Φιλιά, χειραψίες κι αγκαλιές, τέλος. Και πώς θα χαιρετιόμαστε από εδώ και πέρα;

Λίγο πριν από το γενικό lockdown βρέθηκα σε δύο τραπέζια. Σε ένα μεγάλο κάλεσμα που σχεδόν όλοι γνωριζόμασταν με όλους, σε μια σάλα που πολλοί καθόμασταν πολύ κοντά αλλά αποφύγαμε τους πιο στενούς χαιρετισμούς, «δεν είμαστε για τέτοια», ακούστηκε από κάποιον αν και είχαμε πάει να δοκιμάσουμε ένα νέο μενού ακριβώς μια εβδομάδα πριν αυτό σταματήσει να σερβίρεται. Ήμασταν σε μια άλλη, πρωτόγνωρη πραγματικότητα αλλά δεν ξέραμε και τι ακριβώς έρχεται, πότε θα σβήσει την κουζίνα του το εστιατόριο που βρισκόμασταν και γιατί δεν πρέπει από εδώ και πέρα να συγχρωτιζόμαστε.  

Στις 11 Μαρτίου βρέθηκα σε ένα άλλο εστιατόριο, αυτή τη φορά η κράτηση ήταν για δύο. Καθώς όμως πήγα να καληνυχτίσω έναν φίλο που εργαζόταν εκεί, κι ενώ στάθηκα κάπως επιφυλακτικά μακριά του, δεν ξέρεις και ποια είναι τα μέτρα που κρατάει ο καθένας, τελικά δώσαμε τα χέρια μας για μια χειραψία που την ακολούθησε ένα σταυρωτό φιλί, του είπα μάλιστα ότι «θα επιστρέψω σύντομα» στο μαγαζί. Δύο μέρες μετά η εστίαση έβαλε λουκέτο, όλοι καθίσαμε σπίτι μας, ίσως αναπολώντας τον τελευταίο μας θερμό χαιρετισμό. Τουλάχιστον σε μένα, μετά από λίγες μέρες καραντίνας, εκείνη η στιγμή επέστρεφε στο μυαλό μου ως ανάμνηση καθημερινής ανθρώπινης επαφής κι ως έκφραση εκτίμησης που φοβόμουν ότι δε θα ξαναβιώσουμε σύντομα. 

«Η πανδημία του Covid-19 δεν έχει μόνο οικονομικές και υγειονομικές επιπτώσεις, αλλά έχει -και θα συνεχίσει να έχει- και κοινωνικές. Μία από τις πιο άμεσες αφορά στον αυστηρό περιορισμό των κοινωνικών επαφών, ιδιαίτερα δε των σωματικών τους εκφράσεων μέσω της αποφυγής -ουσιαστικά της απαγόρευσης- της ανθρώπινης επαφής. Χειραψία, φιλί, αγκαλιά, άγγιγμα, άρχισαν να καθίστανται μικροβιακά επικίνδυνα κι επιλήψιμα, αν όχι να εκλαμβάνονται ως αντικοινωνική συμπεριφορά», όπως αναφέρει ο κοινωνιολόγος, Διδάσκων του Ελληνικού Ανοικτού Πανεπιστημίου και ερευνητής στο Πάντειο Πανεπιστήμιο, Αλέξανδρος Σακελλαρίου. 

«Χαιρετάς;» με ρώτησε ένας γείτονας ενώ παραλίγο να πέσω κυριολεκτικά πάνω του στον δρόμο για το σούπερ μάρκετ. Ανταλλάξαμε σύντομα τα νέα μας, είπαμε πώς περάσαμε μέσα στο σπίτι και τι νομίζουμε ότι θα γίνει από εδώ και πέρα, ανταλλάξαμε εμπειρίες και εικασίες ενός διαλόγου στο πόδι για τον κορωνοϊό. Κάναμε κι αυτή τη νέα χειραψία με τους αγκώνες που, η αλήθεια είναι ότι προς το παρόν μου φαίνεται αστεία, νιώθω λες και βλέπω να χαιρετιούνται ράπερς. Από την άλλη όμως, σκέφτηκα πως θα ήταν αγενές να μην τον χαιρετίσω με κανέναν τρόπο.

«H “επικινδυνότητα” της χειραψίας για τη μετάδοση μικροβίων έχει επισημανθεί ήδη από το 1929, θεωρώντας ότι καλό είναι αποφεύγεται κι αντ’ αυτής να προτιμάται ο κινέζικος τρόπος: να ενώνει κανείς τα δικά του χέρια, όταν συναντά κάποιον. Παρόμοια πρόταση έγινε και το 2014, όταν ερευνητές από την Αγγλία απέδειξαν ότι μέσω της χειραψίας μεταδίδονται διπλάσια μικρόβια συγκριτικά με άλλους τρόπους χαιρετισμού, όπως το χτύπημα της παλάμης (γνωστό ως high five) ή την επαφή των δύο γροθιών μεταξύ τους».

Δεν είναι, όμως, η πρώτη φορά που η χειραψία ή το φιλί πλήττονται από μία πανδημία. Το φιλί στο μάγουλο, για παράδειγμα, που η προέλευσή του ανάγεται στη ρωμαϊκή εποχή, σταμάτησε την εποχή της πανώλης τον 14ο αιώνα ακριβώς λόγω της μεταδοτικότητας της νόσου, κι άρχισε να επανεμφανίζεται κατά μία εκδοχή ύστερα από τη Γαλλική Επανάσταση ή κατά μία άλλη ύστερα από τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Παρόμοιες καταστάσεις με αυτές που ζούμε σήμερα συνέβησαν και στο πρόσφατο παρελθόν, το 2014, με την εξάπλωση του ιού Έμπολα στην Αφρική, όπου σε χώρες όπως η Λιβερία και η Σιέρα Λεόνε. «Άρα η παρούσα κατάσταση δεν είναι κάτι καινοφανές σε παγκόσμιο επίπεδο, αλλά για πρώτη φορά πλήττει τον δυτικό, λεγόμενο, κόσμο στην εποχή της νεωτερικότητας», επισημαίνει ο κοινωνιολόγος.

Η ανθρώπινη επαφή αυτού του είδους, όμως, είτε μεταξύ αγνώστων είτε μεταξύ γνωστών, φίλων και συγγενών, είναι τόσο παλιά όσο και το ανθρώπινο είδος. Η χειραψία, ειδικότερα, αποτελούσε ανέκαθεν έναν βασικό τρόπο επικοινωνίας. «Σύμφωνα με τον Γουόλτερ Μπέρκερτ, είχε τελετουργικό περιεχόμενο και ισχυρό συμβολισμό, εκτός του ότι τα γυμνά χέρια αποδείκνυαν την εγκατάλειψη κάθε οπλισμού ή επιθετικής διάθεσης, επισφράγιζαν μία λεκτική συμφωνία που χωρίς τη χειραψία παρέμενε “απλά λόγια”. Παρά το γεγονός ότι υπήρξαν ιστορικά πολλά είδη χαιρετισμού, όπως η ελαφρά υπόκλιση, η ανάταση του χεριού, η αφαίρεση και το ύψωμα του καπέλου ή το πιάσιμο των δύο χεριών σε στάση προσευχής ή σταυρωτά σε συνδυασμό με κάποια ελαφρά υπόκλιση (ή και χωρίς αυτήν), το χειροφίλημα στις γυναίκες, εντούτοις η χειραψία, αλλά και το φιλί στο μάγουλο, είναι εκείνα τα οποία κατά κύριο λόγο έχουν επικρατήσει στον δυτικό και όχι μόνο κόσμο», αναφέρει ο κύριος Σακελλαρίου. 

«Η χειραψία, το βλέμμα ή το φιλί στο μάγουλο, ξεχωριστά ή συνδυαστικά, αποτελούν πρακτικές που μεταφέρουν πλήθος πληροφοριών για τον άνθρωπο με τον οποίον ερχόμαστε σε επαφή»

Αυτό δεν σημαίνει ότι δεν υπάρχουν διαφορές μεταξύ ανθρώπων, κοινωνιών και ομάδων. Υπάρχουν περιπτώσεις ανθρώπων που δεν επιθυμούν τις διαχύσεις, όπως είναι τα φιλιά που συνηθίζουμε να δίνουμε σταυρωτά στην Ελλάδα. Στον αντίποδα, θυμάμαι μια καθηγήτρια μου από την Αργεντινή να περιγράφει γελώντας ότι τις πρώτες της μέρες στην Ελλάδα ένιωσε να ντρέπεται όταν πήγε να αποχαιρετίσει και να ευχαριστήσει έναν Αθηναίο που την ξενάγησε αλλά αντί για δύο φιλιά εκείνη του έδωσε τρία πιστεύοντας πως αυτό συνηθίζουμε. Στη χώρα της Νότιας Αμερικής, μια αγκαλιά κι ένα φιλί ανταλλάσσονται ακόμα και μεταξύ ατόμων που δεν έχουν ξανασυναντηθεί στο παρελθόν.

«Υπάρχουν κοινωνίες, κυρίως οι Ασιατικές, όπου ιδίως παλαιότερα έκλιναν περισσότερο σε άλλου τύπου επικοινωνία, ενώ σε κάποιες περιπτώσεις θρησκειών, όπως π.χ. στο Ισλάμ, ανάλογα πάντα με την ερμηνεία, αποφεύγεται, εκτός από το φιλί στο μάγουλο, ακόμα και η χειραψία μεταξύ άνδρα και γυναίκας. Σε παλαιότερες εποχές η επαφή οικειότητας απαγορευόταν μεταξύ των μελών διαφορετικών τάξεων π.χ. απαγορευόταν να φιλήσει κανείς μία γυναίκα ανώτερης τάξης χωρίς την άδειά της», ο κοινωνιολόγος συμπληρώνει το ιστορικό πλαίσιο.

Mε τη χειραψία τους το 1972 ο Ρίτσαρντ Νίξον κι ο Μάο Τσε Τουνγκ δίνουν τελος στην απομόνωση της Κίνας. Το 1985 ο Ρόναλντ Ρήγκαν και ο Μιχαήλ Γκορμπατσόφ βάζουν τα θεμέλια για το τέλος του ψυχρού πολέμου. Το 1993, μέσω του Γιτζάκ Ράμπιν και του Γιασέρ Αραφάτ, Ισραήλ και Παλαιστινη δίνουν τα χέρια. Λίγους μήνες μετά οι δύο ηγέτες μοιράζονται το  Νόμπελ Ειρήνης και η Μέση Ανατολή φτάνει πιο κοντά στην ειρήνη από ποτέ. Έτος 1994 κι ο Νέλσον Μαντέλα με τον Φρεντερίκ Ντε Κλερκ κάνουν μια χειραψία παράδοσης- παραλαβής όταν ο πρώτος μαύρος πρόεδρος της Νοτίου Αφρικής με τελευταίο λευκό σηματοδοτούν την τελευταία πράξη του δράματος για το Απαρτχάιντ.

Όσο ανέλπιστη ήταν η συμφωνία της Μεγάλης Παρασκευής άλλο τόσο και ακόμα παραπάνω ήταν η χειραψία της Βασίλισσας Ελισάβετ με τον πρώην ηγέτη του ΙRΑ, Μάρτιν ΜακΓκίνες, το 2012. Το 2017 ο Ντόναλντ Τραμπ κάνει μια αμήχανη χειραψία με τον Εμανουέλ Μακρόν ενώ την ίδια χρονιά πολλά γράφτηκαν για το αν τελικά αρνήθηκε ή όχι να κάνει το ίδιο με την Άγκελα Μέρκελ. Ίσως η πιο ιστορική μέχρι σήμερα χειραψία του είναι αυτή με τον Κιμ Γιονγκ Ουν αφού κανένας άλλος εν ενεργεία πρόεδρος δεν έχει επισκεφθεί τη Βόρεια Κορέα. Διάσημος πάντως για την παρατεταμένη -και κάτι παραπάνω από έντονη- χειραψία του είναι ο πορτογάλος Πρόεδρος, Μαρσέλο Ρεμπέλο ντε Σόουζα.

Στην πρόσφατη ελληνική ιστορία, μέσα σε ατμόσφαιρα εκνευρισμού, αξέχαστη θα μείνει η άβολη χειραψία του Γιάνη Βαρουφάκη με τον Γερούν Ντάισελμπλουμ το 2015 που έκανε το ίντερνετ να γεμίσει άρθρα για το τι ψιθύρισε ο επικεφαλής του Eurogroup στον τότε Έλληνα υπουργό Οικονομικών. Στην ποδοσφαιρική ορολογία, η φράση «έδωσαν τα χέρια» επισφραγίζει μια σημαντική μεταγραφή, ενώ πριν την έναρξη του αγώνα συμβολίζει το fair play, ασχέτως αν αυτό τελικά θα τηρηθεί ή όχι. 

Σε κάθε περίπτωση η ανθρώπινη αυτή επαφή και επικοινωνία, σε όλες της τις εκφάνσεις, ήταν και είναι απαραίτητη στην καθημερινή λειτουργία των ανθρώπινων κοινωνιών. Κι αυτό διότι, ρητά ή αρρητα, αποτελεί βασική διάσταση στο εμπόριο, στις συμφωνίες, στις συστάσεις, στις γνωριμίες, ξεχωρίζει τους φίλους από τους εχθρούς, και δημιουργεί εν γένει ευνοϊκό κλίμα. «Πρόκειται με άλλα λόγια για μία συμβολική πρακτική με ιδιαίτερο νόημα και σημασία, η οποία συνοδεύει την ανθρώπινη επικοινωνία και η απουσία της αν μη τι άλλο ξενίζει. Όταν συναντάμε έναν άλλον άνθρωπο για πρώτη φορά αναμετριόμαστε με το βλέμμα μας μαζί του, έστω και στιγμιαία πριν από οποιαδήποτε άλλη επαφή, κατά τη διάρκεια, αλλά και μετά από αυτήν. Προσπαθούμε να καταλάβουμε τις διαθέσεις του, τα συναισθήματά του, τόσο από τη στάση του σώματός του, όσο κι από τον τόνο της φωνής του, αλλά κυρίως από τα μάτια, από το βλέμμα του. Δεν είναι τυχαίο άλλωστε το ρητό ότι τα μάτια είναι ο καθρέφτης ή το παράθυρο της ψυχής. Ταυτόχρονα από τον τρόπο που μας χαιρετά αποκομίζουμε συνήθως πολλές πληροφορίες, αν μας σφίγγει το χέρι, αν το βάζει χαλαρά και ράθυμα, αν το χέρι του τρέμει, αν είναι ιδρωμένο, κτλ. Η χειραψία, το βλέμμα ή το φιλί στο μάγουλο, ξεχωριστά ή συνδυαστικά, αποτελούν πρακτικές που μεταφέρουν πλήθος πληροφοριών για τον άνθρωπο με τον οποίον ερχόμαστε σε επαφή». 

Όταν θα επανέλθουμε, έστω και μετά από καιρό, η συντριπτική πλειονότητα των ανθρώπων θα πετάξει από πάνω της τη μάσκα με ευκολία και θα οδηγηθούμε σε μία έκρηξη κοινωνικότητας.

Με το ισχυρό πλήγμα που δέχθηκαν από την πανδημία οικειότητα κι ανθρώπινη επαφή, αναγκαζόμαστε σήμερα να επαναπροσδιορίσουμε τους τρόπους επικοινωνίας μας, ενσωματώνοντας κυριολεκτικά νέες πρακτικές και συνήθειες. Κατά τον κοινωνιολόγιο, είναι δεδομένο ότι ήδη αυτή η κατάσταση προκαλεί, εκτός από φοβίες, αμηχανία, αλλά η προσαρμοστικότητα του ανθρώπου ιστορικά δείχνει ότι σταδιακά η αμηχανία θα δώσει τη θέση της στην προσαρμογή μέσω της καθημερινής πρακτικής, της ρουτίνας. 

ΔΙΑΒΑΣΤΕ ΑΚΟΜΑ

Αυτό δεν συνεπάγεται ότι η νέα αυτή κατάσταση θα καταστεί πλήρως αποδεκτή ή μπορεί τόσο εύκολα να αποτελέσει έναν ευχάριστο και ικανοποιητικό τρόπο επικοινωνίας. Ενδέχεται να οδηγήσει στην αύξηση της κοινωνικής απόστασης, όπως εκτιμά ο Αλέξανδρος Σακελλαρίου, «στην καχυποψία, ακόμα και στον φόβο, καθώς όλοι πλέον κρυπτόμενοι πίσω από μία μάσκα και στη θεωρούμενη απόσταση ασφαλείας του 1,5 μέτρου απομονωνόμαστε, κλεινόμαστε περισσότερο στον εαυτό μας και η κοινωνικότητα διαρρηγνύεται, κάτι που επιτείνει κατά τη γνώμη μου η αλματώδης αύξηση της χρήσης των ηλεκτρονικών μέσων επικοινωνίας (κινητό, υπολογιστής) και των σχετικών πρακτικών (μέσα κοινωνικής δικτύωσης, τηλε-εργασία, τηλεκπαίδευση).
Ειδικά η οπτική επαφή, θεωρώ ότι είναι εξίσου σημαντική με οποιαδήποτε, άλλη μορφή επικοινωνίας, καθώς ακόμα και το βλέμμα επηρεάστηκε από τη χρήση της μάσκας, καθιστώντας μη ορατές ή έστω δύσκολα εμφανείς τις εκφράσεις και τις συσπάσεις του ανθρώπινου προσώπου, όπως ένα χαμόγελο, την ελαφρά θλίψη ή μία γκριμάτσα, χαρακτηριστικά ανέκαθεν θεμελιώδη στην ανθρώπινη επικοινωνία».

Το πόσο δύσκολη θα είναι η επάνοδος στην προηγούμενη φυσιολογική –«διότι αυτή που βιώνουμε δεν είναι φυσιολογική», όπως τονίζει- κατάσταση θα εξαρτηθεί από τη χρονική διάρκεια των περιορισμών και την ανακάλυψη, προφανώς, εμβολίου για τον κορωνοϊό. «Θεωρώ, όμως, ότι όταν θα επανέλθουμε, έστω και μετά από καιρό, η συντριπτική πλειονότητα των ανθρώπων θα πετάξει από πάνω της τη μάσκα με ευκολία και θα οδηγηθούμε σε μία έκρηξη κοινωνικότητας και κοινωνικών επαφών ανακουφισμένοι, διότι η ανθρώπινη επαφή αποτελεί μέρος της ανθρώπινης φύσης και είναι πολύ δύσκολο να υποκατασταθεί από οτιδήποτε άλλο, ιδίως όταν επιβάλλεται καταναγκαστικά λόγω έκτακτων συνθηκών που προκύπτουν σε μία κατάσταση εξαίρεσης». 

Αυτούς τους δύο μήνες ευχήθηκα σε πολλούς φίλους διαδικτυακά τα χρόνια πολλά καθώς τα γενέθλιά τους συνέπεσαν με την καραντίνα. Η νέα μου ευχή είναι «άντε να βγουμε, να βρεθούμε, να αγκαλιαστούμε». Χθες, πάντως, που μετά την άρση των περιορισμών συνάντησα ξανά την πιο παλιά μου φίλη, σαστίσαμε λίγο. Δεν είναι ότι πριν φιλιόμασταν σταυρωτά, καμία φορά η οικειότητα είναι τοσο αυτονόητη που οι ασπασμοί μοιάζουν περιττοί. Σίγουρα όμως ήταν η πρώτη φορά που το συζητήσαμε, στην πρώτη μας συνάντηση μετά από τόσο καιρό σταθήκαμε η μία απέναντι από την άλλη λες και αυτή ήταν η μοναδική στιγμή που κάτι έπρεπε να κάνουμε για να χαιρετηθούμε, νοηματοδοτώντας τη συνάντηση μας αυτή ως σημαντική. Τελικά αστειευτήκαμε με τον χαιρετισμό του αγκώνα. Και μετά από λίγο ήπιαμε κατά λάθος από το ίδιο μπουκάλι νερό.