Όποιος περάσει μπροστά από το Ζάππειο Μέγαρο, θα αντικρίσει κρεμασμένα, αμφιπλεύρως, δύο banner. Γράφουν: «Ιmprovisations – Edi Rama». Αν είναι περίεργος και αποφασίσει να μπει μέσα, η αυτοψία θα του αποκαλύψει κάτι απρόσμενο: Έχουν ανασυσταθεί οι τοίχοι του πρωθυπουργικού γραφείου του Έντι Ράμα στα Τίρανα (υπάρχει και η γιγαντιαία φωτογραφία-ντοκουμέντο), όπου αντί για ταπετσαρία βρίσκονται εκτυπωμένα τα πολύχρωμα βιομορφικά σχέδια που σκιτσάρει ο Αλβανός πρωθυπουργός με παστέλ και μαρκαδόρους σε υπηρεσιακά έγγραφα Α4, την ώρα που ασκεί τα πρωθυπουργικά του καθήκοντα. (Άραγε κι όταν υποδέχεται ξένους προέδρους, πρωθυπουργούς κι αξιωματούχους; Θα μας το απαντήσει λίγα λεπτά αργότερα, αυτοπροσώπως).
Στην έκθεση του Ράμα στην Αθήνα, που εγκαινιάζεται απόψε για το κοινό (εχτές «άνοιξε» μόνο για τον Έλληνα πρωθυπουργό και τον Νίκο Δένδια), σε επιμέλεια της Κατερίνας Κοσκινά, αποκαλύπτεται ακόμη μια άγνωστη στη χώρα μας πτυχή του Αλβανού πρωθυπουργού: εκτίθενται τα κεραμικά, που έχει ξεκινήσει τελευταία να φιλοτεχνεί με ενθουσιασμό, ζωγραφίζοντάς τα με τα αναγνωρίσιμα πολύχρωμα βιομορφικά μοτίβα του.
Η εγκατάσταση του Έντι Ραμα με έργα που φτιάχνει στο πρωθυπουργικό του γραφείο.
Η ακόμη πιο μεγάλη έκπληξη είναι ωστόσο ότι η έκθεση με τον μάλλον παραπλανητικό τίτλο «Ιmprovisations», που σύμφωνα με την επιμελήτρια πρέπει να ειδωθεί ως μια αρραγής εγκατάσταση στο σύνολό της, δεν αποτελεί μια συνηθισμένη διοργάνωση μιας γκαλερί, ούτε εντάσσεται σε μια εικαστική φουάρ. Δεν τελεί ούτε υπό την αιγίδα του Δήμου Αθηναίων. Η έκθεση είναι διοργάνωση του υπουργείου Εξωτερικών, που χρεώνεται προσωπικά ο Νίκος Δένδιας. Στο πολύχρονο ωστόσο παρασκήνιο έως τα αποψινά αισίως εγκαίνια, έχει πέσει πολλή δουλειά από τον γνωστό Έλληνα γλύπτη και προσωπικό φίλο του Ράμα, Κώστα Βαρώτσο, και κυρίως από την ιστορικό τέχνης και μουσειολόγο Κατερίνα Κοσκινά, ήδη από τους χρόνους που ήταν διευθύντρια του ΕΜΣΤ.
«Όλοι οι πολιτικοί ηγέτες ενδιαφέρθηκαν με διαφορετικό τρόπο ο καθένας για την εικαστική δουλειά μου. Υπήρξαν διαφορετικές αντιδράσεις. Αλλά γενικά όλοι τους εκπλήσσονται.»
Ζωγραφίζετε κάθε μέρα; – ρωτάω τον Αλβανό πρωθυπουργό την ώρα που περιδιαβαίναμε μαζί τους δυο κυρτούς εκθεσιακούς τοίχους που αναβιώνουν το περιβάλλον του προσωπικού του χώρου εργασίας ως πρωθυπουργού. «Ζωγραφίζω σχεδόν κάθε μέρα στο γραφείο μου», μας επιβεβαίωσε, συνοδευόμενος από τον επιστήθιο παιδικό φίλο του και επίσης καλλιτέχνης Άντριαν Ντούλε και την Κατερίνα Κοσκινά. «Είναι κάτι που έκανα και κάνω πάντα. Είναι κάτι εντελώς φυσικό, ανέκαθεν. Και με βοηθά στη διατήρηση της ισορροπίας μου», παραδέχτηκε. «Φυσικά, δεν ζωγραφίζω όταν έχω επίσημες επισκέψεις κι επισήμους στο γραφείο μου», διευκρίνισε. «Ζωγραφίζω όταν είμαι μόνος μου ή με τους ανθρώπους μου». Οι ώρες που περνά στο προσωπικό ατελιέ του, που βρίσκεται εντός των Τιράνων, είναι μέσα στα Σαββατοκύριακα. «Αλλά δεν προλαβαίνω να πηγαίνω κάθε βδομάδα και στο ατελιέ», σχολιάζει.
«Δεν εκθέτω έργα μου. Μου ζήτησαν να φέρω το γραφείο μου εδώ. Και με ένα τρόπο έχω φέρει το γραφείο μου στην Ελλάδα. Είναι ωραίο. Αλλά δεν είναι κάτι που θα επαναλάβω κάπου αλλού»
Το πρωθυπουργικό Γραφείο του Έντι Ράμα στα Τίρανα, που μεταφέρει αφαιρετικά στην Αθήνα.
Ανάμεσα στα σχέδια και τα έργα του, έχει υποδεχτεί και υποδέχεται τους πάντες. Ακόμη και την Άγκελα Μέρκελ. Ποια είναι η αντίδρασή τους όταν εισέρχονται στο πολύχρωμο εικαστικό σύμπαν; «Όλοι οι πολιτικοί ηγέτες ενδιαφέρθηκαν, με διαφορετικό τρόπο ο καθένας, για την εικαστική δουλειά μου. Υπήρξαν διαφορετικές αντιδράσεις. Αλλά γενικά, όλοι τους εκπλήσσονται».
Τα κεραμικά μπήκαν στη ζωή του για τα καλά εδώ και 7 χρόνια. «Ήταν μια εντελώς αναπάντεχη εξέλιξη», υποστηρίζει. Την οφείλει στον Άντριαν Ντούλε. «Έφτιαξε μερικά κεραμικά πιάτα με τα σχέδιά μου. Ήταν έκπληξη. Πήγα να τον ευχαριστήσω (στο εργαστήρι του). Κι από τότε δεν έχω σταματήσει να πηγαίνω. Ήταν αναπάντεχο».
Τα κεραμικά του Έντι Ράμα.
Τα έργα στο Ζάππειο, που σύμφωνα με την επιμελήτρια «κοινό στοιχείο έχουν την αίσθηση ροής και κίνησης, (…) και μοιάζει να προκύπτουν το ένα από το άλλο», φαίνεται πως αποτελούν ένα εντελώς αυθόρμητο, σχεδόν δια της αυτόματης γραφής, προσωπικό τρόπο έκφρασης του Αλβανού πρωθυπουργού, παρόλο που είναι φιλοτεχνημένα σε υπηρεσιακά Α4. Δεν επιχειρεί να διατυπώσει ένα πολιτικό σχόλιο; «Δεν πιστεύω ότι η τέχνη μπορεί να αλλάξει την πορεία των γεγονότων», αποφαίνεται με αυτοπεποίθηση. «Καμία ζωγραφική δεν άλλαξε τον κόσμο. Φυσικά είναι ένα εναλλακτικό σύμπαν, όπου ο καθένας μπορεί να βρει την ελευθερία που δεν υφίσταται στο κοινό μας σύμπαν».
Ποια από τις δύο ιδιότητές του είναι η ισχυρότερη; (Το μπάσκετ, νεανικό μεγάλο πάθος, το έχει εγκαταλείψει προ πολλού). Του πολιτικού ή του καλλιτέχνη; Τι αισθάνεται περισσότερο ως την ταυτότητά του; «Η τέχνη είναι ισόβια. Η πολιτική έχει ημερομηνία λήξης», μου απαντά ξανά με σιγουριά.
Αναγνωρίζει ότι είναι η πρώτη φορά, που «εκθέτω δουλειά όντας πρωθυπουργός, με την ιδιότητα αυτή. Ποτέ δεν έκανα τη σύνδεση. Ποτέ δεν επεδίωξα το γραφείο μου να γίνει μέρος της καλλιτεχνικής ζωής μου. Νιώθω ότι δεν πρέπει να αφαιρέσω χώρο από οποιοδήποτε άλλο καλλιτέχνη. Αλλά σε αυτή την περίπτωση, ήταν πράγματι κάτι διαφορετικό», εξηγεί. «Δεν εκθέτω όμως έργα μου. Μου ζήτησαν να φέρω το γραφείο μου εδώ. Και με ένα τρόπο έχω φέρει το γραφείο μου στην Ελλάδα. Είναι ωραίο. Αλλά δεν είναι κάτι που θα επαναλάβω κάπου αλλού».
O Ράμα μπροστά από την εγκατάστασή του στο Ζάππειο Μέγαρο.
Να υποθέσουμε ότι οι σχέσεις μεταξύ Αθήνας και Τιράνων είναι στο υψηλότερο επίπεδό τους, λόγω της έκθεσης που διοργάνωσε όχι μια γκαλερί, αλλά το Υπουργείο Εξωτερικών; «Είναι, αλλά όχι λόγω της έκθεσης», ήταν η αποστομωτική απάντηση που έλαβα από τον κυριολεκτικώς δίμετρο νυν πρωθυπουργού και πρώην δήμάρχο Τιράνων (2000-2011) , που προσπάθησε, όπως ανέφερε, να κάνει αλλαγές στο υπουργείο Πολιτισμού, όπου στο παρελθόν υπηρέτησε ως υπουργός του (επί Φάτος Νάνο). «Προσπάθησα. Είναι σημαντικό η πολιτική, οι κυβερνήσεις και οι θεσμοί να υποστηρίζουν τους καλλιτέχνες και τις τέχνες χωρίς να τους ελέγχουν», διαπιστώνει.
Ο Αντριάν Ντούλε, επίσης με πατέρα γλύπτη, όπως ο Ράμα (ήταν πολύ στενοί φίλοι, όπως είναι σήμερα ο ίδιος με τον Αλβανό πρωθυπουργό), όταν βρίσκεται στο ατελιέ μαζί του και δουλεύουν επίσης τον ρωτάει τι αισθάνεται ότι είναι περισσότερο. Πρωθυπουργός ή εικαστικός; «Είναι πολύ δύσκολο να τα συνδυάσεις. Εγώ δεν θα μπορούσα, αλλά ο Έντι μπορεί. Με την καλλιτεχνική δημιουργία χαλαρώνει. Άλλοι πολιτικοί για να χαλαρώσουν παίζουν μπιλιάρδο, άλλοι πάνε ταξίδια. Ο Έντι πηγαίνει στο ατελιέ. Το ατελιέ του είναι ο μοναδικός χώρος που αφήνει το κινητό στην άκρη», αναφέρει ο Αλβανός εικαστικός, που περιγράφει τον προσωπικό χώρο του εικαστικού Ράμα ως πολύ απλό. «Διαθέτει μονάχα έναν φούρνο κεραμικής».
Τα πολύχρωμα βιομορφικά έργα του Ράμα.
Αυτό που διακρίνει, συνεχίζει ο Ντούλε, τον φίλο και συνεργάτη του είναι «η επιμονή, το ότο εργάζεται πάρα πολύ, από το πρωί μέχρι το βράδυ, δεν ξέρω πόσο κοιμάται κι ότι ελέγχει τα πάντα μόνος. Έχει επίσης μνήμη κομπιούτερ. Στο ατελιέ μπορεί να έχει 100 χρώματα, αλλά θα ζητήσει το ειδικό pink, που δεν βρίσκει, γιατί έχει πράγματι κατρακυλήσει κάπου».
Αντριάν Ντούλε: «Άλλοι πολιτικοί για να χαλαρώσουν παίζουν μπιλιάρδο, κι άλλοι πάνε ταξίδια. Ο Έντι πηγαίνει στο ατελιέ. Στο ατελιέ του μόνο αφήνει το κινητό στην άκρη»
Χτες, ένας φωτογράφος έσπασε κατά λάθος ένα κεραμικό της εγκατάστασης στο Ζάππειο. «Φεύγοντας ο Έντι μου είπε “το καρφάκι που εξέχει να αφαιρεθεί, γιατί μπορεί να χτυπήσει κάποιο παιδί”. Τώρα που ξαναήρθε στο χώρο πήγε να το ελέγξει. Αυτός είναι ο Έντι», καταλήγει ο φίλος και συνεργάτης του.
O Έντι Ράμα με την επιμελήτρια της έκθεσης Κατερίνα Κοσκινά.
«Ο Έντι Ράμα είναι ένας καλλιτέχνης που έγινε πρωθυπουργός. Δεν είναι απλώς ένας πολιτικός με καλλιτεχνική φύση», σημειώνει η Κατερίνα Κοσκινά, που πρωτοείδε δουλειά του το ‘97 στην Μπιενάλε του Τσετινιέ, στο Μαυροβούνιο. Πέρασαν αρκετά χρόνια και ξανασυνάντησε έργο του το 2016, στη Μπιενάλε της Βενετίας. «Εκεί, έχει σημασία να το πούμε, συμμετείχε στο κεντρικό περίπτερο, όπου είδα την εγκατάσταση-ταπετσαρία του, η οποία μου έκανε εξαιρετική εντύπωση, με γοήτευσε πολύ», μας λέει σήμερα η ιστορικός τέχνης. Έκτοτε είχαν ξανά μια επικοινωνία το 2017 για το ενδεχόμενο συνεργασίας τους για την Ελλάδα. «Η ευκαιρία τελικά δόθηκε το 2022 μέσα από μια σειρά ευτυχών συγκυριών», συνεχίζει η Κοσκινά.
Καταλυτική ήταν η συνάντησή τους, με αφορμή τη βράβευση του Βαρώτσου στο Οτράντο, μπροστά από τη συγκλονιστική εγκατάσταση- ναυάγιο- homage στους πρόσφυγες του Έλληνα γλύπτη. «Εκεί επανήλθε η συζήτηση για μια έκθεσή του στην Ελλάδα, με ελληνική πρωτοβουλία», ανακαλεί η Κοσκινά, που μίλησε απευθείας στο ΥΠΕΞ, «θεωρώντας ότι είναι ένα ζήτημα το οποίο δεν μπορεί μόνος να το σηκώσει ένας επιμελητής».
O Kώστας Βαρώτσος με τον Έντι Ράμα στο Οτράντο, το 2022. Κατά τη βράβευση του Έλληνα γλύπτη μπροστά από το κουφάρι ναυαγίου που μετουσίωσε σε έργο-μνημείο. Εκεί που ολοκληρώθηκε η ζύμωση και με την Κατερίνα Κοσκινά, για τη σημερινή έκθεση έργων του Αλβανού πρωθυπουργού στην Ελλάδα.
Ενδιαφέρον έχει το ότι δεν βρήκε εκεί πόρτα κλειστή. Ο Νίκος Δένδιας «άμεσα εκδήλωσε το ενδιαφέρον του και στήριξε την πρωτοβουλία». Μετά το πράσινο φως από το ΥΠΕΞ, η Κοσκινά ταξίδεψε για πρώτη φορά στη ζωή της στα Τίρανα. «Εντυπωσιάστηκα πάρα πολύ». Και η έκθεση μπήκε σε τροχιά. Αισθάνεται, τουλάχιστον «δικαιωμένη», όπως δηλώνει, από το αποτέλεσμα στο Ζάππειο. Όχι μόνο για την ίδια την έκθεση, αλλά και γιατί «ο καλλιτέχνης ήταν παρών και συμμετείχε στην εγκατάσταση. Αυτό για μένα είναι τεράστιο. Ένας πρωθυπουργός δεν είναι εύκολο να το κάνει, αν και βεβαίως αυτό έγινε στο πλαίσιο των διπλωματικών συναντήσεων που είχε στην Αθήνα. Αλλά αφιέρωσε χρόνο».
«Αυτό δείχνει -συνεχίζει η Κοσκινά- πόσο υπολογίζει πρώτα ο ίδιος την τέχνη του, αλλά και πόσο αναγνωρίζει και εκτιμά την προσπάθεια που έγινε και από μένα και από τον διοργανωτή του, το ΥΠΕΞ».
Θα υπάρξει συνέχεια στη συνεργασία τους; «Αυτό δεν μπορώ να το ξέρω ακόμα», απαντά η επιμελήτρια. «Σίγουρα είναι μια έκθεση που παρουσιάζει μεγάλο ενδιαφέρον και σε εικαστικό-καλλιτεχνικό επίπεδο αμιγώς και στο πλαίσιο της πολιτιστικής διπλωματίας. Φαντάζομαι, ναι», απαντάει, αποκαλύπτοντας πως ήδη είχε μια πρόταση η έκθεση προτού καν ανοίξει να ταξιδέψει και αλλού. «Αλλά αυτό είναι θέμα του Αλβανού πρωθυπουργού».
Κώστας Βαρώτσος: «Όλα ξεκίνησαν ένα απόγευμα στο Μέγαρο του Ράμα. Γιατί τον εκτιμώ ως καλλιτέχνη. Τότε δεν τα καταφέραμε»
Άνθρωπος «κλειδί» στην επίτευξη της σημερινής έκθεσης στην Αθήνα είναι και ο Κώστας Βαρώτσος, τον οποίο είχα παρακολουθήσει να προαλείφει το έδαφος στα Τίρανα το 2017, όπου είχαμε ταξιδέψει παρέα για την Μπιενάλε Νέων, που φιλοξενούσε η Αλβανική πρωτεύουσα. Κατά τη διάρκεια συνέντευξης που έκανα με τον Ράμα, τότε, ο Αλβανός πρωθυπουργός είχε παραδεχτεί ότι είχε γίνει συζήτηση με τον Έλληνα γλύπτη για μια έκθεσή του στην Ελλάδα. «Όλα ξεκίνησαν ένα απόγευμα στο Μέγαρο του Ράμα. Γιατί τον εκτιμώ ως καλλιτέχνη. Τότε δεν τα καταφέραμε. Έδωσα τη σκυτάλη κι ανέλαβε η Κατερίνα (Κοσκινά). Και τα κατάφερε. Ανέλαβε η Κατερίνα και ο Δένδιας ενθουσιάστηκε και ενέκρινε το project το ΥΠΕΞ. Και μπράβο του. Η μεγάλη διπλωματία γίνεται μέσω του πολιτιστικού διαλόγου», υπογραμμίζει ο πολυβραβευμένος διεθνώς δημιουργός του Δρομέα. «Τα καταφέραμε! Είναι η πρώτη φορά που ο Ράμα ως πρωθυπουργός κάνει έκθεση εκτός αλβανικών συνόρων, όπως μου ανέφερε. Είναι η πρώτη του θεσμική έκθεση με ένα έργο αληθινό, όχι διακοσμητικό. Ο Ράμα κάνει έργο την καθημερινότητά του ως πρωθυπουργός. Κι αυτό είναι εξαιρετικό».
Το ΥΠΕΞ ζήτησε από τον Έλληνα γλύπτη ένα έργο του. Το δώρο του Νίκου Δένδια στον Έντι Ράμα. Τι επέλεξε ο Κώστας Βαρώτσος; «Τους έστειλα μια σπείρα μου.Υπάρχει συμβολισμός. Είναι η έκφραση της εξελικτικότητας».