Μας αρέσει να τα κοιτούμε τα βράδια, όσο πιο μεγάλα είναι τόσο πιο πολύ μας εντυπωσιάζουν, είναι απαραίτητα για τη ζωή και τη διαιώνιση του είδους μας αλλά ενώ είναι ξεκάθαρο πως μας έλκουν, λίγα γνωρίζουμε γι’ αυτά σε επιστημονική βάση ενώ οι φήμες και οι δεισιδαιμονίες γύρω από την ύπαρξη τους καλά κρατούν. Μιλάω φυσικά για τα αστέρια και τους πλανήτες, αυτά τα ουράνια σώματα που τραβούν την προσοχή μας όταν έχει ξαστεριά, όταν βρισκόμαστε σε ρομαντική διάθεση ή τέλος πάντων όταν τύχει να στρέψουμε το βλέμμα μας προς τα πάνω, μακριά από τη γήινη πραγματικότητα που μας περιβάλλει.
Έχετε έστω και μια φορά αναρωτηθεί «τι θα συμβεί αν σβήσει ξαφνικά ο ήλιος;», «τι διαφορά έχει ο μετεωρίτης από τον κομήτη;», «δηλαδή αλήθεια υπάρχουν εξωγήινοι;». Αν ναι, οι αστρονόμοι του Κέντρου Επισκεπτών Πεντέλης, δηλαδή ο Βαγγέλης Κολοκοτρώνης και ο Άρης Μυλωνάς θα χαρούν να σας απαντήσουν. Κι αυτό το «θα χαρούν να σας απαντήσουν» δεν είναι μια τυπική πρόταση, θα καταλάβετε τι εννοώ αν βρεθείτε σε νυχτερινή ξενάγηση και εκεί θα τους ακούσετε να μιλούν με πάθος, όρεξη και πολύ απλά και κατανοητά λόγια για όσα όλοι εμείς θέλουμε να μάθουμε. Κοινώς, οι άνθρωποι έχουν «ψώνιο» με την αστρονομία.
Το περίφημο τηλεσκόπιο Newall, το μοναδικό της κατηγορίας του παγκοσμίως που χρησιμοποιείται σήμερα για εκπαιδευτικούς σκοπούς, όπως είναι οι νυχτερινές ξεναγήσεις.
Ο αστρονόμος Άρης Μυλωνάς
Στην αρχή κάθε έτους βγαίνει το πρόγραμμα των νυχτερινών ξεναγήσεων της χρονιάς. Μία από αυτές παρακολούθησα κι εγώ στο εξ ολοκλήρου φτιαγμένο από πεντελικό μάρμαρο κτίριο του τηλεσκοπίου Newall στην Πεντέλη. Έφτασα εκεί γύρω στις 19:30, μισή ώρα δηλαδή πριν την έναρξη της ξενάγησης, και η αίθουσα, χωρητικότητας 125 ατόμων, ήταν ήδη σχεδόν γεμάτη. Οικογένειες με πιτσιρίκια -η βόλτα ενδείκνυται και για παιδάκια άνω των 8 ετών- παρέες φοιτητών αλλά και τριαντάρηδες που ανηφόρισαν με τα αυτοκίνητά τους μέχρι εκεί για να δουν την ανατολή της Σελήνης.
Η ξενάγηση ξεκινά με τον κ. Βαγγέλη Κολοκοτρώνη που μας μιλάει για την Γη, τον πλανήτη που μας φιλοξενεί, και στα 30 λεπτά που ακολουθούν μαθαίνω μεταξύ άλλων ότι η Ελλάδα είναι η 6η σε σεισμικότητα χώρα στον κόσμο και η 1η στην Ευρώπη, δεν υπάρχει σκοτεινή πλευρά της Σελήνης (σόρι Pink Floyd) αλλά μόνο αθέατη σε εμάς, τα χημικά στοιχεία που υπάρχουν στο σώμα μας είναι στην συντριπτική τους πλειονότητα εξωγήινης προέλευσης και βρέθηκαν εδώ χάρη στους θανάτους των αστεριών που πλημμυρίζουν με αστερόσκονη το σύμπαν –άρα ναι, είμαστε φτιαγμένοι και από αστερόσκονη κι αυτό δεν ποιητική διάθεση αλλά επιστημονική διαπίστωση- ό,τι βλέπουμε είναι παρελθόν και όσο πιο μακρινή είναι η εικόνα του αντικειμένου τόσο πιο παρελθοντική είναι η εικόνα που προσλαμβάνει το μάτι μας, π.χ. αυτό που βλέπουμε τώρα ως ήλιο είναι η εικόνα του ήλιου πριν από 8,5 λεπτά.
Μη βιάζεστε, όλοι θα δείτε τ’ άστρα.
Ο αστρονόμος Βαγγέλης Κολοκοτρώνης
Ο κ. Κολοκοτρώνης διανθίζει την κουβέντα με αναφορές σε ταινίες, μας εξηγεί ότι αυτό που θεωρούσαμε κάποτε επιστημονική φαντασία σήμερα ξέρουμε ότι συμβαίνει και μας φέρνει ως παράδειγμα τη δύση δύο ήλιων στο Star Wars –«Α, αυτό το έχω δει», πετάγεται ένα παιδάκι-, καθώς υπάρχουν άλλα ηλιακά συστήματα στα οποία υπάρχουν πάνω από ένας ήλιος, και μας εξηγεί ότι δεν μπορούμε να κατανοήσουμε όλα όσα συμβαίνουν στο Σύμπαν γιατί αποτελούμε (ένα μικροσκοπικό) μέρος του κι έτσι δεν μπορούμε να έχουμε ολοκληρωμένη εικόνα. Πριν ξεκινήσει το περίπου 20λεπτο φιλμάκι που μας συστήνει τους πλανήτες του ηλιακού μας συστήματος ο αστρονόμος απαντάει σε διάφορες απορίες του κοινού.
Όταν τελειώνει η προβολή έρχεται η ώρα για το τηλεσκόπιο. Είμαστε περίπου 120 άτομα στην αίθουσα, συνεπώς χρειάζεται να χωριστούμε σε 3 γκρουπ των σαράντα ατόμων. Το γκρουπ που προηγείται είναι αυτό με τους γονείς και τα πιτσιρίκια για ευνόητους λόγους –κάποια έχουν αρχίσει ήδη και τα φτύνουν. Οι υπόλοιποι βγαίνουμε έξω για να κάνουμε χαρτογράφηση ουρανού με οδηγό τον κ. Μυλωνά και το πράσινο λέιζερ του με το οποίο στοχεύει στον ουρανό. Συμβουλές: α) Πριν πάτε σε ξενάγηση συμβουλευτείτε τον καιρό και αποφύγετε να πάτε σε περίπτωση βροχής ή βαριάς συννεφιάς β) Μην μπείτε στο πρώτο γκρουπ. Αν μπείτε στο πρώτο γκρουπ πιθανόν να χάσετε την χαρτογράφηση και πιστέψτε με, είναι από τα πιο δυνατά σημεία της ξενάγησης ενώ στο τελευταίο γκρουπ υπάρχει περισσότερη άνεση χρόνου κι έτσι συνήθως θα δείτε περισσότερα αντικείμενα μέσω του τηλεσκοπίου και θα συζητήσετε και πιο ενδιαφέροντα πράγματα.
Γεια σου ρε Αθήνα με τα ωραία σου και τη φωτορύπανσή σου.
Η Λίνα Ρόκου επί το έργον.
Με το που βγαίνουμε έξω ο κ. Μυλωνάς μας λέει ότι λόγω της φωτορύπανσης θα δούμε πολύ λιγότερα αστέρια από όσα θα βλέπαμε αν είχε γίνει black out ή «αν χρησιμοποιούσαμε φωτοσκίαστρα. Το 70% από το φως που χρησιμοποιούμε στη Γη χάνεται στο διάστημα ίσως επειδή θέλουμε να φωτίζουμε τους εξωγήινους ή ίσως επειδή μας περισσεύει ενέργεια. Μάλλον ο πλανήτης (ετερόφωτος) μας είναι ο μοναδικός που επιδιώκει να γίνει αστέρι (αυτόφωτα)».
Με το λέιζερ μας δείχνει διάφορους αστερισμούς όπως αυτόν της Μικρής Άρκτου και της Ανδρομέδας και μας εξηγεί ότι αυτό που οι άνθρωποι έχουν ορίσει ως αστερισμό π.χ. του Σκορπιού στην πραγματικότητα δεν είναι παρά η προβολή διάφορων αστεριών που καμία σχέση δεν έχουν μεταξύ τους, δεν βρίσκονται καν κοντά το ένα με το άλλο και το καθένα απέχει διαφορετική απόσταση από τη Γη «συνεπώς καταλαβαίνετε τι βάση έχουν οι αστρολογικές θεωρίες που βασίζονται στους αστερισμούς». Στην παρέμβαση ενός κυρίου ότι διάσημοι αστρονόμοι έχουν υπάρξει και αστρολόγοι η απάντηση του κ. Μυλωνά ήταν κάθετη: «Μόνο στο παρελθόν συνέβαινε αυτό. Αστρονομία με την επιστημονική έννοια του όρου υπάρχει από τη στιγμή που υπάρχει όργανο παρατήρησης πέρα από το γυμνό μάτι δηλαδή από τον Γαλιλαίο και μετά. Αυτό βέβαια δε μειώνει την αξία μεγάλων προσωπικοτήτων που παρατήρησαν τον ουρανό παλιότερα όπως ο Ίππαρχος ή ο Κοπέρνικος. Και πράγματι ο Κοπέρνικος ήταν και αστρονόμος και αστρολόγος αλλά κάπως έπρεπε να ζήσει κι αυτός. Πήγαινε, λοιπόν, στον βασιλιά, του έδινε αστρολογικές προβλέψεις και εξασφάλιζε το φαϊ του. Σήμερα σύμφωνα με στοιχεία που έχουμε από την εφορία, υπάρχουν μόνο στην Αττική 25.000 άνθρωποι που έχουν μπλοκάκι ως αστρολόγοι-μέντιουμ. Παλαιότερα προσπαθούσα να εξηγήσω σε αστρολόγους απλά πράγματα όπως αυτό που σας είπα για τους αστερισμούς, με την ελπίδα ότι ίσως τους προσέλκυα στην αστρονομία. Διαπίστωσα ότι απλά δε θέλουν να μάθουν». Η Τάνια δεν κρατιέται και σχολιάζει «Δηλαδή τζάμπα τον χώρισα εγώ τον Υδροχόο;».
Κάντε μια ευχή!
Αφού ξεπερνάμε τη φάση με τα ζώδια και την αστρολογία ο κ. Μυλωνάς μας εξηγεί τι είναι Σύμπαν: «Ύλη, ενέργεια, χώρος, χρόνος». Και κάπου εκεί ήρθε η ώρα να σηκώσω κι εγώ το χεράκι και να ρωτήσω: «Το Σύμπαν είναι πεπερασμένο ή άπειρο;». O κ. Μυλωνάς μου εξήγησε ότι έχει όρια αλλά συνεχώς διαστέλλεται. «Και έξω από το Σύμπαν, τι υπάρχει;» επιμένω και ο αστρονόμος μου απαντά «Ότι δεν υπάρχει “έξω” από το σύμπαν γιατί “εκεί” δεν υπάρχει χώρος όπως δεν υπάρχει “πριν” από το Bing Bang γιατί “τότε” δεν υπήρχε χρόνος». Ο εγκέφαλος μου «καίγεται» ελαφρώς προσπαθώντας να κατανοήσω αυτό που μόλις άκουσα, ο άνθρωπος το καταλαβαίνει και μας λέει πολύ παραστατικά και με χιούμορ: «Ας σκεφτούμε ότι είμαστε ψάρια που κολυμπούν ανέμελα σε ένα ενυδρείο. Κάποια στιγμή το ένα από αυτά, για παράδειγμα εγώ, δίνω ένα σάλτο και βρίσκομαι έξω από το νερό, συγκεκριμένα προσγειώνομαι στον καναπέ. Με βλέπει ο ιδιοκτήτης μου, με αρπάζει και με ρίχνει πάλι στο νερό. Με το που βρίσκομαι πάλι στο νερό τα υπόλοιπα ψάρια μαζεύονται γύρω μου και με ρωτούν “φίλε, τι έγινε; Πού βρέθηκες;”. Νομίζεις ότι εγώ θα ξέρω να απαντήσω ότι ήμουν στον καναπέ, αλλά αν ακόμη πες ότι ήμουν το πιο έξυπνο ψάρι από όλα και άκουσα τον ιδιοκτήτη να αναφέρει τον καναπέ, και τους πω “Παιδιά, βρέθηκα στον καναπέ” τα άλλα ψάρια τι θα καταλάβουν;»
Ατμόσφαιρα, όχι αστεία.
Τα προηγούμενα δύο γκρουπ έχουν πια τελειώσει με το τηλεσκόπιο. Μπαίνουμε ξανά στο κτίριο, ανεβαίνουμε τα σκαλιά και βρισκόμαστε στην αίθουσα του τηλεσκοπίου Newall. Λίγα λόγια για το εντυπωσιακό αυτό τηλεσκόπιο, το μοναδικό της κατηγορίας του παγκοσμίως που χρησιμοποιείται σήμερα για εκπαιδευτικούς σκοπούς όπως είναι οι νυχτερινές ξεναγήσεις: Κατασκευάστηκε το 1869 για λογαριασμό του ζάμπλουτου ερασιτέχνη αστρονόμου Robert Stirling Newall. Πρόκειται για ένα διαθλαστικό τηλεσκόπιο με φακό διαμέτρου 62.5 εκ., μήκους 9 μ. και συνολικού βάρους 16 τόνων. Από το 1890 μέχρι και το 1957 φιλοξενήθηκε στο πανεπιστήμιο του Cambridge και εκείνη τη χρονιά δόθηκε ως δώρο στο Εθνικό Αστεροσκοπείο Αθηνών.
Ένας ένας περιμένουμε τη σειρά μας για να δούμε μέσα από το τηλεσκόπιο τον αστέρα Vega, που βρίσκεται σε απόσταση μόλις 25 ετών φωτός. Είναι ο φωτεινότερος αστέρας της Λύρας και ο δεύτερος σε φωτεινότητα ολόκληρου του βόρειου ημισφαιρίου της ουράνιας σφαίρας. Μετά τον Vega βλέπουμε το Δακτυλιοειδές Νεφέλωμα (με διάμετρο 20 έτη φωτός) στον αστερισμό της Λύρας, η έκρηξη του αστεριού έγινε πριν από περίπου 7.500 χρόνια και απέχει από εμάς 1.400 έτη φωτός. Ανάλογα με την εποχή που γίνεται η ξενάγηση οι επισκέπτες βλέπουν διαφορετικά σώματα στον ουρανό. Μετά τον Δεκέμβριο μπορεί κανείς να δει μέσα από το τηλεσκόπιο τον Δία και τους τέσσερις δορυφόρους του και μετά τον Μάρτιο τον Κρόνο με το εντυπωσιακό δακτυλίδι του.
Κάπου εκεί ήρθε και το τέλος της εξαιρετικής βραδιάς. Είναι πολλές οι πληροφορίες, όλες με επιστημονική βάση που σε βάζουν παράλληλα και σε ένα ενδιαφέρον υπαρξιακό τριπάκι. Με το που μπήκα σπίτι μου το βλέμμα μου έπεσε στον καναπέ.
Κέντρο Επισκεπτών Πεντέλης του Εθνικού Αστεροσκοπείου Αθηνών, λόφος “Κουφός”, Πεντέλη