟΜΗ

Θα επιμείνω, όμως, στο ότι η Βαρσοβία είναι η ιδανική πόλη να κινηθείς με τραμ. Συχνά δρομολόγια μέχρι τις άκρες της πόλης, πολλές γραμμές αλληλοκαλυπτόμενες και συνδυαστικές με τα άλλα μέσα: τρένα, λεωφορεία, υπόγειο. Πρόθυμη εξυπηρέτηση από τους οδηγούς που σε περιμένουν ακόμα κι αν το επόμενο τραμ έρχεται σε λίγα λεπτά, συχνά νυχτερινά δρομολόγια, καθαριότητα, σωστός κλιματισμός, φτηνό εισιτήριο.

Μην περιμένεις να μιλούν αγγλικά όλοι οι Πολωνοί, παρά μόνον σε τουριστικά σημεία, όπως στην παραμυθένια Παλιά Πόλη, ανακατασκευασμένη σχεδόν εξ ολοκλήρου μετά την καταστροφή του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, ο οποίος είναι αλήθεια, άφησε τα σημάδια του παντού στην πολύπαθη αυτή πόλη.

Οι νέοι βέβαια – ναι, ακόμα κι αυτοί που διαδηλώνουν για μια Λευκή Ευρώπη – μιλούν αγγλικά, οι περισσότεροι είναι εξυπηρετικοί, θα σταματήσουν στο δρόμο για να γκουγκλάρουν τη διεύθυνση που τους ρώτησες, μπορεί και να κατέβουν από το τραμ για να σου δείξουν το δρόμο, δεν φαίνονται τρελαμένοι και υπερβολικά βιαστικοί, αλλά μην περιμένεις συνεννόηση στα γκισέ των σιδηροδρόμων, των λεωφορείων και γενικά των δημόσιων υπηρεσιών.

Βρες το Γραφείο Τουρισμού στο κέντρο (Centrum) και συγκεκριμένα μέσα στο περίφημο «Παλάτι του Πολιτισμού και των Επιστημών» (Pałac Kultury i Nauki, βλέπε εικόνα στην αρχή), το καμάρι του σοσιαλιστικού παρελθόντος. Ένα χαρακτηριστικό, υπερμέγεθες κτίριο, μείγμα σοσιαλιστικού ρεαλισμού και ένδοξης ανάμνησης μεγαλεπήβολου παρελθόντος, ευτυχώς όχι σαν το αντίστοιχο τερατούργημα του Τσαουσέσκου στο Βουκουρέστι, αλλά επίσης χαοτικό και αυθάδες. Μέσα στους δυσπρόσιτους χώρους του, που βαρυγκομάνε από τις ατελείωτες σκάλες και τις βαριές κουρτίνες, και γύρω από αυτό, στον σιδηροδρομικό σταθμό και τους πέριξ δρόμους, έχει αναπτυχθεί ένα καινούριο κέντρο που περιλαμβάνει την Ταινιοθήκη, ένα θέατρο, τουριστικά γραφεία και ‘νεολαιίστικες’ λέσχες.

Για πιο σύγχρονο αέρα, όλοι οι δρόμοι οδηγούν στο καινούριο καμάρι του κέντρου, το Złote Tarasy, ένα τεράστιο γυάλινο εμπορικό κέντρο από τα μεγαλύτερα στην Ευρώπη. Στέκει σαν μια γιγάντια παντόφλα -μοιάζει στο σχήμα με το δικό μας Στάδιο Ειρήνης και Φιλίας σε πιο ανάλαφρη εκδοχή- και η γυάλινη οροφή του μιμείται την αντίστοιχη των καινούριων Les Halles του Παρισιού. Φυσικά περιλαμβάνει όλη τη σύγχρονη ‘παγκοσμιοποιημένη’ παραγωγή από πανομοιότυπες ‘φίρμες’….

Πράγματι βρίσκεις ακόμα και μαγαζιά που μόνον στη Νέα Υόρκη μπορείς να πετύχεις, χωρίς ταυτόχρονα οι παροχές του να είναι ακριβές – ο καφές, τα γλυκά, τα μανικιούρ-πεντικιούρ ή τα περίπτερα με χυμούς και γρήγορα snack είναι σαφώς πιο φτηνά από τα αντίστοιχα εμπορικά κέντρα άλλων μητροπόλεων, της Αθήνας συμπεριλαμβανομένης. Επόμενο είναι να μαζεύεται εκεί όλη η trendy νεολαία, αλλά και οικογένειες για βόλτα και ψώνια μακριά από τις κρύες βιτρίνες του δρόμου.

Πίσω απο τη λάμψη: Γκέτο και Μουσείο Πολίν

Λίγο πιο κει, διαγώνια και απέναντι από το νέο καπιταλιστικό ναό, θα βρεις αν ψάξεις και ρωτήσεις, στο 55 της οδού Sienna, ένα από τα δύο μοναδικά κομμάτια-απομεινάρι από τον τοίχο του περιβόητου «γκέτο» της Βαρσοβίας. (Το άλλο είναι ο τοίχος που δεσπόζει στο 11 της οδού Walikow, στα δυτικά της πόλης, κοντά στη μεγάλη συναγωγή).

Δε θα το βρεις αν δεν ρωτήσεις γιατί στο 55 τώρα βρίσκεται μια σύγχρονη πολυκατοικία. Στο πλάι, λοιπόν, αυτής της πολυκατοικίας, στο εσωτερικό μιας αυλής, στέκεται ένα μικρό κομμάτι ιστορίας. Μπορείς, αν κλείσεις τα μάτια, να μεταφερθείς στην ταινία «Ο Πιανίστας». Ταινία την οποία πριν επισκεφτείς τη Βαρσοβία καλό είναι να έχεις δει, γιατί αντιπροσωπευτικότερη αναπαράσταση του γκέτο από αυτήν που πέτυχε ο Πολάνσκι δεν έχει ίσως ξαναγίνει στον κινηματογράφο.

Σε πλάκες πεζοδρομίων, αν δεν έχει χιόνι, και σε στήλες σε κάποια σημεία της πόλης, μπορείς να διακρίνεις τα σημάδια από την εφιαλτικότερη περίοδο της ιστορίας των Εβραίων, καθώς επιγραφές σηματοδοτούν την ύπαρξη των ορίων του γκέτο, για να θυμόμαστε πάντα ότι τα χειρότερα συμβαίνουν κάτω από τη μύτη μας. 

Αν θες να μάθεις περισσότερα για αυτή τη σκοτεινή και σχιζοφρενική εποχή, αλλά κυρίως για την ιστορία της Ευρώπης μέσα από την ιστορία των Εβραίων, οφείλεις να επισκεφτείς ένα από τα πιο εμπεριστατωμένα διαδραστικά μουσεία της Ευρώπης για την πορεία του εβραϊκού στοιχείου ανά τους αιώνες: το Μουσείο Πολίν.

ΔΙΑΒΑΣΤΕ ΑΚΟΜΗ

Η εμπειρία ξεκινάει μέσα σε ένα virtual δάσος, για να «ζήσεις» από την αρχή τη διασπορά των Εβραίων στις μεσαιωνικές πόλεις της Δύσης ξεκινώντας από την Κόρδοβα του 7^ο αι, περνώντας από όλες τις σημαντικές πόλεις, το Μπορντώ, τη Ρουέν, το Άουγκσμπουργκ, τη Βενετία, τη Ρώμη, το Μαγδεμβούργο, την Κρακοβία, τις μεγάλες πρωτεύουσες-φέουδα, και καταλήγοντας στον Β΄ Παγκόσμιο, στην αιματηρή εκατόμβη των στρατοπέδων συγκέντρωσης.

Για πρώτη φορά όμως ένα μουσείο δεν σταματάει εκεί, αλλά παρακολουθεί το Εβραϊκό στοιχείο και αργότερα, στα χρόνια του Κομμουνισμού και της Αλληλεγγύης, στα χρόνια των μεγάλων αλλαγών και της κατάρρευσης της Σοβιετικής Ενωσης, ως και σήμερα.

Μπαίνοντας μέσα σε ηχητικά και οπτικοακουστικά περιβάλλοντα εξαιρετικής έμπνευσης και αισθητικής, μαθαίνεις για την καθημερινή ζωή των Εβραίων, για την εβραϊκή κουλτούρα – τους μεγάλους συγγραφείς και ποιητές, τους καλλιτέχνες, τους επιστήμονες, τους επιχειρηματίες και τους εμπόρους -, για τους πληθυσμούς που μετανάστευσαν πέραν του Ατλαντικού, αυτούς που σημάδεψαν την ιστορία ή που χάθηκαν για πάντα, αλλά και αυτούς που εποίκησαν τη νέα «Γη Χαναάν», το σημερινό Ισραήλ.

Το μουσείο οφείλει το όνομά του στην εβραϊκή λέξη Πολίν που ταυτίστηκε με την Πολωνία, και που σημαίνει «αναπαυτείτε… μείνετε εδώ, με ασφάλεια», μια αναφορά στα πρώτα «χρυσά» χρόνια που πέρασαν οι Εβραίοι στις αυλές των μεγάλων δεσποτών της Πολωνίας, αυτοί οι ‘πλάνητες και περιπλανώμενοι’. Σχεδιασμένο από τον Φιλανδό αρχιτέκτονα Ράινερ Μαχλαμέκι, με την εξωτερική του επιφάνεια να θυμίζει κύμα από την Ερυθρά Θάλασσα, την οποία πέρασε ο εβραϊκός λαός μετά τη φυγή του από την Αίγυπτο, αναδεικνύει με τρόπο συναρπαστικό όλες τις μικρές και μεγάλες ιστορίες αυτού του άτυχου και συνάμα ‘περιούσιου’ λαού.

Έξω από το μουσείο, το άγαλμα του δημοσιογράφου και κατόπιν μυστικού πράκτορα, Ιαν Κάρσκι, συγγραφέα του βιβλίου «The Story of a Secret State», ο οποίος το 1942 πρώτος ως αυτόπτης μάρτυρας μετέφερε στους δυτικούς συμμάχους πληροφορίες για την γενοκτονία των Εβραίων και κατάφερε να κινητοποιήσει την κοινή γνώμη και τις δυτικές κυβερνήσεις για το Ολοκαύτωμα και την Εξέγερση του γκέτο της Βαρσοβίας. To Moυσείο Ιστορίας της Πολωνίας αποκατέστησε τη δράση του και το 2012, 12 χρόνια μετά τον θάνατο του, ο Πρόεδρος των Η.Π.Α., Μπάρακ Ομπάμα του απένειμε το «Μετάλλιο της Ελευθερίας» σε μια τελετή στον Λευκό Οίκο.

Μια πληγωμένη χώρα είναι η Πολωνία. Πολλές φορές στην ιστορία της υπήρξε το γόνιμο χωράφι που καταπάτησαν οι κάθε λογής γείτονες. Τραύματα από όλες αυτές τις ‘επικυριαρχίες’ μπορεί να δει κανείς παντού στην πρωτεύουσα της, αλλά ταυτόχρονα φαίνεται ότι είναι ένα κράτος που θέλει να βαδίζει προς την κορυφή του λόφου και όχι προς τα κάτω.

Της αξίζει αυτό το μερίδιο στην Ιστορία και ελπίζουμε να το πετύχει, παρά τις αγκυλώσεις του πολιτικού της συστήματος, που όμοιές τους, λίγο ή πολύ, υπάρχουν σε όλες τις χώρες του παλαιού κραταιού ‘παραπετάσματος’, αλλά ολοένα και περισσότερο και στις παραδοσιακές ‘δυτικές δημοκρατίες’. Οι θεσμοί μοιάζουν πια να δοκιμάζουν την ελαστικότητα τους μέσα στην ίδια δίνη της νέας τύχης που μαγειρεύεται για την εύθραυστη και γηραιά μας Ευρώπη.

Ως τότε οι Πολωνοί θέλουν να βαδίζουν με το μότο: την Πολωνία να υπηρετείς, την Ευρώπη να δημιουργείς, τον Κόσμο να κατανοείς.