Τη Συνθήκη των Βερσαλλιών τη γνωρίζουμε για τα ολέθρια αποτελέσματά της, καθώς τερμάτισε μεν τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο, αλλά ταπείνωνε τόσο τους ηττημένους Γερμανούς που οδήγησε στην επόμενη παγκόσμια σύρραξη. Δεν γνωρίζουμε όμως πως οι τότε ηττημένοι ταπεινώθηκαν και γαστρονομικά: το άρθρο 275 της Συνθήκης διασφάλιζε πως οι γευστικοί κάλυκες των Γάλλων δεν θα «υπέφεραν» ποτέ ξανά από γερμανικούς αφρώδεις οίνους, αφού όριζε ότι μόνο η γαλλική περιοχή Champenois θα μπορούσε να παράγει νόμιμα τέτοιο προϊόν με το όνομα σαμπάνια.
Τι κι αν έχει κυλήσει πολύς καιρός από τότε; Οι γαστρονομικοί πόλεμοι στην Ευρώπη σοβούν, με αποκορύφωμα το προωθούμενο σύστημα σήμανσης τροφίμων Nutri-Score και την Ιταλία να ηγείται μιας «γαστροεξέγερσης». Αυτή η χώρα που καθόλου δεν αστειεύεται με την ποιότητα του φαγητού της, ανακοίνωνε τον Μάρτιο ότι απαγορεύει τη χρήση αλεύρων από έντομα (που επέτρεψε τον Ιανουάριο η ΕΕ) στην πίτσα και τα ζυμαρικά, ενώ υποχρέωνε τα σουπερμάρκετ να βάλουν ειδική σήμανση και να διαθέτουν σε χωριστό ράφι τα συγκεκριμένα προϊόντα. Ένα μήνα αργότερα, η Ιταλία απαγόρευε την παραγωγή και πώληση του εργαστηριακού κρέατος. Εν τω μεταξύ, η εγγονή του Μουσολίνι και Ευρωβουλευτής του νεοφασιστικού κυβερνητικού σχηματισμού της Ιταλίας Αλεξάνδρα Μουσολίνι διοργάνωσε συνέντευξη Τύπου όπου ήπιε κρασί κατευθείαν από το μπουκάλι, διαμαρτυρόμενη για την έγκριση του ιρλανδικού σχεδίου από την ΕΕ για αποτρεπτική σήμανση υγείας στο κρασί.
Είναι σημαντικό να σημειωθεί ότι η στάση αυτή της Ιταλίας δεν είναι τωρινή, δηλαδή δεν οφείλεται στη νεοφασιστική κυβέρνηση Μελόνι που ανέλαβε καθήκοντα μόλις τον Οκτώβριο του 2022, αλλά αποτελεί προγενέστερη πολιτική με υποστηρικτές σε ολόκληρο το πολιτικό φάσμα της χώρας. Τι πιο εύγλωττο παράδειγμα από τον (με φουλ ευρωπαϊκά διαπιστευτήρια) Μάριο Ντράγκι που ως πρωθυπουργός της Ιταλίας το 2021 τάχθηκε ρητά εναντίον του Nutri-Score και σε επίσημη επιστολή του ζήτησε από την πρόεδρο της Κομισιόν Ούρσουλα φον ντερ Λέιεν να το αποκηρύξει, έχοντας την υποστήριξη των μεγαλύτερων ενώσεων αγροτών και τυροκόμων.
Ποιος είδε τους Ιταλούς και δεν τους φοβήθηκε λοιπόν όταν το προωθούμενο Nutri-Score θα απέρριπτε το 85% των ιταλικών προϊόντων ΠΟΠ και ΠΓΕ, σύμφωνα με τo ιταλικό ινστιτούτο Qualivita.
Περί τίνος πρόκειται όμως; Γαλλία, Βέλγιο, Γερμανία, Λουξεμβούργο, Ολλανδία, Ισπανία (που ψήφισε απαγόρευση μόνο για τις συσκευασίες ελαιολάδου) και η εκτός ΕΕ Ελβετία έχουν υιοθετήσει εθελοντικά τη διατροφική σήμανση Nutri-Score στα συσκευασμένα τρόφιμα, την οποία η ΕΕ εξέταζε να καθιερώσει ως υποχρεωτική. Σε αυτή, τα προϊόντα κατηγοριοποιούνται σε μια χρωματική κλίμακα πέντε βαθμών, από το A για το διατροφικά καλύτερο έως το E για το χειρότερο. Το δείγμα αναφοράς είναι τα 100 γραμ. ή ml. Πρωτεΐνη, φυτικές ίνες, φρούτα και λαχανικά «σπρώχνουν» ένα προϊόν πιο υψηλά στην κλίμακα, ενώ η ζάχαρη, τα λίπη και το αλάτι, προς τα κάτω.
Η κλίμακα εφαρμόστηκε πρώτη φορά στη Γαλλία το 2017 και βασίζεται στην εργασία του Γάλλου επιδημιολόγου Serge Hercberg.
Οι χώρες που εφαρμόζουν το Nutri-Score σύστησαν υπερεθνικό συντονιστικό ώστε να υιοθετηθεί ως υποχρεωτικό στην ΕΕ. Τον Μάρτιο του 2021 περίπου 270 επιστήμονες υπέγραφαν κάλεσμα παρότρυνσης στην Ευρωπαϊκή Επιτροπή να «μην υποκύψει σε ομάδες πίεσης» και να στηρίξει το Nutri-Score. Και ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας το 2021 είχε ταχθεί υπέρ του συστήματος.
Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή πράγματι αναμενόταν να υιοθετήσει το σύστημα στα τέλη του 2022, καθώς το Green Deal της προβλέπει ανάγκη τέτοιας σήμανσης. Τελικά προς το παρόν εγκατέλειψε το σχέδιο, εξακολουθεί όμως να το χρησιμοποιεί ως μπούσουλα. Τι συνέβη;
Γιατί να αντιτίθεται κάποιος σε μια σήμανση βοηθητική για καλές διατροφικές επιλογές; Γιατί μάλλον δεν συμβαίνει ακριβώς αυτό.
Πώς να μη βγουν οι Ιταλοί από τα ρούχα τους όταν διαπίστωσαν πως η κορυφαία παρμεζάνα τους και το μεσογειακό «φάρμακο», το ελαιόλαδο, βαθμολογήθηκαν με D, ενώ οι «σκέτες» κατεψυγμένες τηγανητές πατάτες πήραν ένα ολόλαμπρο Α και ανθρακούχα με γλυκαντικές ουσίες, Β – τουλάχιστον στην αρχική εκδοχή του αλγόριθμου, προ αναθεώρησης; Κι ας λάβει κανείς υπόψη ότι οι Ιταλοί ήταν ο δεύτερος πιο υγιής λαός του κόσμου το 2019.
«Δεν είναι μόνο αναποτελεσματικό, αλλά και αντιπαραγωγικό», έγραφε η γαλλική ιστοσελίδα La Nutrition, και μαζί με διεθνείς ερευνητές, γιατρούς και διατροφολόγους κυκλοφορούσε ψήφισμα εναντίον του Nutri-Score και υπέρ μιας πιο σωστής σήμανσης. «Βαθμολογώντας υπερεπεξεργασμένες τροφές όπως το Chocapic με Α και το McChicken με B, το Nutri-Score στέλνει το μήνυμα ότι είναι υγιεινές. Βαθμολογώντας μια κονσέρβα σαρδέλες σε ελαιόλαδο με C, αποθαρρύνει τους καταναλωτές από την αγορά ενός υγιεινού φαγητού», σημείωνε.
Το ελαιόλαδο δεν θα πάρει ποτέ σήμανση Α, καθώς το μόνο μακροθρεπτικό συστατικό του είναι τα λιπαρά, δήλωνε ο Hercberg, επινοητής του συστήματος, στο ισπανικό πρακτορείο EFE. Συμπλήρωνε ότι αυτό δεν απομειώνει τη διατροφική αξία του και υποσχόταν αναβάθμιση σε B μετά την αναθεώρηση του αλγορίθμου που αναμενόταν στις αρχές του 2023, λόγω των ευεργετικών για την καρδιά πολυακόρεστων που περιέχει (σήμερα η σήμανση είναι C).
Ο Hercberg όμως δεν σταμάτησε εκεί. «Διαβάζω πολλά στον ισπανικό Τύπο ότι το ελαιόλαδο θέλει Α. Αναρωτιέμαι, είναι ο οικονομικός τομέας που αποφασίζει πώς θα κατηγοριοποιηθεί ένα προϊόν ή οι επιστήμονες; Αύριο η Coca-Cola θα πει ότι θέλει Α ή Β και η Nutella του ομίλου Ferrero ότι θέλει καλύτερη σήμανση», είπε στο EFE. Ο διευθυντής της Ισπανικής Ένωσης Ελαιοπαραγωγικών Περιφερειών José Penco είχε μια πληρωμένη απάντηση: «Είναι αδιανόητη η διατροφική σύγκριση του ελαιόλαδου με την Coca-Cola και τη Nutella. Επιπλέον, αδυνατούμε να πιστέψουμε ότι αυτή η φράση διατυπώθηκε από επιστήμονα».
«Η μεγαλύτερη απειλή για την παγκόσμια κατανάλωση ελαιολάδου είναι σήμερα το Nutri-Score» γιατί θα απαξιώσει την υπεροχή του ως το πιο υγιεινό έναντι των υπολοίπων φυτικών (σπορελαίων) και ζωικών ελαίων», τόνιζε σε πρόσφατο άρθρο και ο Μανώλης Καρπαδάκης, αντιπρόεδρος του Συνδέσμου Εξαγωγέων Κρήτης και μέλος της ομάδας Εργασίας Ελαιολάδου και AREPO της Περιφέρειας Κρήτης.
Ο Hercberg παραδέχεται ότι η σήμανση Nutri-Score δεν παρέχει ολοκληρωμένη πληροφόρηση στον καταναλωτή, καθώς, για παράδειγμα, δεν δείχνει αν τα τρόφιμα είναι υπερεπεξεργασμένα, εάν περιέχουν φυτοφάρμακα ή πού έχουν παραχθεί.
Η Γαλλίδα Ευρωβουλευτής Irène Tolleret από την ομάδα Renew Europe του Εμμανουέλ Μακρόν θεωρεί ότι το Nutri-Score πρέπει να αναθεωρηθεί, όχι να εγκαταλειφθεί: «Βρεθήκαμε σε μια κατάσταση όπου η παρμεζάνα βαθμολογείται με D, το ελαιόλαδο με C και τα ζυμαρικά με Α. Αλλά τα υπερεπεξεργασμένα ζυμαρικά με πολλά πρόσθετα και παρμεζάνα και λάδι βαθμολογούνται με Α. Δεν συμφωνώ με αυτό», είχε δηλώσει.
Μετά την αποτυχία να καθιερωθεί το Nutri-Score -που ωστόσο συνεχίζει να χρησιμοποιείται ευρέως στην Ευρώπη- ως υποχρεωτικό, η ανώτερη αξιωματούχος της Κομισιόν στο τομέα της πολιτικής τροφίμων Emma Calvert μίλησε για «εντατική εκστρατεία λόμπινγκ» από «εμπορικά συμφέροντα που δυστυχώς θόλωσαν τα νερά και μετέτρεψαν μια συζήτηση για τη δημόσια υγεία σε πολιτική». Στις 11 Ιουνίου, ωστόσο, η Calvert έκανε retweet ανάρτηση που υπερασπιζόταν το Nutri-Score. Η ΕΕ ίσως δεν έχει παραιτηθεί από τη μάχη.
Ποια είναι όμως αυτά τα λόμπι στα οποία αναφερόταν η Ευρωπαία αξιωματούχος;
Η μεγαλύτερη ένωση αγροτών της Ιταλίας Coldiretti έχει δηλώσει ότι το Nutri-Score καταλήγει να «αποκλείει υγιεινά και φυσικά τρόφιμα που βρίσκονται στο τραπέζι μας αιώνες, για χάρη τεχνητών τροφίμων». Το μεγαλύτερο λόμπι αγροτών στην ΕΕ, η COPA-COPEGA τάχθηκε ήδη από το 2020 στο πλευρό όσων πολεμούν το Nutri-Score ως υποχρεωτική σήμανση. Στη Γαλλία, η Confédération Générale du Roquefort (με τον γίγαντα Lactalis που διαχειρίζεται το εμπόριο του 70% του ροκφόρ). Επίσης, οι παραγωγοί του μπλε τυριού Bleu d’Auvergne αρνούνται να υιοθετήσουν τη σήμανση γιατί θα ήταν Ε λόγω αλατιού και λιπαρών. «Πώς εξηγείτε ότι το Bleu d’Auvergne κατηγοριοποιείται ως Ε, ενώ τα πατατάκια που φτιάχνονται με λάδι παίρνουν Α;» έλεγε ο πρόεδρος της Ένωσης Τυροκόμων της Auvergne Sebastien Ramade. Ο ίδιος ο Hercberg έχει «δείξει» ως αντιτιθέμενες μεταξύ άλλων τη Ferrero, την Coca-Cola, τη Unilever.
Αυτό που αποκρύπτουν επιμελώς όσοι μιλούν για το αντι-Nutri-Score λόμπι είναι ότι κολοσσιαίες πολυεθνικές κυρίως επεξεργασμένων τροφίμων όπως η Nestle, η Danone και η McCain, τάσσονται υπέρ. Οι συγκεκριμένες εταιρείες, μαζί με άλλους παραγωγούς τροφίμων, εμπόρους, αξιωματούχους δημόσιας υγείας και ενώσεις καταναλωτών, συνυπέγραφαν το 2020 επιστολή προς την Ευρωπαϊκή Επιτροπή, στην οποία ζητούσαν καθιερωθεί ως υποχρεωτικό σε όλη την ΕΕ.
Η Nestle λοιπόν έχει επιλέξει ως διατροφική σήμανση στις περισσότερες συσκευασίες της το Nutri-Score, που φέρεται να δίνει αρκετά καλούς «βαθμούς» σε πολλά προϊόντα της. Οι εταιρείες μπορούν να αλλάζουν τη σύσταση στα προϊόντα τους για καλύτερη βαθμολογία. Η Nestle έχει μειώσει την ποσότητα ζάχαρης και νατρίου στα προϊόντα της κατά περίπου 15% μέσα σε μια επταετία. Ωστόσο, όπως εξηγούσε η διατροφολόγος Marion Nestle (απλή συνωνυμία) στους Financial Times, το να μειώσεις αυτά τα συστατικά χωρίς να αλλάξει η γεύση δεν είναι εύκολο και συχνά σημαίνει ότι μπορεί να υποκαθίστανται με επεξεργασμένα πρόσθετα που έχουν περιορισμένα οφέλη για την υγεία.
Κι εκεί έρχεται το Nutri-Score, που δεν λαμβάνει υπόψη συνδυαστικούς παράγοντες και δεν βαθμολογεί αρνητικά υπερεπεξεργασμένες τροφές, οπότε «οι βιομήχανοι χειραγωγούν διαρκώς τη σύνθεση των προϊόντων τους για να πάρουν καλύτερη σήμανση», όπως έλεγε ο διάσημος ειδικός διατροφής στη Γαλλία Jean-Michel Lecerf, χαρακτηρίζοντας το Nutri-Score «διατροφική σύλληψη από τη δεκαετία του ’80».
Η τροφή είναι κάτι πολύ πιο σύνθετο από άθροισμα επιμέρους τροφών, εξηγούσε ο Lecerf. Καταρχάς, τα διατροφικά στοιχεία δεν έχουν το ίδιο αποτέλεσμα όταν περιέχονται σε διαφορετικά τρόφιμα. Τα κορεσμένα λιπαρά, για παράδειγμα, «όταν περιέχονται σε γαλακτοκομικά, δεν σχετίζονται με αυξημένο κίνδυνο καρδιαγγειακού νοσήματος και καρδιομεταβολικού συνδρόμου. Αλλά το Nutri-Score δεν το λαμβάνει αυτό υπόψη». Επίσης, δεν γίνεται να λαμβάνει ως δείγμα αναφοράς τα 100 γραμμάρια, γιατί είναι λίγα για μια πίτσα, αλλά κανείς δεν τρώει 100 γραμμάρια ροκφόρ».
«Το Nutri-Score επιπλέον δεν βαθμολογεί θετικά προϊόντα με ζωική πρωτεΐνη, εκτός κι αν περιέχουν ποσότητα φρούτων ή λαχανικών. Κι επειδή οι πρωτεΐνες δεν μετριούνται θετικά, το ασβέστιο δεν μετριέται ως θετικό συστατικό στο Nutri-Score. Οι επινοητές του αλγόριθμου ισχυρίζονται ότι το ασβέστιο συνδέεται με τις πρωτεΐνες, αλλά αυτό δεν ισχύει πάντα. Εξαρτάται από το είδος του τυριού και, καθώς η πρωτεΐνη δεν εκτιμάται, κατηγοριοποιεί τα περισσότερα τυριά με D ή E». Ο ειδικός μάλιστα σημειώνει ότι τα τυροκομικά, που εξ ορισμού έχουν αλάτι και λιπαρά, πλήττονται ιδιαίτερα παρότι κάνουν καλό στην υγεία από άλλη σκοπιά.
Με αφορμή τις αντιδράσεις για το Nutri-Score, στον διεθνή Τύπο εμφανίζονται ήδη άρθρα που χαρακτηρίζουν «γαστροεθνικισμό» την προσπάθεια χωρών να υπερασπιστούν παραδοσιακά προϊόντα.
Από την άλλη, ο πρόεδρος της ευρωπαϊκής δεξαμενής σκέψης για την προώθηση του επιστημονικού διαλόγου για τη βιώσιμη διατροφή Competere, Pietro Paganini, δήλωνε πως το Nutri-Score δεν θέτει σε κίνδυνο μόνο «μια ανεκτίμητη κοινωνική και οικονομική κληρονομιά όπως τα ιταλικά αγροτικά προϊόντα, αλλά και την ευημερία των Ευρωπαίων πολιτών».
Ολοκληρώνοντας το άρθρο αυτό, πάντως, δεν θα φάω προτηγανισμένες πατάτες, αλλά λίγη παρμεζάνα επάνω σε ψωμί με ελαιόλαδο.