Ο Μάξιμος δρα ανάμεσα στο τέλος της ύστερης αρχαιότητας και στην κατ’ εξοχήν βυζαντινή περίοδο, τον έβδομο αιώνα. Είναι η εποχή που η ρωμαϊκή αυτοκρατορία αλλάζει για πάντα με τις αραβικές επιδρομές και τον νέο κόσμο που σταδιακά σχηματίζεται. Γεννιέται το 580 μ.Χ., μάλλον στην Κωσταντινούπολη, και κατά πάσα πιθανότητα αναλαμβάνει γύρω στα τριάντα του χρόνια την θέση του πρώτου γραμματέα του αυτοκράτορα Ηρακλείου.
«Σήμερα θα λέγαμε Chief of Staff του Προέδρου των Ηνωμένων Πολιτειών, για τη σύγκριση» σύμφωνα με έναν νέο ακαδημαϊκό που τον έχει μελετήσει. Πρόκειται για τον Σωτήρη Μητραλέξη, ερευνητικός εταίρος στο Πανεπιστήμιο του Πρίνστον με εξειδίκευση στην ιστορία της φιλοσοφίας, επίκουρο καθηγητής φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο της Πόλεως (Κωνσταντινούπολη), κι επισκέπτη ερευνητικό εταίρο στο Πανεπιστήμιο του Ουίντσεστερ.
Επιστρέφοντας στα βιογραφικά στοιχεία του Μάξιμου, τον βλέπουμε σύντομα να αφήνει εκουσίως αυτή τη θέση εξουσίας και να αποσύρεται στο μοναχικό βίο ως καλόγερος. Κοσμοπολίτης υπήρξε κατά λάθος: λόγω των επιδρομών, κι αργότερα λόγω της μονοθελητικής έριδας, μετακινείται συνεχώς, με αποτέλεσμα να έχει καλύψει κατά τη διάρκεια της ζωής του με τις μετακινήσεις του το μεγαλύτερο μέρος του τότε γνωστού κόσμου – από την Κωσταντινούπολη στην Μικρά Ασία, στην Κύπρο, στην Κρήτη, στην Αφρική, στη Ρώμη και μετά εξόριστος στη Θράκη και στον Πόντο. Το βυζαντινό κράτος και η εκκλησία, υπό την επιρροή της πολιτικά χρήσιμης αίρεσης του Μονοθελητισμού (= ότι ο Χριστός είχε μία θεανθρώπινη θέληση), χάρη στην οποία μπορούσαν να προσεγγιστούν οι μονοφυσιτίζοντες πληθυσμοί των ανατολικών συνόρων σε μια κρίσιμη περίοδο, τον καταδιώκουν.
Δικάζεται δύο και τρεις φορές, κι εν τέλει του κόβουν το χέρι για να μην γράφει και τη γλώσσα για να μη μιλάει. Περίπου είκοσι χρόνια μετά την κοίμησή του, η εκκλησία δικαιώνει την διδασκαλία του με την έκτη οικουμενική σύνοδο, χωρίς ακόμα να τον κατονομάζει, καθιστώντας αυτή τη διδασκαλία πυρήνα ενός βασικού χριστολογικού δόγματος της αδιαίρετης τότε εκκλησίας. Αργότερα θα αναγνωριστεί ως Ομολογητής και Άγιος.
Το παραπάνω ιστορικό πλαίσιο είναι το long story short που πρέπει να έχουμε στο μυαλό μας για να εξετάσουμε το έργο και τη ζωή του Αγίου. Γιατί όμως να μπούμε εξαρχής σ’ αυτή τη διαδικασία πέραν του ότι θεωρείται μία από τις σημαντικότερες ιστορικές κι εκκλησιαστικές προσωπικότητες της βυζαντινής περιόδου. Ο Άγιος Μάξιμος ο Ομολογητής λατρεύεται σήμερα από την εκκλησία και από τον ακαδημαϊκό κόσμο για δύο αρκετά διαφορετικούς λόγους.
Από την εκκλησία, γιατί αναγνωρίζεται στο πρόσωπό του η ορθόδοξη λύση σε ένα χριστολογικό πρόβλημα του 7ου αιώνα, στο ερώτημα για τα θελήματα και τις ενέργειες του Χριστού, όπως εξηγεί ο Σωτήρης Μητραλέξης. «Παραπλεύρως, στην προσπάθειά του να εξηγήσει γιατί ο Χριστός είχε δύο θελήματα -ένα θείο κι ένα ανθρώπινο- σε αναλογία με τις φύσεις του, ο Μάξιμος συνθέτει “κατά λάθος” και μια πρωτοπόρο φιλοσοφική και θεολογική θεωρία για το ανθρώπινο θέλημα, για τη φύση της θέλησης στον άνθρωπο — ένα ζήτημα το οποίο είχε υποστεί μάλλον περιορισμένη, τηρουμένων των αναλογιών, φιλοσοφική επεξεργασία προηγουμένως, με συγκρίσιμους καρπούς μόνο στη Δύση του 5ου αιώνα με τον Αυγουστίνο». Οπότε για την εκκλησία ο Μάξιμος είναι Ομολογητής της, αυτός που παρά τους διωγμούς εναντίον του από το κράτος και την εκκλησία της εποχής «διατύπωσε ό,τι αργότερα θα αναγνωριζόταν ως η ορθόδοξη εκκλησιαστική αλήθεια και μαρτυρία με σαφήνεια και ορθότητα».
Για τον ακαδημαϊκό κόσμο όμως η σημασία του Μαξίμου δεν εξαντλείται στη συνεισφορά του στην ιστορική εξέλιξη του χριστιανικού δόγματος ή απλώς στην θεωρία της ανθρώπινης θελήσεως. Ήδη από τα μέσα του 20ου αιώνα, αλλά πολύ περισσότερο σήμερα, διακρίνεται στο έργο του Μαξίμου όλο και πιο έντονα από τους μελετητές μια συνολική φιλοσοφική σύνθεση της βυζαντινής περιόδου, «ίσως η πιο πλήρης και συνεκτική φιλοσοφική σύνθεση στην ελληνική γλώσσα από τον τέταρτο μέχρι τον δέκατο πέμπτο αιώνα. Ο Μάξιμος συνδυάζει εύρος, βάθος και σύνθεση: αναλύσεις για μια εντυπωσιακή ποικιλία φιλοσοφικών ζητημάτων σε θεολογική πάντοτε γλώσσα, σε ένα συνεκτικό όλον, σπάνια φιλοσοφική οξύτητα και μια σύνθεση “ισορροπίας του τρόμου” ανάμεσα στην ιδιοφυή πρωτοτυπία και στην προσεκτική συνέχιση μιας παράδοσης σκέψης ή, στην περίπτωση του Μαξίμου, και περισσοτέρων».
Οι ιδιαιτερότητές του, λοιπόν, κατά τον ακαδημαϊκό είναι δύο: Αρχικά το γεγονός ότι έχει «κατά λάθος» δημιουργήσει μια θεωρία σχεδόν για τα πάντα. Τι εννοούμε «κατά λάθος»; «Ο Άγιος Μάξιμος δεν ήταν ένας στοχαστής που είχε θέσει ως εκ προοιμίου σκοπό τη συγγραφή μιας φιλοσοφικής και θεολογικής σύνθεσης, όπως για παράδειγμα θα πράξει αιώνες μετά ο Θωμάς Ακινάτης με τη Σούμα ή οι περισσότεροι φιλόσοφοι».
Αντ’ αυτού, ο Μάξιμος καλείται να απαντήσει σε συγκεκριμένες προκλήσεις κι ερωτήματα, ενίοτε ενώ διώκεται. Είτε σε ερωτήματα-επιστολές άλλων μοναχών για δύσκολα σημεία της Αγίας Γραφής και περίπλοκα αποσπάσματα παλαιότερων Πατέρων της εκκλησίας, είτε στις θεολογικές προκλήσεις της εποχής και κυρίως στην αίρεση του Μονοθελητισμού, «στην οποία είχε περιπέσει ολόκληρη η αυτοκρατορία, το κράτος και η εκκλησία ομού. Μπορεί αυτά τα δογματικά ζητήματα να μοιάζουν εξωτικά σήμερα, όμως διαθέτουν όχι πάντοτε ευχερώς εμφανείς συνεπαγωγές που συμπαρασύρουν ενίοτε ολόκληρη τη χριστιανική κοσμοθεώρηση ως προς την συνοχή της. Επί παραδείγματι, αν ο Χριστός δεν είχε διατηρήσει μια αυτοτελή ανθρώπινη θέληση, τότε για τη χριστιανική εκκλησία δε δύναται να σωθεί και να θεωθεί η θέληση του ανθρώπου: “το απρόσληπτον αθεράπευτον”».
Ο δεύτερος λόγος που τον καθιστά ιδιαίτερα ενδιαφέροντα στοχαστή συνίσταται στο ότι θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ένας φιλοσοφικο-θεολογικός «χάκερ», όπως τον αποκαλεί ο Σωτήρης Μητραλέξης, αφού προσλαμβάνει την παράδοση στοχαστών του παρελθόντος του και με καίριες επεμβάσεις τους «εξορθοδοξίζει». Δηλαδή; «Μιλώντας με “τη φωνή τους” τους ενσωματώνει με τις απαραίτητες αλλαγές στην κοσμοθεώρησή του, εξελίσσοντας την σκέψη τους. Έτσι, μια επιπόλαιη ματιά στο έργο του Μαξίμου μπορεί να προξενήσει το συμπέρασμα “α, είναι Νεοπλατωνικός”, ενώ ισχύει το ακριβώς αντίθετο: ο Μάξιμος επεμβαίνει στην κληρονομιά αυτών των παραδόσεων και τις επανεφευρίσκει, “χακάροντάς τις”».
Λόγω της φύσης του έργου του, για να διακρίνει κανείς όλες αυτές τις τάσεις του Μαξίμου προϋποτίθεται μια προεργασία στο ποιο είναι το είδος των λόγων στον κόσμο της ύστερης αρχαιότητας, πώς στοχάζονταν οι προηγούμενοι, πού και πώς πρωτοτυπεί ο Μάξιμος. «Αν κάποιος “αμύητος” σηκώσει απλώς ένα βιβλίο του Μαξίμου από μια βιβλιοθήκη, δεν αποκλείεται να μην καταφέρει να διακρίνει πολλά περισσότερα από τις διδασκαλίες ενός μοναχού για εκκλησιαστικά ζητήματα. Χρειάζεται μια προεργασία, μια “άδεια οδήγησης”. Που αξίζει να αποκτηθεί».
Στα πεδία των κλασσικών σπουδών, της ύστερης αρχαιότητας, της φιλοσοφίας, της θεολογίας, της ιστορίας των ιδεών, η προσοχή που αφιερώνει ο σημερινός ακαδημαϊκός κόσμος στον Μάξιμο είναι πραγματικά εντυπωσιακή. Κριτικές εκδόσεις δημοσιεύονται συνεχώς, ενώ το έργο του καθίσταται σχεδόν ολόκληρο διαθέσιμο στην αγγλική γλώσσα για πρώτη φορά. Μάλιστα, μέσα στον Απρίλιο του 2018 θα εκδοθεί μια αγγλική μετάφραση 600 σελίδων μέρους του έργου του από το Catholic University of America Press, υπό την ευθύνη του Μαξίμου Κώνστα, πρώην αναπληρωτή καθηγητή στο Πανεπιστήμιο του Χάρβαρντ που παράτησε την ακαδημαϊκή καριέρα και πήγε να γίνει μοναχός στη Σιμωνόπετρα, στο Άγιον Όρος.
Κάθε χρόνο λαμβάνουν χώρα συνέδρια, το 2011 στην Οξφόρδη, το 2012 στο Βελιγράδι, το 2013 στο Ελσίνκι, το 2015 ξανά στην Οξφόρδη «συλλογικοί τόμοι εμφανίζονται σαν τα μανιτάρια, ενώ δημοσιεύονται μονογραφίες για κάθε πιθανό θέμα σχετικά με τον Μάξιμο, από την κοσμολογία του και την οντολογία του μέχρι τη θεωρία του για τα φύλα, τη θεωρία του χρόνου στον Μάξιμο, τη δράση του ως υπονομευτικά πολιτική, ο Μάξιμος και η πολιτική θεωρία του αναρχισμού έγινε αντικείμενο μελέτης σε διδακτορικό στο Ντέραμ το 2017 (Emma Brown Dewhurst, Revolution in the Microcosm), και λοιπά».
Συγκεκριμένα, ο Μαξιμολόγος Σωτήρης Μητραλέξης έχει επικεντρωθεί στη θεωρία του χρόνου, το πώς ο Μάξιμος μετεξελίσσει ριζικά την αριστοτελική κατανόηση του χρόνου και την πλατωνική κατανόηση της αιωνιότητας, ενώ σε συνεργασία με άλλους μελετητές έχει εκδώσει τους συλλογικούς τόμους Ο Μάξιμος Ομολογητής ως Ευρωπαίος Φιλόσοφος, καθώς και το Η Κρήνη και η Πλημμύρα: Μάξιμος και Φιλοσοφική Αναζήτηση, μεταξύ άλλων. Κι όπως λέει, αυτά είναι σταγόνα στον ωκεανό του τι εκδίδεται αυτήν την εποχή. «Βέβαια, η όλη σκέψη του Μαξίμου πρέπει να ανασυντεθεί σήμερα από τον μελετητή μέσα από το εν πολλοίς αποσπασματικό έργο του, λαμβάνοντας υπ’ όψιν τις συνθήκες υπό τις οποίες αυτό γράφτηκε και τις συνάφειες τις εποχής».
Παρά, λοιπόν, την αποσπασματική φύση αυτού του έργου που απαντά κάθε φορά σε συγκεκριμένες προκλήσεις ή ερωτήματα, ο Μάξιμος καταλήγει «κατά λάθος» σε μια σύνθεση φιλοσοφικής και θεολογικής οντολογίας, κοσμολογίας, ανθρωπολογίας, «αλλά σε μια στην πράξη πολιτική δραστηριότητα, αφού η πορεία του θέτει κρίσιμα ερωτήματα για την πολιτική ισχύ εντός της αυτοκρατορίας. Μια τέτοια ματιά, ως ανατρεπτικού δρώντος, του αφιερώνει ο Φιλ Μπουθ στο πρόσφατο Crisis of Empire: Doctrine and Dissent at the End of Late Antiquity, University of California Press 2017».
Υπάρχει ένα παράδειγμα επικαιρότητας του Μάξιμου που να αγγίζει τα καθ΄ημάς; «Γινόταν πρόσφατα όλη αυτή η συζήτηση για την ομοφυλοφιλία και τα φύλα λόγω της φανερής ψυχανωμαλίας αυτού του τόσο δυστυχισμένου ανθρώπου, του Μητροπολίτη Καλαβρύτων Αμβροσίου. Μη φανταστείτε, βέβαια, ότι αντ’ αυτού θα βρείτε στο έργο του Μαξίμου την Τζούντιθ Μπάτλερ, η αλήθεια όμως είναι πως με αφορμή αυτό το έργο μπορεί να γίνει μια ενδιαφέρουσα και πολύπλοκη συζήτηση που ξεφεύγει κατά πολύ από ό,τι φαντάζεται κανείς. Επί παραδείγματι, ενώ η αλληγορική εξιστόρηση της Γενέσεως τοποθετεί την διάκριση των φύλων στο θέλημα του Θεού, ο Άγιος Μάξιμος δηλώνει πως η σεξουαλική διαφορά των φύλων δεν συμπεριλαμβάνεται στον λόγο της ουσίας του ανθρωπίνου γένους όπως το θέλησε ο Θεός, αλλά ότι προέκυψε με την πτώση. Δηλαδή πως είναι η διάκριση των φύλων αποτέλεσμα της πρώτης αμαρτίας, όχι η άρση αυτής της διάκρισης, την οποία πραγματοποιεί ο ίδιος ο Χριστός, “διὰ τῆς ἀφαιρέσεως τῆς κατὰ τὸ ἄῤῥεν καὶ τὸ θῆλυ διαφορᾶς”, “τὴν κατὰ τὸ ἄῤῥεν καὶ θῆλυ διαφοράν τε καὶ διαίρεσιν τῆς φύσεως ἐξωθούμενος”, “τὴν κατὰ τὸ θῆλυ καὶ τὸ ἄρσεν ἰδιότητα πάντη τῆς φύσεως ἐκτιναξάμενος”, “τῇ κατὰ τὸ ἄρσεν καὶ τὸ θῆλυ προσηγορίᾳ μὴ διαιρούμενον”».
Κατά τον Σωτήρη Μητραλέξη, μερικοί το παρακάνουν με την ερμηνεία των λεγόμενων του αγίου και την επικαιροποίησή τους με κάποιες μάλλον δημιουργικές ερμηνείες, όπως ο τρανσέξουαλ παπάς π. Cameron Elliot Partridge, ο οποίος έγραψε διδακτορική διατριβή για το θέμα στο Πανεπιστήμιο του Harvard πριν δέκα χρόνια με τίτλο “Transfiguring Sexual Difference in Maximus the Confessor”. «Γεγονός όμως παραμένει ότι “γίνονται πραματάκια’”και πως όλα αυτά τα θέματα έχουν μια πολυπλοκότητα και εντός του εκκλησιαστικού κόσμου. Συνήθως τα βλέπουν μονοδιάστατα μόνο όσοι είναι “έξω απ’το χορό”».