Τον περασμένο Μάρτιο, η επίτροπος για τη Συνοχή και τις Μεταρρυθμίσεις, Ελίζα Φερέιρα, ενημέρωνε τον τότε υπουργό Ανάπτυξης της χώρας, Άδωνι Γεωργιάδη, ότι η Κομισιόν απαιτεί διευκρινίσεις γύρω από τις επενδύσεις που αφορούν τα Σπιτάκια Ανακύκλωσης, δηλώνοντας πως, μέχρι αυτές να διατυπωθούν, η ευρωπαϊκή χρηματοδότηση αποσύρεται. Το ύψος των δαπανών που «μπλόκαρε» η Κομισιόν ανήλθε συνολικά σε 92 εκατ. ευρώ – δαπάνες των Περιφερειών Αττικής (48 εκατ.), Πελοποννήσου (22 εκατ.) και Κρήτης (22 εκατ.), για την εγκατάσταση των συγκεκριμένων «σπιτιών».
Όπως είχε αναδείξει η Εφ.Συν. σε ρεπορτάζ της, ο Έλληνας υπουργός παρείχε στις ευρωπαϊκές αρχές λεπτομέρειες σχετικά με τα Σπιτάκια Ανακύκλωσης, τα οποία προμηθεύονται οι ελληνικοί ΟΤΑ με ευρωπαϊκούς πόρους μέσω του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Υποδομές, Μεταφορές, Περιβάλλον & Αειφόρος Ανάπτυξη» (ΥΜΕΠΕΡΑΑ) 2014-2020. Ωστόσο, βάσει του ευρωπαϊκού πλαισίου, το συγκεκριμένο έργο θα έπρεπε να χρηματοδοτείται υποχρεωτικά και αποκλειστικά από πολίτες και επιχειρήσεις που επιβαρύνονται με ειδικό τέλος για την ανακύκλωση σε κάθε προϊόν που αγοράζουν.
Υπεύθυνος φορέας για τη λειτουργία τους είναι το Εθνικό Συλλογικό Σύστημα Εναλλακτικής Διαχείρισης Συσκευασιών Ανταποδοτική Ανακύκλωση Α.Ε., που περιγράφει τις εγκαταστάσεις αυτές ως ένα σύστημα εναλλακτικής διαχείρισης ανακυκλώσιμων απορριμμάτων, όπου οι καταναλωτές μπορούν να αφήνουν συσκευασίες μιας χρήσης. Στην Αττική, η προμήθεια και διανομή τέτοιων εγκαταστάσεων ανταποδοτικής ανακύκλωσης γίνεται μέσω του ελεγχόμενου από την Περιφέρεια Αττικής φορέα διαχείρισης απορριμμάτων ΕΔΣΝΑ (Ειδικός Διαβαθμιδικός Σύνδεσμος Νομού Αττικής).
Ο μειοδοτικός διαγωνισμός που είχε υλοποιήσει ο ΕΔΣΝΑ το 2020 προέβλεπε την προμήθεια έως 180 Σπιτιών Ανταποδοτικής Ανακύκλωσης, με τελικό κόστος (συμπεριλαμβανομένου δικαιώματος προαίρεσης και ΦΠΑ) τα 66.625.000 ευρώ, δηλαδή 372.000 ευρώ ανά σπιτάκι. Μοναδικός μειοδότης με έγκυρη προσφορά και τελικά ανάδοχος ήταν η ΤΕΧΑΝ ΑΒΕΕ.
Δέκα μήνες μετά, η πόλη ολοένα γεμίζει με τις συγκεκριμένες εγκαταστάσεις, οι οποίες έχουν φτάσει σε κεντρικούς δρόμους, σε γειτονιές και πλατείες, κινώντας μας την περιέργεια. Δεν είναι λίγοι οι πολίτες που έχουν αρχίσει να τις αξιοποιούν, ενώ άλλοι δυσανασχετούν από τον δημόσιο χώρο που καταλαμβάνουν. Δεδομένου μάλιστα ότι αρκετές από αυτές τις εγκαταστάσεις φτάνουν τα 40 τ.μ., χρειάστηκε να υπάρξει ειδική νομοθετική ρύθμιση για να μπορέσουν να χωροθετηθούν.
Η Ανταποδοτική Ανακύκλωση Α.Ε. βασίζει την αποτελεσματικότητα του εγχειρήματος στο αύξηση του ανταποδοτικού κινήτρου που προσφέρεται ανά επιστρεφόμενη μεταλλική, πλαστική και γυάλινη συσκευασία, αφού πλέον προσφέρονται 0,03€ ανά κάθε μία επιστρεφόμενη συσκευασία, δηλαδή 1€ με την επιστροφή 33 συσκευασιών. Ισχυρίζεται ότι «το ποσό ανταποδοτικού αντιτίμου είναι εξαιρετικά υψηλό και σημαντικό, ενώ αποτελεί το “ανταποδοτικό κοινωνικό μέρισμα” προς τους πολίτες για την ενεργή συμμετοχή τους στη διαδικασία της ανακύκλωσης».
Το ποσό του ανταποδοτικού κινήτρου δεν καταβάλλεται τοις μετρητοίς. Ο χρήστης παραλαμβάνει μια απόδειξη με το σύνολο της αξίας του ανταποδοτικού κινήτρου για τις επιστρεφόμενες συσκευασίες, την οποία χρησιμοποιεί για δωρεάν αγορές σε συμβεβλημένα καταστήματα. Εναλλακτικά, μπορεί να δωρίσει το ανταποδοτικό κίνητρο υπέρ κάποιου επιλεγμένου κοινωνικού σκοπού.
Ως προς τη λειτουργία τους, η Ανταποδοτική Ανακύκλωση Α.Ε. εξηγεί ότι τα Σπιτάκια Ανακύκλωσης πραγματοποιούν αυτόματα, μεταξύ άλλων, οι ακόλουθες εργασίες: «Παραλαβή των άδειων συσκευασιών σε ειδική χοάνη υποδοχής με υψηλή ταχύτητα παραλαβής (έως 40 συσκευασίες ανά λεπτό), αναγνώριση και διαχωρισμός των συσκευασιών ανά υλικό με την χρήση ειδικών αισθητήρων, αναγνώριση της συγκεκριμένης συσκευασίας με την χρήση barcode scanner, συμπίεση ή τεμαχισμός της συσκευασίας με ειδικά μηχανικά μέσα επιτυγχάνοντας μείωση όγκου έως 90%, συλλογή των επιστρεφόμενων συσκευασιών σε ειδικό ενσωματωμένο κλειστό αποθηκευτικό χώρο.
Στη συνέχεια, γίνεται αποθήκευση, εκτύπωση και αποστολή όλων των στατιστικών στοιχείων και δεδομένων (π.χ. αριθμός και είδος συσκευασιών ανά υλικό, αριθμός καταναλωτών που ανακύκλωσαν, αριθμός καταναλωτών που επέλεξαν την παραλαβή του ανταποδοτικού κινήτρου, αριθμός καταναλωτών που επέλεξαν τη δωρεά του ανταποδοτικού κινήτρου κ.α.)».
Με αφορμή τις έντονες αντιδράσεις που προκάλεσε το «τσουχτερό» κόστος της τοποθέτησης και λειτουργίας των Σπιτιών Ανακύκλωσης, ρωτήσαμε τον πρόεδρος της Οικολογικής Εταιρείας Ανακύκλωσης, Φίλιππο Κυρκίτσο, για την αναλογία κόστους/απόδοσης, αλλά και αν οι συγκεκριμένες εγκαταστάσεις είναι πραγματικά χρήσιμες για τη διαδικασία της ανακύκλωσης και ελκυστικές για τους καταναλωτές.
«Όταν αποφασίζει η πολιτεία και μια κοινωνία τον τρόπο που θα κάνει την ανακύκλωση, πρέπει να ζυγίζει όλα τα υπέρ και τα κατά, όλες τις παραμέτρους και όχι μόνο το κομμάτι της ευαισθητοποίησης (άλλωστε προς το παρόν είναι ελάχιστη η αύξηση που βλέπουμε να σημειώνεται στους καταναλωτές που ανακυκλώνουν)», τονίζει ο κ. Κυρκίτσος. «Αν λάβουμε λοιπόν υπόψη όλες τις εναλλακτικές που έχουμε όσον αφορά στην ανακύκλωση, θα δούμε ότι το κόστος της τοποθέτησης αυτών των σπιτιών είναι πολλαπλάσιο της απόδοσής τους. Επίσης, οι εγκαταστάσεις αυτές μαζεύουν μόλις 1,5-2 % του συνόλου των συσκευασιών στην Ελλάδα. Για την ανακύκλωση είναι πολύ μεγάλο το κόστος ανά τόνο, αφού φτάνει περίπου τα 1.000-1.200 ευρώ ο τόνος, όταν η ίδια διαδικασία στον μπλε κάδο κοστίζει 100 ευρώ».
Αναφορικά με τη χρηματοδότηση των Σπιτιών Ανακύκλωσης, ο κ. Κυρκίτσος υπογραμμίζει ότι «βάσει οδηγίας, η ανακύκλωση συσκευασιών πρέπει να χρηματοδοτείται από τα συστήματα εναλλακτικής διαχείρισης, είναι δηλαδή ευθύνη του παραγωγού. Η πολιτεία όμως διέθεσε ευρωπαϊκά χρήματα προκειμένου να προκηρύξει τον εν λόγω εξοπλισμό. Δεν μπορεί ευρωπαϊκό χρήμα να πηγαίνει στην Ελλάδα και να δίνεται για εξοπλισμό συλλογής συσκευασιών. Οι εταιρείες και τα συστήματα είναι εκείνα που πρέπει να πληρώνουν και, στην προκειμένη, η Ανταποδοτική Ανακύκλωση Α.Ε. ή η Ελληνική Εταιρεία Αξιοποίησης Ανακύκλωσης που είναι υπεύθυνη για τους μπλε κάδους. Αυτός είναι λοιπόν ο λόγος για τον οποίο η Κομισιόν δεν ενέκρινε τη διάθεση των χρημάτων – πράγμα το οποίο σημαίνει ότι θα γίνει απέταξη αυτών των ποσών από την Κομισιόν και εν τέλει οι εγκαταστάσεις αυτές πληρώνονται από εθνικούς φόρους».
Και συμπληρώνει: «Κατ εμέ, ούτε με εθνικό χρήμα μπορείς να χρηματοδοτήσεις, διότι πάλι η οδηγία λέει πως δεν μπορεί μια χώρα με δικά της λεφτά να χρηματοδοτεί εξοπλισμό που προορίζεται για την ανακύκλωση συσκευασιών. Θα δούμε στην πορεία τι θα γίνει με αυτό το ζήτημα. Το θέμα τώρα όμως είναι πως αυτά τα “σπιτάκια” έχουν πληρωθεί, υπάρχουν συμβάσεις που τρέχουν. Δεν μπορεί η πολιτεία να χρηματοδοτεί τα σπιτάκια. Το κομμάτι της ανακύκλωσης συσκευασιών πρέπει να χρηματοδοτηθεί από τα συστήματα, τελεία».
Σε πρακτικό επίπεδο, η πραγματικότητα είναι πως τα σπιτάκια ανακύκλωσης δεν μπορούν να μαζέψουν μεγάλες ποσότητες, ενώ μπροστά στις ανάγκες είναι λίγα και εγκατεστημένα μονάχα σε κεντρικά σημεία: «Θα πρέπει η κάθε κατοικία να βάζει τα ανακυκλώσιμα σε σακούλες και ο καταναλωτής να τα μεταφέρει επί αρκετά μέτρα ή χιλιόμετρα, και στη συνέχεια να τα βάζει ένα-ένα μέσα στα “σπίτια”. Εδώ, ακόμα και όταν υπάρχει μπλε κάδος έξω από τα σπίτια μας, ο κόσμος δεν μπαίνει στη διαδικασία να ανακυκλώσει – πόσο μάλλον όταν θα πρέπει να ακολουθήσει όλη αυτή τη διαδικασία», λέει ο πρόεδρος της Οικολογικής Εταιρείας Ανακύκλωσης.
«Για να κατανοήσουμε καλύτερα τη λειτουργία των σπιτιών ανακύκλωσης, αυτά εκτελούν μια διαδικασία μικρογραφίας των κέντρων διαλογής ανακυκλώσιμων υλικών και, όταν κάτι τέτοιο πραγματοποιείται σε μικρογραφία, είναι λογικό το κόστος να είναι πολύ μεγάλο. Παράλληλα, παρουσιάζονται συχνά προβλήματα λειτουργίας σε αυτά τα συστήματα. Ακόμα και το κίνητρο της ανταμοιβής με τα 3 λεπτά του ευρώ δεν είναι ισχυρό και σαφές, αφού τα χρήματα που δίνονται στους καταναλωτές βασίζονται σε χορηγίες που δεν μπορούν να είναι σταθερά μέρος του συστήματος. Δεν μπορούμε να βασιζόμαστε σε χορηγίες για τη χρηματοδότηση της ανακύκλωσης. Και τι θα συμβεί αν αυτές οι χορηγίες δεν δοθούν;», αναρωτιέται ο κ. Κυρκίτσος.
Η εγγυοδοσία είναι ένα προσυμφωνημένο αντίτιμο που προστίθεται στην τιμή του προϊόντος και επιστρέφεται στον καταναλωτή με την επιστροφή της συσκευασίας για ανακύκλωση. Συνήθως, μια συσκευασία που υπόκειται σε εγγυοδοσία επιστρέφεται στα καταστήματα/επιχειρήσεις λιανικής πώλησης από τα οποία αγοράστηκε ή θα αγοραστεί η επόμενη γεμάτη φιάλη. Αποσκοπεί στη μαζική ανάκτηση, με όσο το δυνατόν μικρότερο κόστος, συσκευασιών και υλικών που μπορούν να χρησιμοποιηθούν ξανά και ξανά. Επειδή μάλιστα η καθαρότητα των υλικών είναι υψηλή, η ποσότητα που επιστρέφεται ταυτίζεται με την ποσότητα που ανακυκλώνεται, μειώνοντας την κατανάλωση των φυσικών πόρων.
Όπως αναφέρει ο κ. Κυρκίτσος για τα οφέλη της εγγυοδοσίας που θα μπορούσαν να αναδειχθούν με τη δημιουργία εγκαταστάσεων ανακύκλωσης, όμοιων με τα «σπιτάκια», «Το πραγματικά ισχυρό κίνητρο για τον καταναλωτή μπορεί να δοθεί μέσω της εγγυοδοσίας, με την οποία θα υπάρχει επιστροφή εγγυοδοτικού τέλους, και θα δίνονται 10 με 15 λεπτά του ευρώ ανά τεμάχιο. Η εγγυοδοσία είναι μια ευκαιρία να αξιοποιηθούν αντίστοιχες εγκαταστάσεις σαν τα “σπιτάκια” και να αφήσουν την ανακύκλωση να γίνει με άλλους τρόπους, όπως με τους μπλε κάδους ή την πόρτα-πόρτα συλλογή*. Τέτοιου είδους εγκαταστάσεις (φυσικά μικρότερες) θα μπορούν να τοποθετηθούν παντού, σε σούπερ μάρκετ, σε εστιατόρια – όπως άλλωστε λειτουργεί σε πολύ μεγάλο βαθμό η εγγυοδοσία στην Ευρώπη».
Στην Ελλάδα η εγγυοδοσία λειτουργεί εδώ και δεκαετίες για ορισμένους τύπους γυάλινων φιαλών μπύρας, που επιστρέφονται με εγγύηση και επαναχρησιμοποιούνται. Όμως αυτή τη φορά η συζήτηση αφορά σε κάτι πολύ ευρύτερο. Η σχετική Ευρωπαϊκή Οδηγία ενσωματώθηκε στο Ελληνικό Εθνικό Σχέδιο για την Ενέργεια και το Κλίμα (ΕΣΕΚ), όπου προβλέφθηκε επιπλέον ότι οι παραγωγοί των πλαστικών προϊόντων μιας χρήσης υποχρεούνται να σχεδιάσουν, να οργανώσουν και να λειτουργήσουν ένα ενιαίο ΣΣΕΔ αποβλήτων συσκευασιών πανελλαδικής εμβέλειας, με αποκλειστικό σκοπό την εφαρμογή συστήματος επιστροφής εγγύησης κατ’ ελάχιστον για τα πλαστικά προϊόντα μιας χρήσης.
Οι παραγωγοί διαθέτουν τα προϊόντα στην αγορά ενσωματώνοντας το εγγυοδοτικό αντίτιμο, το οποίο ο καταναλωτής πληρώνει κατά την αγορά του προϊόντος και λαμβάνει πίσω με την επιστροφή της συσκευασίας στα σημεία επιστροφής. Για την ορθή λειτουργία της εγγυοδοσίας στη χώρα μας, η ευρωπαϊκή, αλλά και η παγκόσμια εμπειρία καταδεικνύει την ανάγκη ύπαρξης ενός κεντρικού φορέα, ο οποίος αναλαμβάνει τουλάχιστον τον συντονισμό των επιμέρους εμπλεκομένων.
Ως εναλλακτικό και σημαντικά πιο αποδοτικό τρόπο ανακύκλωσης, οι άνθρωποι της Οικολογικής Εταιρείας Ανακύκλωσης προτείνουν στην *«πόρτα-πόρτα» συλλογή, την οποία δοκιμάζουν μέσω ευρωπαϊκού προγράμματος με απώτερο στόχο τη σταδιακή κατάργηση των μπλε κάδων.
Όπως εξηγεί ο κ. Κυρκίτσος, «Περνάμε μια φορά την εβδομάδα από κάθε σπίτι που βγάζει τις σακούλες του (μία για το πλαστικό, το μέταλλο και το τετραπάκ, και άλλη για το χαρτί) και βλέπουμε ότι αφενός αυξάνονται τα υλικά που ανακυκλώνονται γιατί δεν μένουν εκτεθειμένα στον μπλε κάδο από τον οποίο μπορούν να τα πάρουν οι ρακοσυλλέκτες, αφετέρου δεν μπαίνουν μέσα τρόφιμα ή άλλα σκουπίδια που βρωμίζουν τα ανακυκλώσιμα. Έχουμε δει εξαιρετικά αποτελέσματα και έχουμε μπει σε συζητήσεις με τα αρμόδια συστήματα για το πώς θα μπορέσει αυτή η μέθοδος ανακύκλωσης να εφαρμοστεί σε κάποιον βαθμό».