Εικόνες με μπλοκαρισμένα σοκάκια στη Σαντορίνη εξαιτίας του συνωστισμού κάνουν τον γύρο του διαδικτύου εδώ και μερικά 24ωρα, φέρνοντας στην επιφάνεια τις ασφυκτικές επιπτώσεις του υπερτουρισμού στο νησί. Στις 23 Ιουλίου, περίπου 11.000 ημερήσιοι ταξιδιώτες κρουαζιέρας αποβιβάστηκαν στη Θήρα, δοκιμάζοντας τα όρια των υποδομών της αλλά και εκείνα της ποιότητας ζωής των κατοίκων και των ήδη πολλών επισκεπτών της. Δεδομένης της κρισιμότητας της κατάστασης, εκπρόσωποι των υπουργείων Υποδομών, Εμπορικής Ναυτιλίας, Τουρισμού, ο δήμαρχος Θήρας, ο περιφερειάρχης Νοτίου Αιγαίου και οι βουλευτές των Κυκλάδων, συμμετείχαν σε ευρεία σύσκεψη, στο επίκεντρο της οποίας βρέθηκαν οι τρόποι με τους οποίους θα μπορέσει να αντιμετωπιστεί το φαινόμενο.
Μιλώντας στην «Κ» ο δήμαρχος του νησιού, Νίκος Ζώρζος, τόνισε πως, σύμφωνα με τις επισημάνσεις της Διεθνούς Ένωσης Κρουαζιέρας (CLIA) και σχετικής έρευνας του Πανεπιστημίου Αιγαίου, οι επιβάτες κρουαζιέρας που φτάνουν στη Σαντορίνη δεν θα πρέπει να ξεπερνούν τις 8.000 ημερησίως. Όπως ανέφερε, «Από το 2025 το πλαφόν θα τεθεί εκ νέου σε ισχύ, προκειμένου το νησί μας να παραμείνει ιδιαίτερος προορισμός… Ζητούμε να μην αδειοδοτηθεί ούτε μία νέα κλίνη, να αυστηροποιηθεί το πλαίσιο του Airbnb και να ελεγχθούν οι στρατηγικές επενδύσεις. Το κυριότερο, να μειωθούν οι “κενές” μέρες μεταξύ της λήξης και της εκ νέου επιβολής της ετήσιας, επαναλαμβανόμενης αναστολής της έκδοσης αδειών για εκτός σχεδίου δόμηση, καθώς το δεκαπενθήμερο “παραθυράκι” αφήνει κενό νόμου και στο μεταξύ εκδίδονται άδειες για χιλιάδες τ.μ.».
Εν μέσω αναβρασμού στο νησί, ο πρόεδρος της δημοτικής κοινότητας Θήρας, Παναγιώτης Καβαλλάρης, δημοσίευσε στα social media μία ανακοίνωση που προκάλεσε αντιδράσεις: «Άλλη μια δύσκολη μέρα για την πόλη και το νησί μας με την έλευση 17.000 επισκεπτών (σ.σ.: τελικά ήταν 11.000) από τα κρουαζιερόπλοια. Παρακαλούμε την προσοχή σας και όσο μπορούμε ελαττώνουμε τις μετακινήσεις μας». Λίγες ώρες μετά, η ανάρτηση είχε αφαιρεθεί, και ο ίδιος ισχυρίστηκε πως ήθελε απλώς να επιστήσει την προσοχή στους κατοίκους και τους τουρίστες, προκειμένου να αποφύγουν το κυκλοφοριακό κομφούζιο – και όχι να περιορίσει την κυκλοφορία των κατοίκων για να απολαύσουν τις βόλτες τους οι τουρίστες.
Τα όσα συμβαίνουν σε έναν από τους δημοφιλέστερους ταξιδιωτικούς προορισμούς της χώρας μας, συνοψίζονται ιδανικά στη φράση “The Boon Turned Bane” (Το ευεργέτημα μετατράπηκε σε κατάρα), την οποία χρησιμοποίησε το 2001 η παραγωγός του ABC News, Freya Petersen, για να περιγράψει τις συνέπειες του μαζικού τουρισμού στην Πομπηία. Έκτοτε, ο υπερτουρισμός έχει εξελιχθεί σε ένα παγκόσμιο φαινόμενο που προκαλεί ιδιαίτερη ανησυχία, και συναντάται όταν ο αριθμός των τουριστών υπερβαίνει τις δυνατότητες των τοπικών κοινοτήτων, πιέζοντας τους πόρους και διαταράσσοντας τον κοινωνικό ιστό. Αυτό το φαινόμενο όχι μόνο απειλεί την αυθεντικότητα αγαπημένων προορισμών, αλλά θέτει σε κίνδυνο τα μέσα διαβίωσης και την ευημερία των κατοίκων.
Οι ευρωπαϊκές χώρες συγκεκριμένα, φιλοξένησαν 709 εκατομμύρια διεθνείς επισκέπτες το 2023, με αυξανόμενο αριθμό να προέρχεται από τη Βόρεια Αμερική και τη συντριπτική πλειοψηφία τους να προέρχεται από χώρες της Ευρώπης. Ο αριθμός δε των αεροπορικών θέσεων χαμηλού κόστους στην Ευρώπη, ο οποίος αυξήθηκε κατά 10% ετησίως από το 2010 και έφτασε τα 500 εκατομμύρια το 2019, δεν αποκλείεται να ξεπεράσει τα 800 εκατομμύρια το 2024. Σε ορισμένες πόλεις και περιοχές, ο αριθμός των τουριστών έχει αυξηθεί τόσο πολύ που, από τη Βενετία και το Άμστερνταμ μέχρι την Αθήνα και τη Σαντορίνη, η υπομονή των ντόπιων εξαντλείται. Περισσότερο από οποιαδήποτε άλλη ευρωπαϊκή χώρα, έχει πληγεί η Ισπανία, που αποτελεί τη δεύτερη πιο επισκέψιμη χώρα στον κόσμο, δεχόμενη 85 εκατομμύρια ξένους ταξιδιώτες πέρυσι.
Από τη δεκαετία του 1970, όταν ο μαζικός τουρισμός επιταχύνθηκε, τα ταξιδιωτικά hotspots της Ευρώπης περνούν από τα στάδια που ο ακαδημαϊκός George Doxey ονόμασε «δείκτη εκνευρισμού». Όπως παρατήρησε, η αρχική άφιξη των επισκεπτών δημιουργεί ευφορία, η οποία δίνει τη θέση της στην απάθεια καθώς ο ερχομός επισκεπτών γίνεται δεδομένος. Όσο καλλιεργείται κορεσμός, αναπτύσσεται ενόχληση, η οποία παίρνει τελικά τη μορφή ανταγωνισμού.
Το τελικό αυτό στάδιο χαρακτηρίζεται από ανοιχτές εκφράσεις εχθρότητας προς τους τουρίστες. Ήδη από το 2001, οι Κανάριοι Νήσοι θέσπισαν μορατόριουμ στις νέες κατασκευές σε τουριστικές περιοχές σε μια προσπάθεια να ελέγξουν τον αριθμό των τουριστών. Πριν από δέκα χρόνια, εν μέσω κοινωνικής αναταραχής για τα μέτρα λιτότητας της ευρωζώνης, η Βαρκελώνη είδε τις πρώτες διαδηλώσεις μεγάλης κλίμακας κατά του τουρισμού. Αλλά από τότε η φύση του προβλήματος έχει αλλάξει.
Αυτό οφείλεται αρχικά στο γεγονός ότι η αναζήτηση ταξιδιωτικών εμπειριών και αυθεντικότητας έγιναν viral: Περισσότεροι τουρίστες άρχισαν να εγκαταλείπουν τις παραλίες και τα κέντρα των πόλεων για να συρρεύσουν σε τοπικά φεστιβάλ, απομονωμένα χωριά, ποτάμια και πάρκα που δεν ήταν δημοφιλή αλλά έγιναν από τους ταξιδιωτικούς influencers. Στη συνέχεια, ο Covid-19 έκανε την εμφάνισή του. Οι κάτοικοι άρχισαν να νιώθουν ξαφνικά ότι οι πόλεις τους ήταν και πάλι δικές τους – πράγμα το οποίο βέβαια τους κόστισε σημαντικά, αφού οι κυβερνήσεις δημιούργησαν τεράστια χρέη για να αντισταθμίσουν την εξαφάνιση των εσόδων από τον τουρισμό. Όταν η πανδημία υποχώρησε, οι ταξιδιώτες έγιναν πιο αναγκαίοι από ποτέ και οι υπεύθυνοι χάραξης πολιτικής περίμεναν απελπισμένα να τους υποδεχτούν ξανά, χωρίς ωστόσο να είναι κατάλληλα προετοιμασμένοι για τις μαζικές αφίξεις.
Φτάνοντας στο σήμερα, οι διαστάσεις που έχει αποκτήσει ο τουρισμός είναι «ποιοτικά διαφορετικές» από το μακροχρόνιο ζήτημα του μαζικού τουρισμού, όπως λέει ο Άγγελος Βαρβαρούσης, ακαδημαϊκός και πολεοδόμος με έδρα τη Βαρκελώνη και την Αθήνα. «Δεν έχει να κάνει με τους αριθμούς, αλλά με το γεγονός ότι πόλεις, περιοχές, ακόμα και ολόκληρες χώρες μετατρέπονται σε τουριστικοποιημένες κοινωνίες, πράγμα που σημαίνει ότι τα τοπία τους, οι οικονομίες τους και ο τρόπος με τον οποίο οργανώνονται, λειτουργούν για να εξυπηρετήσουν τους τουρίστες και όχι για τους κατοίκους τους. Πρόκειται για μια μορφή αποικιοποίησης».
Μέσα σε αυτό το κλίμα, η έκκληση για βιώσιμες τουριστικές πρακτικές γίνεται όλο και πιο ηχηρή. Η εξισορρόπηση των οικονομικών οφελών με την περιβαλλοντική και κοινωνική ευθύνη είναι καίριας σημασίας για τη διατήρηση της γοητείας των hotspots, διασφαλίζοντας παράλληλα την πολιτιστική τους ακεραιότητα.
Πρωτοπόρος στην προσπάθεια διαχείρισης του υπερτουρισμού στην Ευρώπη είναι η Βαρκελώνη. Πέρυσι η Ισπανία, η οποία έχει πληθυσμό 47 εκατομμυρίων, δέχθηκε ρεκόρ 85,1 εκατομμυρίων τουριστών – ποσοστό αυξημένο κατά 19% σε σχέση με το 2022. Κατά τη διάρκεια έξι δεκαετιών, η τουριστική βιομηχανία στη χώρα έχει γίνει κινητήρια δύναμη θέσεων εργασίας και κερδών, ενώ αντιπροσωπεύει το 12-13% του εθνικού ΑΕΠ. Το σύνθημα όμως που προέρχεται από τις Κανάριες Νήσους, αναδεικνύει τις δύο όψεις του ίδιου νομίσματος: «Ναι στον τουρισμό, αλλά όχι έτσι». Ιδίως από τον Απρίλιο, τεράστιες πορείες διαμαρτυρίας πραγματοποιούνται στη Βαρκελώνη και σε ολόκληρη την Ισπανία, ενάντια στις επιζήμιες επιπτώσεις της ανεξέλεγκτης τουριστικής βιομηχανίας στην καθημερινή ζωή των κατοίκων, που βλέπουν τις τιμές των ενοικίων να εκτοξεύονται και τους ίδιους να «εξοστρακίζονται» από τις γειτονιές τους.
Όσο η Σεβίλλη εξετάζει την επιβολή τουριστικού φόρου στους επισκέπτες σε μερικά από τα αξιοσημείωτα αξιοθέατά της, όπως στην Plaza de España, ο δήμαρχος της Βαρκελώνης, Jaume Collboni, μέλος του Καταλανικού Σοσιαλιστικού Κόμματος, έχει ανακοινώσει μια σειρά μέτρων που αποσκοπούν στη μείωση του υπερτουρισμού και τη βελτίωση της κατάστασης της στέγασης στην πόλη, από τότε που ανέλαβε τα καθήκοντά του πέρυσι. Πριν από μερικές εβδομάδες, ο Collboni δήλωσε ότι θα τερματίσει τη δυνατότητα ενοικίασης διαμερισμάτων σε τουρίστες μέχρι το 2028, καταργώντας τις άδειες των περίπου 10.000 διαμερισμάτων τύπου Airbnb που έχουν εγκριθεί μέχρι σήμερα και τα οποία αντιπροσωπεύουν το 40% των κλινών της πόλης. Σχεδιάζει επίσης να αυξήσει τον τουριστικό φόρο για τους επιβάτες κρουαζιέρας που επισκέπτονται την πόλη για λιγότερο από 12 ώρες. Ωστόσο, δεν έχει γνωστοποιήσει ποια θα είναι η ακριβής αύξηση του φόρου – οποίος σήμερα είναι 7 ευρώ/ημέρα- και αρκέστηκε να αναφέρει πως το ζήτημα εξετάζεται ήδη σε μελέτες.
Όπως λέει, «Όταν πρόκειται για μια επιλογή μεταξύ των τουριστών που αξιοποιούν τη στέγαση και του δικαιώματος στη στέγαση, προφανώς επιλέγουμε να βάζουμε σε προτεραιότητα το δικαίωμα στη στέγαση. Όταν πρόκειται για επιβάτες κρουαζιέρας που θα βρεθούν στην πόλη για λιγότερο από 12 ώρες, υφίσταται μια εντατική χρήση του δημόσιου χώρου χωρίς κανένα όφελος για την πόλη και υπάρχει μια αίσθηση κατάληψης και κορεσμού. Θέλουμε έναν τουρισμό που να σέβεται τον προορισμό του».
Ο Collboni υποστηρίζει ότι η ιδέα της αύξησης του φόρου δεν έχει σκοπό να αποτρέψει τους επισκέπτες κρουαζιέρας, αλλά να διασφαλίσει ότι θα πληρώνουν τα έξοδά τους και ότι θα δημιουργούνται έσοδα που θα μπορούσαν να επενδυθούν σε αναγκαία έργα – όπως η εγκατάσταση κλιματιστικών στα σχολεία. Είπε ακόμα ότι η απαγόρευση των Airbnbs δεν θα αποτρέψει τους τουρίστες να επισκεφθούν τη Βαρκελώνη και ότι η πόλη και η γύρω περιοχή έχουν επαρκή ξενοδοχειακή δυναμικότητα για να συνεχίσουν να φιλοξενούν ακόμα και μεγάλες ετήσιες εκδηλώσεις όπως το Παγκόσμιο Συνέδριο Κινητής Τηλεφωνίας.
Αλλαγή χωρίς αντιδράσεις δεν υπάρχει
Παρά τις πιέσεις που δέχεται η Ισπανία, η τουριστική βιομηχανία στην περιοχή είναι πρόθυμη να υποβαθμίσει τη σημασία των επιπτώσεων του υπερτουρισμού. Ο Jorge Marichal, ο οποίος είναι ιδιοκτήτης ξενοδοχείων στα Κανάρια Νησιά και επικεφαλής της βιομηχανικής ομάδας των ξενοδόχων CEHAT, κατηγορεί τον «σκανδαλοθηρικό Τύπο» για την μεγαλοποίησή τους. «Έχουμε μια από τις πιο ανταγωνιστικές τουριστικές οικονομίες στον κόσμο και οι άνθρωποι λένε ότι το μοντέλο πρέπει να αλλάξει; Αυτό που πρέπει να κάνουμε είναι να πιάσουμε δουλειά», σημειώνει στον Guardian.
Ο Arturo Mas-Sardá, πρόεδρος του ξενοδοχειακού συγκροτήματος PortAventura στις ακτές της Καταλονίας, ισχυρίζεται ότι είναι απαραίτητο να «αποδραματοποιηθεί» το θέμα και να γίνει καλύτερη δουλειά στην επικοινωνία «του τρόπου με τον οποίο ο τουρισμός έχει τεράστιες θετικές συνέπειες όσον αφορά στο ΑΕΠ και τον αριθμό των θέσεων εργασίας που δημιουργεί». Αναφερόμενος στις αντιδράσεις των ντόπιων, ισχυρίστηκε ότι «Οι διαδηλωτές είναι σε μεγάλο βαθμό μειοψηφία. Αυτό που ισχύει είναι ότι πρέπει να γνωρίζουμε ότι ο τουρισμός χρειάζεται καλύτερη διαχείριση».
Τα σχέδια του δημάρχου της Βαρκελώνης, για την κατάργηση των καταλυμάτων βραχυπρόθεσμης μίσθωσης έρχονται αντιμέτωπα με μια σειρά νομικών προκλήσεων από τους ιδιοκτήτες ακινήτων. Σύμφωνα με τον Marian Muro, γενικό διευθυντή της Apartur, μιας ομάδας πίεσης για τη διατήρηση των Airbnbs, η κίνηση του δημάρχου «θα τιμωρήσει τις πολλές οικογένειες με παιδιά που μένουν σε αυτά, επειδή τα ξενοδοχεία είναι πολύ ακριβά. Η πόλη δεν θα έχει τα απαραίτητα καταλύματα. Έτσι, οι επιπτώσεις θα μπορούσαν να είναι τεράστιες», λέει.
Η Βενετία, ένας κατεξοχήν hot προορισμός, παλεύει εδώ και καιρό με τον υπερτουρισμό. Τα στενά δρομάκια και οι ευαίσθητες υποδομές της πόλης είναι ιδιαίτερα ευάλωτα στις πιέσεις του μαζικού τουρισμού. Μετά από χρόνια συζητήσεων, και υπό την απειλή να χάσει το καθεστώς πολιτιστικής κληρονομιάς της Unesco, η Βενετία είναι το πρώτο μεγάλο τουριστικό hotspot της Ιταλίας που εισάγει εισιτήριο εισόδου για τους ημερήσιους εκδρομείς σε ολόκληρη την πόλη (κατά μέσο όρο 40.000 ημερήσιοι εκδρομείς τις ημέρες αιχμής), το οποίο κυμαίνεται από 3 έως 10 ευρώ. Το μέτρο τέθηκε σε εφαρμογή στις 25 Απριλίου και σε μια πρώτη πειραματική φάση ίσχυσε μόνο για ορισμένες ημέρες έως τις 14 Ιουλίου.
Η Φλωρεντία πάσχει εδώ και καιρό από παρόμοια προβλήματα εξαιτίας του υπερτουρισμού, και τον εκτοπισμό κατοίκων από το ιστορικό της κέντρο, γεγονός που ώθησε την κυβέρνηση τον περασμένο Οκτώβριο να απαγορεύσει νέες βραχυχρόνιες μισθώσεις στο ιστορικό κέντρο από την Airbnb και παρόμοιες πλατφόρμες. Ο δήμαρχος της πόλης, Ντάριο Ναρντέλα, δήλωσε ότι αν και η πρωτοβουλία δεν αποτελεί «πανάκεια», είναι ένα «συγκεκριμένο βήμα» για την αντιμετώπιση του προβλήματος σε μια πόλη με πληθυσμό περίπου 720.000 κατοίκων που καταγράφει, κατά μέσο όρο, περισσότερες από 16 εκατομμύρια διανυκτερεύσεις επισκεπτών ετησίως.
Το Άμστερνταμ, έκανε ένα τολμηρό βήμα για την αντιμετώπιση του υπερτουρισμού, ανακοινώνοντας την απαγόρευση των κρουαζιερόπλοιων από το 2025 έως το 2035. Αυτή η κίνηση έχει σχεδιαστεί για να μειώσει τη συμφόρηση στο κέντρο της πόλης και να μετριάσει τις περιβαλλοντικές επιπτώσεις. Ακόμα, ο αριθμός των αδειοδοτημένων καταλυμάτων Airbnb, έχει μειωθεί κατά 30%, ενώ δοκιμάζονται αυστηρότερα μέτρα αδειοδότησης για την απομάκρυνση «αθέμιτων» τουριστικών επιχειρήσεων, οι οποίες ευθύνονται σημαντικά για την υπερ-συγκέντρωση επισκεπτών σε συγκεκριμένα μέρη. Το δημοτικό συμβούλιο λέει ότι παρακολουθεί τον αριθμό των τουριστών για να προσπαθήσει να διατηρήσει μια ισορροπία. Οι ελλείψεις όμως πολλών εκατομμυρίων στον προϋπολογισμό και τα δισεκατομμύρια που θα χρειαστούν για την επισκευή των ετοιμόρροπων καναλιών, σημαίνουν ότι ο τουρισμός είναι απαραίτητος για το Άμστερνταμ. Φέτος, ο τουριστικός φόρος αυξήθηκε από το 7% στο 12,5% και πλέον είναι ο υψηλότερος στην Ευρώπη, με ημερήσιο φόρο 14 ευρώ το άτομο για τα κρουαζιερόπλοια που επισκέπτονται την πόλη.