Στις περισσότερες χώρες το ζήτημα έχει επιλυθεί εδώ και δεκαετίες. Γιατί είναι σαφές πως όταν ένα ζευγάρι αποφασίσει να πάρει διαζύγιο λύει τη προσωπική του σχέση, αλλά δεν αμφισβητεί ούτε παύει τον γονεϊκό ρόλο κανενός από τους δύο, όταν ασφαλώς δεν συντρέχουν ειδικοί λόγοι. Έτσι, στο εξωτερικό η επιμέλεια και η φροντίδα των παιδιών ανατίθεται καταρχήν και στους δύο γονείς για τους οποίους η ανατροφή των παιδιών τους αποτελεί ταυτόχρονα δικαίωμα και υποχρέωσή τους απέναντι στο παιδί. Πρωτίστως όμως το κοινή επιμέλεια είναι αναφαίρετο δικαίωμα των ίδιων των παιδιών προκειμένου να μην στερούνται κανέναν από τους δύο γονείς τους, απαραίτητη προϋπόθεση για την ψυχική τους υγεία.
Με αφορμή την Παγκόσμια Ημέρα Δικαιωμάτων του Παιδιού ρίχνουμε και πάλι το φως σ’ ένα θέμα εξαιρετικά ευαίσθητο που αφορά μεγάλο μέρος του πληθυσμού. Με τα διαζύγια να ανέρχονται στα 14.480 το 2012 (σημειώνοντας αύξηση σε σύγκριση με τα προηγούμενα χρόνια) είναι αναγκαίο να επιδιώξουμε αλλαγές στη νομοθεσία, αλλαγές που θα ενστερνιστούν εξελίξεις και λύσεις που ήδη έχουν αποδώσει καρπούς στο εξωτερικό. Προκειμένου να κατανοήσουμε το θέμα και να προσεγγίσουμε τη νομική διάστασή του συναντήσαμε τον Ιωάννη Παπαρηγόπουλο, δικηγόρο, ιδρυτικό μέλος και μέλος του ΔΣ του International Counsel of Shared Parenting (ICSP) και προέδρου του συλλόγου Συνεπιμέλεια.
Ζευγάρι με παιδί, Αβάνα, Κούβα, 1997. Φωτογραφία: Χρήστος Πότσιος/FOSPHOTOS
Στην Ελλάδα ποια είναι η νομική οδός που ακολουθείται για να καθοριστεί το ζήτημα της επιμέλειας των παιδιών έπειτα από το διαζύγιο των γονιών τους; Θα μπορούσατε να μας εξηγήσετε τι σημαίνει πρακτικά γονική μέριμνα και τι επιμέλεια; Αν οι γονείς που χωρίζουν φτάσουν στο Δικαστήριο, αυτό κατά κανόνα αναθέτει την αποκλειστική επιμέλεια στην μητέρα. Η Γονική Μέριμνα περιλαμβάνει την διαχείριση της περιουσίας του παιδιού, την εκπροσώπηση του παιδιού και την επιμέλεια. Η επιμέλεια περιλαμβάνει ιδία την ανατροφή, μόρφωση, επίβλεψη και επιλογή τόπου διαμονής του τέκνου. Η φροντίδα του παιδιού αφορά την ικανοποίηση καθημερινών βιοτικών αναγκών. Αυτό που απομένει να αλλάξει είναι η επιμέλεια να διατηρείται από κοινού και από τους δύο γονείς όταν χωρίζουν και για τα αναγνωρισμένα παιδιά εκτός γάμου που αποτελούν περίπου το 8% των γεννήσεων.
Στην Ελλάδα η απόφαση εναπόκειται στη κρίση του δικαστή. Δεν θα έπρεπε να υπάρχει όμως ένας νόμος που να ορίζει σαφώς το τι θα πρέπει καταρχήν να ισχύει; Δεν υπάρχει νόμος που να επιβάλει την αποκλειστική επιμέλεια σε κάποιον γονιό, αλλά αναθέτει στον δικαστή να ρυθμίζει την γονική μέριμνα, δεν αναθέτει στον δικαστή ν’ αφαιρεί την επιμέλεια. Είναι η νομολογία που διατήρησε αυτή την απαρχαιωμένη πρακτική να δίνεται η επιμέλεια στον ένα γονέα, πρακτική που κρατάει πριν το 1983. Πιστεύω ότι αυτό έγινε γιατί εξ’ αντικειμένου ο δικαστής δεν είναι σε θέση να επιτελέσει το έργο που του ανατέθηκε. Ο δικαστής είναι νομικός και δεν είναι παιδαγωγός ή γιατρός.
Σε τι ποσοστό των υποθέσεων ανατίθεται η επιμέλεια των παιδιών αποκλειστικά στη μητέρα; Από έρευνα που είχα διεξάγει στο Πρωτοδικείο Αθηνών για το έτος 2007, στο 90% των αποφάσεων επιμέλειας που εκδόθηκαν, είχε ανατεθεί στην μητέρα.
Γιατί στη συνείδησή μας έχει καταγραφεί πως εκ νόμου πηγαίνει η επιμέλεια στη μητέρα των παιδιών; Γιατί το Θείο Βρέφος στις εικόνες το κρατάει η Παναγία Μαρία και όχι ο Ιωσήφ; Όμως σήμερα, το δικό μας βρέφος, το κρατάει και ο άντρας και η γυναίκα. Και ο άντρας και η γυναίκα μορφώνονται, εργάζονται, εκλέγουν και εκλέγονται και φυσικά μοιράζονται τις δουλειές του σπιτιού. Οι εποχές έχουν αλλάξει, η κοινωνία έχει αλλάξει και οι νόμοι πρέπει να εξυπηρετούν την κοινωνία και τις ανάγκες της.
Το λογικό είναι πως εφόσον το παιδί έχει μητέρα και πατέρα, θα έπρεπε καταρχήν να έχει ενεργά στη ζωή του και τους δύο. Να λαμβάνει φροντίδα και προστασία και από τους δύο. Αναρωτιέμαι προβλέπεται κάτι σχετικό από τη Διεθνή Σύμβαση των Δικαιωμάτων του Παιδιού; Τόσο στις πρόσφατα υιοθετημένες Αρχές του Οικογενειακού Δικαίου της Ε.Ε. όσο και νεότερες διεθνείς συμβάσεις καθιερώνεται η αρχή του αδιάσπαστου του γονικού ζεύγους. Οι σύζυγοι χωρίζουν μεταξύ τους ως ζευγάρι, δεν χωρίζουν ως γονείς. Η αρχή αυτή ολοκλήρωσε την κοσμοϊστορική παγκόσμια αλλαγή που έφερε η Διεθνής Σύμβαση για τα Δικαιώματα του Παιδιού, η οποία ισχύει ως νόμος στην Ελλάδα από το 1991. Σύμφωνα με αυτή το παιδί έχει τα δικά του δικαιώματα. Μεταξύ των άλλων διακηρύσσεται το δικαίωμα στην υγεία (και ψυχική υγεία), το δικαίωμα να λέει την γνώμη του για τη ζωή του και φυσικά δικαίωμα να το ανατρέφουν και οι δύο γονείς του.
Τις τελευταίες δεκαετίες έχουν γίνει τομές στο οικογενειακό δίκαιο των περισσότερων δυτικών χωρών ως προς την επιμέλεια και τη φροντίδα των παιδιών διαζευγεγμένων γονιών. Μπορείτε να μας εξηγήσετε αυτές τις νέες προσεγγίσεις συνοπτικά; Ακολουθήθηκαν δύο δρόμοι. Όλες οι κεντροευρωπαϊκές χώρες με νόμο έκαναν υποχρεωτική την κοινή επιμέλεια μετά το διαζύγιο και κατάργησαν τις διατάξεις για τα παιδιά εκτός γάμου. Οι αγγλοσαξωνικές χώρες έβαλαν τους γονείς να συμπληρώνουν υποχρεωτικά σχέδια ανατροφής παιδιών (parental plans) και όταν αυτοί δεν το κάνουν να το κάνει για λογαριασμό τους το δικαστήριο. Έτσι έγινε υποχρεωτική η κοινή επιμέλεια. Ταυτόχρονα χώρες όπως η Γαλλία, Βέλγιο, Δανία, Σουηδία και πολλές αγγλοσαξωνικές διαπίστωσαν επιστημονικά ότι δεν αρκεί η συναπόφαση για το μεγάλωμα του παιδιού. Χρειάζεται πραγματικός χρόνος και φροντίδα για το παιδί και από τους δύο γονείς. Έτσι, λοιπόν εισήχθη το τεκμήριο της κοινής ανατροφής που προκρίνει ως λύση το να περνάει το παιδί το 50 % του χρόνου του στο σπίτι του κάθε γονέα του με ελάχιστο για κάθε γονέα το 35 % περιλαμβανομένων των διανυκτερεύσεων. Οι εξελίξεις αυτές ακολούθησαν επαναστατικές επιστημονικές ανακαλύψεις που μας έδωσαν να καταλάβουμε τον κόσμο μέσα από τα μάτια των παιδιών και των αναγκών τους. Τον κόσμο του παιδιού τον αποτελούν οι άνθρωποί του και όχι τα έπιπλα και το σπίτι. Επιγραμματικά: δύο γονείς για το παιδί είτε σε ένα είτε σε δύο σπίτια. Καταλύτης για την επιτάχυνση των εξελίξεων υπήρξε η εξέλιξη νέων μορφών επίλυσης των διαφορών όπως η συμφιλίωση και η διαμεσολάβηση. Όπως και οι κοινωνικές υπηρεσίες που όλο και περισσότερο παίζουν ενεργό ρόλο στην προετοιμασία, αλλά και στην εκτέλεση των αποφάσεων που αφορούν παιδιά.
Μια σύγχρονη πρόταση είναι το parenting plan. Τι είναι ακριβώς; Προτείνω σήμερα για πρώτη φορά στην Ελλάδα την συμπλήρωση ενός εντύπου και από τους δύο γονείς. Θα ήθελα να γίνει υποχρεωτικό από τη Πολιτεία. Οι γονείς καλούνται είτε και οι δύο μαζί, αν συμφωνούν, είτε ο καθένας από τη μεριά του ν’ απαντήσουν σε συγκεκριμένα πρακτικά ερωτήματα για το πώς θα μεγαλώσουν τα παιδιά τους μετά το χωρισμό. Σε όσα συμφωνούν έχουν ήδη την απόφαση. Σε όσα διαφωνούν ας κρίνει το δικαστήριο. Η άρνηση συνεργασίας μπορεί να κριθεί και αυτή από το δικαστήριο. Συνήθως εκπλήσσονται όλοι με τον αριθμό των επιμέρους σημείων στα οποία υπάρχει συμφωνία. Γιατί τις λύσεις τις δίνει η ζωή και όχι ο δικαστής που στο κάτω κάτω δεν έχει δει παιδί και γονείς ούτε κατ’ όψη. Επίσης, αυτή η διαδικασία βοηθάει και τα δύο μέρη να στραφούν προς στο μέλλον και τι θέλουν για το παιδί τους, για την εξέλιξή του αντί να εμμένουν στο παρελθόν και τις προσωπικές τους διαφορές. Τέλος, είναι μια μέθοδος που ευνοεί λύσεις που δίνονται με τον οικογενειακό διάλογο και την συναπόφαση αντί της επιβολής από ένα δικαστήριο. Είναι μια μέθοδος που σήμερα προσφέρουμε σε κάθε γονέα, πριν, κατά τη διάρκεια και μετά το χωρισμό. Επίσης, επιτρέπει στους γονείς να δώσουν ένα έτοιμο συμπληρωμένο κείμενο στο κοινό τους δικηγόρο και να του ζητήσουν να το περιβάλλει με την ισχύ της δικαστικής απόφασης, μέσα σε λίγους μήνες και με ελάχιστο οικονομικό και ψυχικό κόστος.
Ποια θα πρέπει να είναι, κατά τη γνώμη σας, τα βασικά σημεία ενός νέου νόμου;
Το 2007 και το 2009 αντίστοιχα είχαν εκπονηθεί νομοσχέδια για να προχωρήσουμε στον εκσυγχρονισμό του οικογενειακού δικαίου. Γιατί πιστεύετε ότι δεν προχώρησαν; Είναι γνωστό ότι αντέδρασαν οι γυναικείες οργανώσεις και γυναίκες βουλευτές την ίδια μάλιστα εποχή που, σε άλλες χώρες, οι γυναικείες οργανώσεις απαιτούσαν την κοινή ανατροφή των παιδιών.
Η συνεπιμέλεια είναι καταρχήν αναγκαία για τα ίδια τα παιδιά, αλλά φαίνεται και απαραίτητη για τους γονείς αφού θα επέτρεπε περισσότερο χρόνο για τη προσωπική τους ζωή, κάτι που θα συνέβαλε και στη προσωπική τους ισορροπία. Γιατί άραγε δεν έχουν προχωρήσει οι μεταρρυθμίσεις; Νιώθετε πως τώρα είναι ωριμότερες οι συνθήκες για κάτι τέτοιο; Ως προς τα παιδιά, οι έρευνες σε χώρες που εφαρμόζουν για δεκαετία την κοινή επιμέλεια με εναλλασσόμενη κατοικία απέδειξαν ότι τα παιδιά που ζουν σε κοινή κοινή ανατροφή έχουν τις ίδιες σχεδόν επιδόσεις σε ευημερία και σε λοιπούς δείκτες (προδιάθεση για εγκληματικότητα, εγκατάλειψη του σχολείου, κακή ψυχική υγεία κ.ά) με τα παιδιά των παντρεμένων γονέων. Ως προς τους ενήλικες πρέπει να σημειώσουμε και πάλι ότι η κοινωνίες έχουν αλλάξει. Οι γυναικείες οργανώσεις σε άλλες χώρες απαιτούν την κοινή ανατροφή ως απαραίτητη προϋπόθεση ώστε να μπορούν να συμμετάσχουν ισότιμα στην κοινωνική και οικονομική ζωή. Το ίδιο απαιτούν και οι άντρες που εμποδίζονται από τον δικαστή να είναι πιο ενεργοί στην ανατροφή των παιδιών μετά το χωρισμό. Πιθανόν να το θέλουν και οι άλλοι άντρες που μπορεί να ανέπτυξαν μια “δήθεν αδιαφορία” από άμυνα για την ανατροφή του παιδιού. Το θέλει και η ευρύτερη οικογένεια του παιδιού, οι παππούδες, οι θείοι, τα ξαδέλφια, οι νονοί. Η κοινή επιμέλεια είναι μια οδός που πρέπει να ακολουθήσουμε καταρχήν για την ηρεμία και την υγεία των παιδιών, έπειτα των γονέων και ακολούθως της κοινωνίας συνολικά.