«Η ενέργεια, η αύρα και η προσωπικότητα, δεν μπορούν να λειτουργήσουν εξ αποστάσεως, ακόμα κι αν έχεις στη διάθεσή σου τις καλύτερες οπτικές ίνες», έγραψε το καλοκαίρι ο Τζέρι Σάινφιλντ σε κείμενο του στους New York Times.
Στο κείμενο του ο Αμερικανός κωμικός βέβαια, αναφερόταν στην αγαπημένη του Νέα Υόρκη και απαντούσε σε όλους αυτούς που υποστηρίζουν πως η αίγλη της έχει αρχίσει να φθίνει και ο κορωνοϊός θα την γονατίσει. Αυτό το «εξ αποστάσεως» όμως, σε συνδιασμό με τις οπτικές ίνες, δεν μπορεί παρά να σε κάνει να σκεφτείς αν το ίδιο θα μπορούσε να ισχύει και για τα γραφεία στα οποία όλοι δουλεύουμε. Όπως την Νέα Υόρκη, την κάνουν συγκλονιστική τα καφέ, τα θέατρα, τα μπαρ και εστιατόρια, αλλά και οι άνθρωποί της που περπατούν στις μεγάλες της λεωφόρους, βιαστικά συνήθως, έτσι και μια δουλειά είναι παραπάνω από απλά το αντικείμενό της.
Μια δουλειά είναι ο χώρος που πας κάθε πρωί, είναι η καρέκλα που κάθεσαι, είναι οι συνάδελφοι που θες (ή δεν θες) να βλέπεις, είναι η ψιλοκουβέντα στην κουζίνα την ώρα που φτιάχνεις καφέ.
Το 2020 όμως, μας έδειξε ότι η δουλειά μπορεί να γίνει απ’ οπουδήποτε και η ψιλοκουβέντα της κουζίνας θα πρέπει να μεταφερθεί σε μια οθόνη στο Zoom, η οποία που και που κολλάει και όταν ξεκολλήσει μπορεί όλοι να γελάνε με κάτι μου εσύ δεν κατάφερες ποτέ να ακούσεις.
Ποιo θα είναι λοιπόν, το μέλλον των γραφείων σε μια μεταπανδημική πραγματικότητα;
Θα γίνει η τηλεργασία μια μόνιμη κατάσταση;
«Υπάρχουν στοιχεία που υποδηλώνουν ότι τα πρώτα γραφεία εμφανίστηκαν στην αρχαία Ρώμη, χώροι όπου εξελισσόταν επίσημα η εργασία, και πως παρόμοιοι τέτοιοι χώροι υπήρχαν σε διάφορα μέρη μέσα στους αιώνες. Ενδιαφέρον παράδειγμα είναι η σημερινή Galleria degli Uffizi στην Φλωρεντία, κτίριο το οποίο είχε αρχικά κατασκευαστεί το 1560 για να στεγάσει τα κεντρικά γραφεία της εμπορικής δραστηριότητας των Μεδίκων. Οι Μέδικοι δημιούργησαν μια πρώιμη εκδοχή της σύγχρονης εταιρίας αλλά και των εταιρικών γραφείων. Ακόμα όμως και στην περίοδο αυτή ο μεγαλύτερος όγκος της εργασίας γινόταν από το σπίτι», λέει η αρχιτέκτονας Κατερίνα Αποστόλου, του γραφείου AKA architects.
Συνεχίζει λέγοντας, πως «κτίρια με αποκλειστική χρήση γραφείων άρχισαν να κατασκευάζονται μόλις τον 18 αιώνα. Ιστορικά το πρώτο κτίριο γραφείων κατασκευάστηκε το 1726 στο Λονδίνο και έγινε γνωστό ως The Old Admiralty Office». Η έννοια του γραφείου όμως, είναι παράγωγο της έννοιας δουλειά. «Κατά τον συγγραφέα Gideon Haigh στο βιβλίο του The Office: A Hardworking History, το γραφείο ήταν μία δραστηριότητα πολύ πριν γίνει χώρος. Για αιώνες οι άνθρωποι ξυπνούσαν και έκαναν την καθημερινή διαδρομή στη δουλειά ή μαζεύονταν σε κάποιο χώρο για να εργαστούν. Ως εκ τούτου πρόγονοι του γραφείου θα μπορούσαν να θεωρηθούν τα υπνοδωμάτια των βασιλέων, τα καπηλειά και οι ταβέρνες, η τέντα του αρχηγού της φυλής, οποιοσδήποτε χώρος εξυπηρετούσε αυτή την καθημερινή λειτουργία», εξηγεί η Κατερίνα Αποστόλου.
Το γραφείο σαν χώρος έχει παίξει όμως και σημαντικό ρόλο στην ποπ κουλτούρα. Το ”The Office” για παράδειγμα, θεωρείται μια από τις πιο επιτυχημένες σειρές της αμερικάνικης τηλεόρασης και διαδραματίζεται σχεδόν αποκλειστικά στα γραφεία μιας εταιρείας που εμπορεύεται χαρτί.
Μάλιστα, το 2020 που οι περισσότεροι δουλεύουμε πια από τo σπίτι, φαίνεται πως γνωρίζει άλλο ένα τεράστιο κύμα επιτυχίας κι ας τελείωσε το 2014. Από την άλλη, πόσοι δεν είδαμε ”Mad Men” και σκεφτήκαμε έστω και μια φορά από μέσα μας πως θα θέλαμε να να πιούμε ένα ουίσκι με τον Ντον Ντρέιπερ στο 6o’s γραφείο του, με θέα την πόλη που τόσο αγαπάει ο Τζέρι Σάινφελντ. Το γραφείο έχει πρωταγωνιστίσει ακόμα και στην ελληνική ποπ κουλτούρα όμως. Σε μια από τις πιο χαρακτηριστικές σκηνές στο «Κλάμα βγήκε από τον παράδεισο», η Τζέλα Δελαφράγκα κατευθύνεται προς το γραφείο του πατέρας της, ενώ μια-μια οι γραμματείς του σηκώνονται και της λένε το iconic «Καλημέρα κυρία Τζέλα», με μια προφορά που πολλοί επιχειρήσαμε να μιμηθούμε στα 00’s.
«Ο χώρος του γραφείου όπως τον αντιλαμβανόμαστε σήμερα άρχισε να εμφανίζεται στα 00’s, σαν συνέχεια στο πρότυπο γραφείου που εμφανίστηκε την δεκαετία ’60 και ’70, εκεί όπου πια δίνεται σημασία στο ανθρώπινο δυναμικό και το wellbeing του. Αν και υπήρχαν προθέσεις για καλύτερο περιβάλλον (περισσότερο φυσικό φως και φυσικός αερισμός), τα γραφεία διαμορφώνονταν μικρά και ανεπτυγμένα δεξιά και αριστερά ενός μεγάλου διαδρόμου. Έτσι στην δεκαετία του 2000, με την χρήση του δικτύου και του ίντερνετ, εξελίχθηκε το πρότυπο και πήγε στο άλλο άκρο, όπου δεν υπάρχει συγκεκριμένος οριοθετημένος χώρος για τον καθένα, ενώ υπάρχει και η δυνατότητα εργασίας από απόσταση», μας λέει η Ιόλη Πλαστήρα, αρχιτέκτονας και επικεφαλής του o.right studio. Η αλήθεια είναι πως το open space, είναι κάτι που έχει απασχολήσει ανά καιρούς τόσο τους αρχιτέκτονες, όσο και τις επιχειρήσεις που το υιοθέτησαν με την ελπίδα ότι θα λειτουργούσε ως ένας τρόπος για να αυξηθεί η παραγωγικότητα των εργαζομένων.
«Οι κύριοι λόγοι που οδήγησαν στην επικράτηση του open space περιβάλλοντος είναι η χωροταξική ευελιξία, η ευεξία που νιώθουν οι χρήστες του, και φυσικά το αποτέλεσμα της αυξημένης παραγωγικότητας που προκύπτει ως απόρροια αυτών. Έχει διαπιστωθεί ότι η βασική αρχή του open space περιβάλλοντος (λιγότεροι τοίχοι, λιγότερες πόρτες, λιγότερα χωρικά εμπόδια) δημιουργούν έναν χώρο χωρίς αυστηρούς οπτικούς και χρηστικούς περιορισμούς. Αυτό το αίσθημα ελευθερίας ενισχύει την αλληλεπίδραση, τη συνεργασία και το τελικό συναίσθημα της εργασιακής εμπειρίας. Η εγγύτητα οδηγεί και ενθαρρύνει την κοινωνική αλληλεπίδραση».
Ωστόσο τα τελευταία χρόνια και παρ’όλα τα παραπάνω θεωρητικά βήματα βελτίωσης της εργασιακής εμπειρίας, έχει παρατηρηθεί σε μεγάλο βαθμό να συμβαίνει πλέον το αντίθετο. «Η αφαίρεση του οπτικού και χωρικού ορίου, ενώ προσθέτουν “εγγύτητα”, ταυτόχρονα προσθέτουν και την “έκθεση” του χρήστη. Το γεγονός αυτό λειτουργεί προσθετικά σαν συναίσθημα και μπορεί τελικά να αθροίζεται, να υπερκαλύπτει τα κύρια θετικά στοιχεία και να οδηγεί σε συναισθηματικό εγκλωβισμό. Ο χρήστης, έχοντας χάσει τη θαλπωρή του προσωπικού-ιδιωτικού χώρου, αρχίζει να βιώνει τον χώρο εργασίας σαν ένα πανοπτικό. Σταδιακά αρχίζει να νιώθει όλο και περισσότερο εκτεθειμένος, μη γνωρίζοντας ποιος μπορεί να τον βλέπει και ποιος όχι, ποιος τον ελέγχει και πότε, σε ποιον ανήκει τι και εν τέλει ποιος ιεραρχεί και ποιος ιεραρχείται», τονίζει η Ιόλη Πλαστήρα.
Είναι πολλές οι, μεγάλες κυρίως εταιρείες, που προσπάθησαν να κάνουν τον χώρο του γραφείου ακόμα και πιο fun, κι ας μην είναι άμεσα συνδεδεμένο το fun με την εργασία γενικότερα. Στα γραφεία της Google ανά τον κόσμο, για παράδειγμα, οι υπάλληλοι έχουν στη διάθεσή τους τραπέζια για πινγκ-πονγκ, play rooms για βιντεοπαιχνίδια, ακόμα και τοίχους για αναρίχηση. Ακόμα και στην Ελλάδα όμως, υπήρξαν ιδίως τα τελευταία χρόνια εταιρείες που προσπάθησαν να κάνουν το περιβάλλον τους λιγότερο αυστηρό και περισσότερο φιλόξενο για τους υπαλλήλους τους. Στα κεντρικά γραφεία της Beat, ας πούμε, οι εργαζόμενοι μπορούν να αράξουν σε ένα τεράστιο αιωρούμενο δίχτυ και να χαλαρώσουν διαβάζοντας το βιβλίο τους ή χαζεύοντας τον δρόμο έξω.
Το 2020 όμως, το γραφείο και η άμεση επαφή με τους συναδέλφους για πολλούς αποτελεί πια ανάμνηση. Ο 33χρονος Νίκος είναι προγραμματιστής και ξεκίνησε να δουλεύει από το σπίτι στις αρχές του περασμένου Μαρτίου, δυο εβδομάδες περίπου πριν η χώρα μπει σε γενικευμένο lockdown. «Περιμέναμε να γεννηθεί ο 2ος γιος μας, οπότε δεν ήθελα να ρισκάρω. Η μετάβαση στην τηλεργασία ήταν ομαλή, αφού και πρίν δουλεύαμε κάποιες μέρες απο το σπίτι». Παραδέχεται ότι αυτό που του λείπει περισσότερο από το γραφείο ήταν ο χαβαλές με τους συναδέλφους, που δεν μπορεί να αντικατασταθεί από το ψηφιακό γραφείο που έχουν φτιάξει. Ομολογεί βέβαια, πως η όλη κατάσταση έχει τόσο θετικά, όσο και αρνητικά. «Για εμένα που η μετακίνηση μου έτρωγε σχεδόν 2 ώρες, είναι τεράστια η εξοικονόμηση χρόνου. Το χειρότερο στο σπίτι είναι που ακόμα δεν έχω επενδύσει σε καρέκλα και οθόνη, για να μπορώ να δουλεύω πιο άνετα, αλλά μάλλον θα το κάνω άμεσα. Όσο για τα παιδιά, ξέρουν ότι δε μπαίνουν μέσα στο γραφείο που έχω στο σπίτι, εκτός αν υπάρχει λόγος και ίσα-ίσα χαίρομαι που τους βλέπω πιο πολύ και μέσα στη μέρα».
Για την Ελένη, τα πράγματα ήταν κάπως διαφορετικά. «Αρχικά, η μετάβαση ήταν σχετικά ομαλή, με μικρές, βέβαια, εξάρσεις ”φρίκης”. Έχω την εντύπωση πως η πρώτη καραντίνα εξέπεμπε σε όλους μας και κάτι ”εξωτικό”, ήταν μια νέα κατάσταση στην οποία, υπήρχε έντονα η αίσθηση πως ‘‘είμαστε όλοι μαζί σε αυτό”. Κάτι που επουδενί δεν συμβαίνει στη νέα αυτή καραντίνα που ο καθένας κινείται πιο ατομικά, με τις ψυχικές αντοχές εκ των πραγμάτων να μειώνονται. Τα καθημερινά μας meetings στην Popaganda ήταν πάντως μια πολύ καλή πρωινή ένεση της αίσθησης του ”μαζί” -ακόμη κι αν γκρίνιαζα συχνά. Όσον αφορά τη δουλειά αυτή καθ’ αυτή, στην πορεία υπήρξε μια καμπή πιο έντονης παραγωγικότητας, η οποία, με τον καιρό έφθινε αισθητά -μαζί με τη γενικότερη όρεξη που δοκιμαζόταν σε συνθήκες καραντίνας». Η 27χρονη δημοσιογράφος, άλλαξε επαγγελματική στέγη ενώ ήμασταν ήδη σε καραντίνα την προηγούμενη Άνοιξη. «Χρειάστηκαν πολλά και πολύ αναλυτικά mail με τους νέους μου συνεργάτες για να μάθω το νέο διαχειριστικό και λοιπές πρακτικές λεπτομέρειες, κάτι που σίγουρα θα γινόταν πιο γρήγορα και άμεσα από κοντά. Συνολικά, πάντως, η αλλαγή δουλειάς εν μέσω καραντίνας περισσότερο μου φάνηκε σαν πρόκληση, παρά σαν δυσκολία. Και για κάποιο λόγο, έδωσε την αίσθηση της πιο ”ομαλής” μετάβασης από τη μία δουλειά στην άλλη».
Για τον Νίκο η απάντηση μοιάζει πολύ εύκολη. «Θα δούλευα πολύ εύκολα full time από το σπίτι. Άντε και καμιά μέρα να πηγαίναμε περιστασιακά στο γραφείο για sync, bbq, χαβαλέ».
Η Ελένη βλέπει τα πράγματα από μια άλλη οπτική. «Υπάρχουν μέρες που ξέρεις πως όλα δουλεύουν καλύτερα από το σπίτι και άλλες που δεν μπορείς να βρεις το ρυθμό σου. Ναι, το να δουλεύεις με τις πυτζάμες σου, να μπορείς να ”πεταχτείς” στην κουζίνα να μαγειρέψεις κάτι, να κερδίσεις λίγο παραπάνω ύπνο, να μπορείς να δουλέψεις αναπόσπαστος από άλλες παρουσίες (και χωρίς μάσκα που σου φέρνει ναυτία, σημαντικό), ακόμη και το ότι μπορείς να ακούσεις μουσική δυνατά, μπορούν κάποιες μέρες να μοιάζουν σωτήρια. Από την άλλη, το ότι κάθε πρωί διασχίζεις απλά την απόσταση από το κρεβάτι σου στο γραφείο και κάθεσαι στην ίδια καρέκλα που θα συνεχίσεις να κάθεσαι και την υπόλοιπη μέρα για να δεις ταινίες, να διαβάσεις ένα βιβλίο και να μιλήσεις σε βιντεοκλήση με τους φίλους σου (όλα αυτά σε 35 τ.μ.), σε κάνει να χάνεις την αίσθηση της καθημερινότητας και κλονίζει πάρα πολύ την αίσθηση του χρόνου. Τώρα το πραγματικά δύσκολο σε όλη αυτή τη συνθήκη δεν είναι η ίδια η δουλειά, αλλά η στιγμή που συνειδητοποιείς πως μπορεί να έχει περάσει μια ολόκληρη μέρα μέσα στην οποία δεν έχεις μιλήσει δια ζώσης με κανέναν και οι προσπάθειες να υπολογίσεις πόσες μέρες έχεις να νιώσεις ή να δώσεις ένα ανθρώπινο άγγιγμα (απαλλαγμένο από κάθε πονηρή διάθεση). Πολύ σημαντικό, μην το υποτιμάτε».
Το θέμα της πανδημίας λοιπόν, εγείρει νέα ζητήματα. Θα μπορέσουν τα γραφεία σαν χώροι να προσαρμοστούν στα νέα δεδομένα, ειδικά αν λάβουμε υπόψιν μας το γεγονός πως δεν ξέρουμε πότε θα μπορέσουμε και πάλι να επιστρέψουμε σε κανονικούς ρυθμούς ζωής ή θα γίνει η τηλεργασία μια μόνιμη συνθήκη για πολλούς από εμάς;
«Η εργασία καταλαμβάνει ίσως το μεγαλύτερο ποσοστό του χρόνου μας κι ο σχεδιασμός του χώρου ασκεί σημαντική επιρροή στην ζωή μας. Από την διάταξη χωριστών χώρων μέχρι τα open plans, καθώς και διαφόρων συνδυασμών, ο κατάλληλος σχεδιασμός των γραφειακών χώρων αποτελεί πάντα αντικείμενο αναζήτησης. Το 2020 το θέμα έχει μεταφερθεί στην αποσυμφόρηση των γραφειακών χώρων, σε διατάξεις γραφείων κοντά σε παράθυρα, σε νέα τεχνολογία στα συστήματα κλιματισμού, στην έμφαση της καθαριότητας σε επίπεδο χρήσης κατάλληλων υλικών, ελαχιστοποίησης κοινόχρηστων σημείων επαφής όπως οι αυτόματοι πωλητές, μέχρι και σημάνσεις διατήρησης των αποστάσεων όπως το πειραματικό “the 6 Feet Office”, όπου ειδικές μοκέτες οριοθετούν με μαύρους κύκλους διαμέτρου 6 ποδιών τον χώρο γύρω από τα γραφεία σε διατάξεις open plan», εξηγεί η Κατερίνα Αποστόλου.
Είναι γεγονός πως η επίλυση του νέου σχεδιασμού είναι ακόμη σε πολύ πρώιμα στάδια πειραματισμού και για τους ίδιους τους αρχιτέκτονες και θα συμπορεύεται με την επίλυση του τρόπου αντιμετώπισης της πανδημίας. Μέχρι τότε, μένει να δούμε πως εμείς οι ίδιοι ως εργαζόμενοι θα επηρεαστούμε από την νέα κατάσταση. Γιατί είναι ένα πράγμα να δουλεύεις από το σπίτι και άλλο πράγμα να δουλεύεις από το σπίτι και να μην μπορείς μετά να βγεις για ένα ποτό ή να πας ένα θέατρο. Τα γραφεία είναι και χώροι κοινωνικοποίησης, κάτι που φαίνεται πως έχει αρχίσει και λείπει σε πολλούς από εμάς.