Δυο βυζιά, ένα βυζί, κανένα βυζί. Ένα μέρος του σώματος μπορεί να διαδραματίσει τεράστιο ρόλο στην αναγνώριση της ταυτότητας φύλου ενός ανθρώπου, στην αυτοπεποίθησή του, στον πόνο του και στην χαρά του.
Μελετώντας την ιστορία των βυζιών στην ανθρωπότητα, η ανθρωπολόγος Λιόπη Αμπατζή είδε ότι το στήθος είναι το πρώτο σύμβολο που έφτιαξε ο άνθρωπος στα εδώλια. Μετά έφτιαξε τον φαλλό, όμως σε στύση, όχι στην φυσική του κατάσταση, την ώρα που οι μαστοί φέρανε πολλά νοήματα ακριβώς όπως ήταν.
Τα Βυζιά, εκτός από βασικό στοιχείο της γυναικείας ταυτότητας, είναι μία ταινία ντοκουμέντου, γέννημα της Λιόπης Αμπατζή, με βασικό πρωταγωνιστή δύο στήθη. Τα δύο Βυζιά αφηγούνται ιστορίες γλυκές και ιστορίες πικρές, κάποιες χιουμοριστικές, κάποιες βαθιά δραματικές και συναισθηματικές. «Μικρές ιστορίες που όλοι τις ζούμε καθημερινά αλλά δεν τις εκφράζουμε γιατί νιώθουμε άβολα να μιλάμε για αυτό» γράφει στην περιγραφή της ταινίας. «Η μεγάλη ιστορία, ο καρκίνος του στήθους. Μία γυναίκα μας μιλάει γι’ αυτόν, για τις αλλαγές στη ζωή της, τις στιγμές αδυναμίας αλλά και τη δύναμη ψυχής που χρειάζεται για να τον αντιμετωπίσει.»
Ένα κουβάρι αφηγήσεων που όσο ξετυλίγεται κι απλώνει τα δίχτυα του σαν χταπόδι, τόσο καταλαβαίνεις πόσες πτυχές της ζωής επηρεάζει, από τον δημόσιο θηλασμό μέχρι τη μαστεκτομή για αλλαγή φύλου, πόσο διαχρονικό είναι και πως αφορά την ανθρωπότητα ολόκληρη, όχι μόνο γυναίκες αλλά και άντρες που ντρέπονται να πουν στο καφενείο ότι έχουν καρκίνο του μαστού.
Το καθολικό αυτό πορτρέτο του στήθους είναι αποτέλεσμα σύμπραξης της ιδέας της Λιόπης Αμπατζή με την Ανιές Σκλάβου και τον Στέλιο Τατάκη στο τιμόνι της σκηνοθεσίας. Οι δύο γυναίκες μίλησαν στην Popaganda:
Η σκηνοθέτης Ανιές Σκλάβου (αριστερά) και η ανθρωπολόγος Λιόπη Αμπατζή (δεξιά).
Λιόπη Αμπατζή: Ήδη από την διάγνωσή μου με καρκίνο του μαστού σκέφτηκα ότι αυτή η ιστορία θα έχει ένα υλικό ανθρώπινο, για πράγματα που δεν είναι εύκολο να δεις αν δεν σου συμβούν. Είχα ασχοληθεί ήδη με το γυναικείο στήθος στο διδακτορικό μου, αλλά από το 2009 ήθελα κάτι να δημιουργήσω. Έκανα ένα ντοκιμαντέρ για το πρώτο μου βιβλίο «Ποτό για παρέα», που ήταν επιστημονικό βιβλίο, όχι απλά λογοτεχνία. Έτσι, είδα πόσο πιο εύκολα και άμεσα περνάς το μήνυμα, χωρίς να χρειαστεί τον κόπο του γραπτού, την ανάλυση και το εξειδικευμένο κοινό. Και μου άρεσε. Είπα ότι τα Βυζιά θα είναι ντοκιμαντέρ. Συναντηθήκαμε με τα παιδιά και τους είπα για την ιδέα, οπότε και κλείσαμε την συνεργασία και τον τίτλο κατευθείαν.
Ανιές Σκλάβου: Από την αρχή θέλαμε να μιλήσουμε γενικά για το στήθος της γυναίκας, όμως μέσα στην όλη πορεία, μετά από πολλές συζητήσεις, μελέτη και συγκέντρωση πληροφοριών και ιστοριών και μιλώντας με την Λιόπη, ξεκίνησε η ιδέα να βάλουμε και την δική της ιστορία. Σαν σκηνοθέτες, με τον Στέλιο, θεωρήσαμε ότι θα ήταν καλό πέρα από τις διάφορες ιστορίες, να έχουμε την Λιόπη σαν κεντρική ιστορία που μαζί με τα βυζιά θα συνέδεε όλους τους συμβολισμούς που φέρει αυτό το μέρος του σώματος. Καταφέραμε να την πείσουμε.
Λ.Α. Νομίζω εξαρτάται από την φάση που είναι ο καθένας και τις εμπειρίες που έχει. Για εμένα στη φάση που είμαι είναι πόνος, αρρώστια, απειλή. Όταν ήμουν μικρή, δεν μου άρεσαν. Με έκαναν να νιώθω άσκημα. Σαν ιδέα όμως τα βυζιά είναι η ζωή η ίδια. Ζωή, στοργή, αγκαλιά. Είναι η επικοινωνία και η υπόσχεση ότι έρχεται επόμενη γενιά.
Α.Σ. Μια γυναίκα που είχε μόλις γεννήσει και θήλαζε μας έφερε την ιστορία για τη λογοκρισία της θηλής. Μπορούμε να βλέπουμε το γυναικείο σώμα, αρκεί να έχει καλυμμένη τη θηλή και όλο το υπόλοιπο δεν λογοκρίνεται. Με το που φαίνεται η θηλή, ακόμη και για να δείξεις πως πρέπει να γίνεται η αυτοεξέταση, δεν μπορείς να το δημοσιεύσεις στα social media. Είναι κρίμα να κρύβεσαι πίσω από το δάχτυλό σου. Το στήθος είναι όλο μαζί. Δηλαδή να κρύψεις την άκρη που δίνει τροφή, δίνει ευχαρίστηση και στην τελική είναι το ίδιο κομμάτι ακριβώς που έχουν και οι άντρες;
Λ.Α. Είναι βαθιά υποκριτικό και παράλογο. Όπως το κυνήγι του δημόσιου θηλασμού. Είναι παράλογο να θεωρείται προσβολή της δημοσίας αιδούς όταν θηλάζεις το μωρό σου. Δείχνει όλη την στρέβλωση του πολιτισμού σε σχέση με την σεξουαλικότητα και το σώμα. Σεξιστικός και ρατσιστικός είναι ο λόγος για το σώμα, όχι το ίδιο το σώμα. Το σώμα δεν είναι προσβλητικό και άσεμνο. Επειδή μόνο σώμα έχουμε για να υπάρχουμε στον κόσμο, αλλιώς δεν υπάρχουμε, πρέπει να τα ξεπεράσουμε αυτά, γιατί αρρωσταίνουμε και δυστυχούμε.
Λ.Α. Οι άνθρωποι φοβούνται τις αρρώστιες και τον πόνο. Πόσο μάλλον μια αρρώστια που σκοτώνει, έχει βάρβαρες θεραπείες που «γράφουν» στο σώμα και δεν ξέρεις πως θα εξελιχθεί. Δεν μπορείς να πεις ότι ακολούθησες τις οδηγίες, άρα είσαι εντάξει. Δεν ξέρεις πότε θα έρθεις στην προηγούμενη κανονικότητά σου. Νομίζω το πρώτο ξύπνημα αφού σου έχουν κάνει διάγνωση με καρκίνο αλλάζει αυτόματα όλη η ύπαρξή σου. Όλοι οι άνθρωποι είμαστε ανά πάσα στιγμή μελλοθάνατοι, δεν γνωρίζουμε το πότε, ευτυχώς. Ο καρκινοπαθής είναι με αυτήν την βεβαιότητα χωρίς να ξέρει το πότε αλλά απειλεί να συμβεί άμεσα. Ζεις επί της ουσίας με το χνώτο του θανάτου. Είναι και μία από τις αιτίες που δημιουργήθηκε το ντοκιμαντέρ.
Είναι πολιτική μου άποψη ότι για τα δύσκολα πρέπει να μιλάμε. Η σιωπή τα κάνει ακόμα πιο ανυπόφορα. Όπως στην δική μου ιστορία, που δεν μίλαγα με τους οικείους μου, δεν μίλαγαν κι αυτοί, μόνο αυτά τα αμήχανα «θα περάσει» και δεν γινόταν συζήτηση για το θέμα. Αυτό με ώθησε στην αντίθετη κατεύθυνση, έχτισα μια άρνηση απέναντι στον καρκίνο για χρόνια, μέχρι που κόντεψα να χάσω το πόδι μου. Όταν ξεκίνησα όμως να μιλάω δημόσια, να είμαι σε συλλόγους και η ίδια η διαδικασία να στέκομαι απέναντι στην ζωή μου και στον εαυτό μου, με βοήθησε πολύ να δω πως έγιναν τα πράγματα και να αναθεωρήσω τις σχέσεις με τους γύρω μου, να δω πόσο δύσκολη ήταν η δική τους κατάσταση και πως δεν χάλασε μόνο η δική μου η ζωή. Δεν έχουμε εκπαιδευτεί να επικοινωνούμε τα δύσκολα. Λέμε «αχ μην το πω στη μαμά μου και στενοχωρηθεί.» Εγώ αναρωτιόμουν «Πως θα πω στη μαμά μου ότι φοβάμαι πως θα πεθάνω; Θα γίνει κουρέλι.»
Το ντοκιμαντέρ βοηθάει πολύ στην εξέλιξη της ζωής μου και του καρκίνου, γιατί δυστυχώς δεν την σκαπούλαρα. Λίγο μετά τις πρώτες προβολές έκανα τις πρώτες εξετάσεις και έμαθα ότι έχω μεταστάσεις σε δύο ζωτικά όργανα. Άλλαξε πολύ και η σχέση μου με το ντοκιμαντέρ. Δεν είναι μια ιστορία που είσαι όρθιος, τη λες, αλλά είσαι όρθιος και είσαι καλά και σου λέει ο κόσμος «Δύναμη. Μπράβο.» Έχω μεγάλη δυσκολία να πηγαίνω στις παρουσιάσεις. Με βοηθάει όμως πάρα πολύ να αποδέχομαι τα συμβολικά της κατάστασης, την καράφλα, το κρεβατάκι. Μέσω fb, λόγω της έκθεσης, γίνεται πάρα πολλή δουλειά. Συνεχίζω να μιλάω ανοιχτά. Δεν έχω κάτσει στο σπίτι μου να κρυφτώ για να μην με βλέπουν. Ε και τώρα είναι λίγο δύσκολο…
Λ.Α. Μας το έχουν πει «Είπες αυτά που ήθελα να πω.» Από το Facebook βλέπω πως όταν ανεβάζω φωτογραφίες που είμαι φτιαγμένη και χαρούμενη για να βγω έξω, παίρνω like, μπράβο, «θεά» και τέτοια. Προχτές ανέβασα μια φωτογραφία που είμαι σε μεγάλο πόνο και είδα από κάτω μια αγωνία. Μου έγραφαν «Μην παραιτείσαι», είχαν μια δυσανεξία στην κακή εικόνα, που αυτή είναι η εικόνα του καρκίνου, δεν είναι να γελάμε. Υπάρχει κι αυτό, εκεί είναι η δύναμη βασικά. Όταν βλέπεις τον εαυτό σου σε αυτήν την κατάσταση. Λίγοι είναι αυτοί που θα σχολιάσουν «Αυτό είναι δύναμη και σε ευχαριστούμε που το μοιράζεσαι.»
Α.Σ. Η αλήθεια είναι ότι και στις προβολές τα πρώτα λεπτά δεν μπορεί να μιλήσει κανένας. Γι’ αυτό λέμε κάποια εισαγωγικά, για το πως το ξεκινήσαμε, δίνουμε χρόνο στους θεατές να σκεφτούν αυτό που είδαν και να ηρεμήσουν κάπως τα συναισθήματα που τους γέννησε η προβολή του ντοκιμαντέρ. Στο Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης, ας πούμε, πέρα από τα τυπικά, κάποια στιγμή ένας άνθρωπος άρχισε να λέει κάτι πάρα πολύ προσωπικό. Μετά υπήρξε και δεύτερος. Και τρίτος και τέταρτος. Ήταν από τις πιο σημαντικές στιγμές. Έβλεπες ανθρώπους να παίρνουν θάρρος και να εξομολογούνται μπροστά σε πολύ κόσμο. Αυτό ήταν κάτι που πραγματικά δεν περιμέναμε, γιατί η έκθεση είναι δύσκολη. Πολλές φορές δεν το σκεφτόμαστε, δεν αντιλαμβανόμαστε ότι δεν μιλάμε για πράγματα που μας ενοχλούν.
Λ.Α. Αυτό τα κάνει πιο ενοχλητικά γιατί τα κρατάς μέσα σου και το φαντάζεσαι και του δίνεις δύναμη. Μόλις το πεις, βγαίνει έξω, κοινωνείται. Σου λένε «α κι εγώ έτσι σκέφτομαι και νιώθω.» Άρα καταλαβαίνεις ότι αυτό συνδέεται με την κατάσταση κι όχι με εσένα. Ή κάποιος μπορεί να πει κάτι ανάποδο και πάλι να σε ξεκουνήσει. Νομίζω ότι πρέπει να μιλάμε.
Λ.Α. Και η θεραπεία είναι σχέση με άλλους ανθρώπους. Γίνεται σε συγκεκριμένους χώρους. Εγώ ένιωθα ότι είμαστε σε έναν στάβλο και εμείς είμαστε τα πρόβατα για σφαγή. Θέλει ένα κουκούλι η θεραπεία, μια ασφάλεια. Δεν μπορείς να είσαι εκτεθειμένος, νομίζεις ότι θα σε φάνε τα λιοντάρια. Εκείνη την ώρα έχεις μια τεράστια αγωνία, θες έναν άνθρωπο δικό σου, δεν υπάρχει χρόνος. Ειδικά στα δημόσια νοσοκομεία, δεν έχεις χρόνο για προσωπική επικοινωνία με τον γιατρό να τον ρωτήσεις γιατί το νύχι σου είναι πορτοκαλί. Όλα φαίνονται απειλητικά. Στο λένε κιόλας, «οποιαδήποτε αλλαγή παρατηρείτε». Κι ο καρκίνος είναι μια χρόνια περιπέτεια, αν είσαι τυχερός και δεν σε φάει αμέσως. Δεν είναι αυτός τρόπος για να γίνεται καλά ο άνθρωπος, δεν το άντεχα. Τώρα κάνω θεραπείες σε πολύ καλύτερες συνθήκες και λειτουργεί αλλιώς. Πρέπει να έχεις καλή σχέση με τον ογκολόγο. Θα γεράσετε μαζί. Πρέπει να τον εμπιστεύεσαι και να τον βλέπεις σαν σύμμαχο.
Α.Σ. Γενικά στόχος του ντοκιμαντέρ ήταν να ανοίξουν κι άλλα θέματα σε σχέση με τον συμβολισμό του στήθους. Πόσες γυναίκες είναι ευχαριστημένες με το στήθος τους; Γιατί υπάρχει ιδανική εικόνα από μοντέλα, αγάλματα, γυναικών που τα «φτιάχνουν». Τα πρότυπά μας μας κάνουν να μην χαιρόμαστε το σώμα μας.
Η σκηνοθέτης Ανιές Σκλάβου.
Α.Σ. Είναι ένα θέμα τόσο μεγάλο που έπρεπε να ψάξουμε πολύ για το ποιά θέματα θα μιλήσουμε και πως θα πούμε. Ήταν επιλογή μας να μην έχουμε τις γυναίκες που μας λένε τις ιστορίες, συνεντευξιαζόμενες, αλλά να χρησιμοποιούμε τη μέθοδο της δραματοποίησης, χωρίς να δείχνουμε τόσο πολύ πρόσωπα, για να μπορεί να ταυτιστεί ο καθένας με αυτές τις ιστορίες. Γιατί είναι κάτι που όλοι λίγο πολύ έχουμε ζήσει ή μπορεί να ζήσουμε. Βασικό μας πρόβλημα ήταν πως θα συνδέαμε όλα τα ζητήματα σχετικά με την κοινωνία, το σύμβολο, την αρχαιότητα, την θρησκεία, την ιατρική, τη λογοκρισία; Στις ταινίες υπάρχει η «φωνή του θεού», κάποιος που δεν βλέπουμε, αλλά μας αφηγείται όλες τις πληροφορίες. Κάποια στιγμή, μου ήρθε η ιδέα «η φωνή των βυζιών». Έτσι, τα βυζιά γίνονται ένας χαρακτήρας που μιλάει για αυτά που τον απασχολούν, με όποιο τρόπο θέλει, με ποιητικό ύφος, διδακτικό, χιουμοριστικό, δραματικό.
Λ.Α. Σύντομος, περιεκτικός και υπαινικτικός ο λόγος και εξίσου ζωντανός με τα υπόλοιπα που βλέπουμε. Τα βυζιά μπορεί να έχουν άποψη, μπορεί να μην ξέρουν, μπορεί να σου πουν «πες μας κι εσύ την γνώμη σου».
Λ.Α. Θέλαμε μια πικάντικη ιστορία, μία δύσκολη, την πλευρά ενός άντρα που βλέπει τον καρκίνο της μάνας του, μια παράδοξη, την μετάβαση φύλου και την πρόταση γάμου όταν έγινε η μαστεκτομή. Να δείξουμε πόσο κεντρικός και πολυσύμβολος είναι ο μαστός. Μεγάλοι άντρες που θυμόντουσαν τη μαμά τους που υπέφερε από καρκίνο του μαστού 20 χρόνια έβγαιναν και μιλούσαν με συγκίνηση.
Α.Σ. Άνθρωποι που νοσούν ή άνθρωποι του περιβάλλοντός τους. Άνθρωποι που μπορεί να φοβόντουσαν ή να προσπαθούσαν να ξορκίσουν κάτι τέτοιο.
Λ.Α. Γιατροί που αναγνώρισαν ότι θα μπορούσε να έχει πολύ σοβαρό εκπαιδευτικό ρόλο και σε σχολειά και σε σχολές Ιατρικής, γιατί μιλάει πέρα από τον ασθενή, για την σχέση με τους γιατρούς, τον χώρο που γίνεται η θεραπεία, πόσο δύσκολη είναι η επικοινωνία με τους άλλους. Οι γιατροί κατέβηκαν από το βάθρο της επιστήμης και πολύ συγκινημένοι και ανθρώπινοι και μίλησαν.
Α.Σ. Ξεκίνησε και συζήτηση για τρανς άτομα, με αφορμή την ιστορία μιας γυναίκας που αποφασίζει να κάνει μαστεκτομή για να αλλάξει φύλο. Με αυτό το ντοκιμαντέρ δεν προσπαθούμε να τα πούμε όλα. Δεν γίνεται να τα πεις όλα. Το σημαντικό είναι να ξεκινάς συζητήσεις, να δίνεις το έναυσμα, για να μπορεί ο άλλος να σκεφτεί και να μιλήσει. Να δει λίγο παραπέρα από αυτό που σκέφτεται ή νιώθει.