Ήταν στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, το 1944, όταν Αμερικανοί πιλότοι που πετούσαν με Β-29 για να χτυπήσουν στόχους στην Ιαπωνία ήρθαν αντιμέτωποι με μια δυσάρεστη έκπληξη: έναν πρωτόγνωρο άνεμο τόσο ισχυρό που έκανε τις βόμβες τους να χάνουν τους στόχους. Κι επειδή ήταν μετωπικός άνεμος, αναγκάζονταν να χρησιμοποιούν περισσότερα καύσιμα – με αποτέλεσμα κάποιοι να ξεμείνουν στην επιστροφή. Οι πιλότοι είχαν έρθει αντιμέτωποι με ένα Jet Stream (Ροή Jet ή Ρεύμα Jet).
Τα Jet Stream, όπως εξηγεί το National Geographic, είναι ρεύματα αέρα που μοιάζουν με «ποτάμια». Κινούνται πολύ γρήγορα, με ταχύτητα από 129 έως 225 χμ. την ώρα, αλλά μπορούν να φτάσουν και πάνω από 275 χμ/ώρα. Πνέουν σε ύψος άνω των 8 με 15 χμ. επάνω από την επιφάνεια της γης, στην τροπόπαυση – την περιοχή μεταξύ τροπόσφαιρας και στρατόσφαιρας.
Όταν βέβαια μιλάμε για Jet Stream, συνήθως αναφερόμαστε είτε στο πολικό είτε στο υποτροπικό Jet Stream. Αυτά είναι τα δύο -σε κάθε ημισφαίριο- μεγαλύτερα ρεύματα που διαμορφώνουν τον καιρό – και κατ’ επέκταση το κλίμα στον πλανήτη. Βρίσκονται σε μια αέναη κίνηση που διαφοροποιείται ανάλογα με τις εποχές και άλλες παραμέτρους.
Είναι τόσο ισχυρά τα Jet Stream, που όταν το 1998 αεροσκάφος της Ολυμπιακής «έπεσε» επάνω σε ένα στα 33.000 πόδια, στον εναέριο χώρο μεταξύ Βελγίου και Βρετανίας, παραλίγο να θρηνήσουμε θύματα. Κάποιοι κατέληξαν στο νοσοκομείο.
Αυτό που τα Jet Stream έχoουν κοινό με τα θαλάσσια ρεύματα (τα οποία θα δούμε παρακάτω) είναι αφενός ότι διαμορφώνουν το κλίμα του πλανήτη, αφετέρου ότι δημιουργούνται από τη διαφορά θερμοκρασίας μεταξύ των ζεστών τροπικών και των πόλων. Όσο μεγαλύτερη η διαφορά τόσο μεγαλύτερη η ισχύς τους. Τα Jet Stream λοιπόν δημιουργούνται όταν ο κρύος αέρας των πόλων «συγκρούεται» με τον θερμό των τροπικών, προκαλώντας καταιγίδες, αλλά και βροχές και ξηρασία.
Καύσωνες, πλημμύρες & εξασθενημένα Jet Streams
Η λειτουργία των Jet Stream είναι απολύτως κρίσιμη. Οι περίπλοκοι στροβιλισμοί τους «τείνουν να απομακρύνουν συστήματα πίεσης που αλλιώς θα μας σκότωναν στο έδαφος με καταιγίδες, πλημμύρες και ζέστη», έγραφε το Bloomberg. Ωστόσο, φαινόμενα όπως οι πρόσφατες πλημμύρες στη Γερμανία και ο παρατεταμένος καύσωνας στην Ελλάδα ενδέχεται να συνδέονται με διατάραξη των Jet Stream λόγω κλιματικής αλλαγής, λένε οι ειδικοί. Εάν τα Jet Stream «πνεύσουν λιγότερο δυνατά ή πιο περίεργα ή καθόλου, τότε αυτοί οι μετεωρολογικοί θόλοι κινδύνου [καταιγίδες, καύσωνες κλπ] απλώς στέκονται σε ένα μέρος χωρίς να κινούνται, μέχρι να “ξεφορτώσουν” το ωφέλιμο φορτίο τους επάνω μας. Αν και οι λεπτομέρειες δεν είναι ακόμα ξεκάθαρες, οι επιστήμονες πιστεύουν ότι αυτό εξηγεί εν μέρει γιατί οι πλημμύρες στη Γερμανία, οι καύσωνες στη Βόρεια Αμερική και οι φωτιές στην Ελλάδα και την Τουρκία μετατράπηκαν σε τόσο ιδιαίτερα φαινόμενα», συμπλήρωνε το δημοσίευμα.
Όπως μετακινείται ένα Jet Stream και βυθίζεται ή «σπάει», μετακινεί αέριες μάζες. Μια μεγάλη υποχώρηση ήταν η αιτία που έσπρωξε τον τυφώνα Σάντι στο Νιου Τζέρσεϊ το 2012. Είναι συνήθως πιο ισχυρά τον χειμώνα και στα δύο ημισφαίρια. Οι μετεωρολόγοι ανησυχούν όταν οι περιστροφές των Jet Stream παίρνουν τη μορφή ενός ωμέγα και μοιάζουν με κύματα. Όταν συμβαίνει αυτό, ο ζεστός αέρας (που συνήθως υπάρχει βόρεια από το Jet Stream) ταξιδεύει πιο βόρεια και ο κρύος (που συνήθως υπάρχει νότια του Jet Stream) ταξιδεύει πιο νότια. Το αποτέλεσμα είναι ένας παρατεταμένος, ασυνήθιστα ζεστός ή κρύος καιρό στο ίδιο γεωγραφικό πλάτος. Οι άνεμοι εξασθενούν και οι καιρικές συνθήκες μπορούν να επιμείνουν σε μια περιοχή για μέρες ή εβδομάδες –αντί για κάποιες ώρες ή μία ημέρα- με βροχές και καύσωνες.
Το ερώτημα για τους επιστήμονες είναι σε ποιο βαθμό έχει επηρεάσει η κλιματική αλλαγή το σύστημα των Jet Stream.
Ένα θερινό Jet Stream πιο αργό, ως συνέπεια της αυξανόμενης θερμοκρασίας του πλανήτη, «επιτρέπει σε αυτά τα συστήματα να επιμένουν στην ίδια περιοχή για μεγαλύτερο χρονικό διάστημα…», θα πει στο Bloomberg ο καθηγητής Ατμοσφαιρικής Επιστήμης στο Πανεπιστήμιο της Πενσιλβάνια Μάικλ Μαν.
Η επιστήμονας Τζένιφερ Φράνσις του Ερευνητικού Κέντρου Κλίματος Woodwell που ερευνά πώς η υπερθέρμανση στην Αρκτική επηρεάζει τον καιρό στον υπόλοιπο πλανήτη θεωρεί ότι μια συνέπειά της είναι η εξασθένιση του Jet Stream. Καθώς η Αρκτική θερμαίνεται πιο γρήγορα από ό,τι νοτιότερες περιοχές, η διαφορά θερμοκρασίας γίνεται μικρότερη, κι έτσι εξασθενούν οι άνεμοι, ανοίγοντας δρόμο για ένα Jet Stream με πιο συχνά «κύματα» και άρα επίμονα ακραία φαινόμενα σε μία περιοχή. Άλλοι επιστήμονες δεν έχουν καταλήξει σε τόσο στενό συσχετισμό, υποστηρίζουν ωστόσο ότι τα Jet Stream μετατοπίζονται πιο κοντά στους πόλους – κι έτσι οι καταιγίδες μετατοπίζονται πιο βόρεια στο Βόρειο Ημισφαίριο και πιο νότια στο Νότιο. Και κάπως έτσι, ισχυρίζονται, εξηγείται η μακρόχρονη ξηρασία στη νότια Αυστραλία και την κεντρική Χιλή.
Μια νέα, πρόσφατη μελέτη, που ωστόσο δεν έχει ακόμα αξιολογηθεί από ομότιμους, υποστηρίζει πιο καθησυχαστικά ότι πιθανόν είναι μεγάλες πλην μάλλον παροδικές αλλαγές στην ατμοσφαιρική κυκλοφορία που καθορίζουν την απώλεια των πάγων της θάλασσας και τα ακραία καιρικά φαινόμενα. Η Φράνσις, όμως, θεωρεί ότι αυτή η νέα μελέτη απλώς ενισχύει τη δική της. «Όλα αυτά που συζητάμε δέκα χρόνια τα βρήκαν στα μοντέλα τους».
Το Ρεύμα που έκανε τα πλοία να αργούν
Πριν από δυόμιση αιώνες, ο Βενιαμίν Φραγκλίνος, τότε γενικός αναπληρωτής διευθυντής του Ταχυδρομείου για τις αμερικανικές αποικίες, είχε παρατηρήσει με απογοήτευση ότι τα δέματα του βρετανικού Βασιλικού Ταχυδρομείου χρειάζονταν δυο βδομάδες περισσότερα για να φθάσουν από το Λονδίνο από ό,τι έκαναν τα εμπορικά πλοία των αποικιοκρατών. Τελικά, ένας θηρευτής φαλαινών από τη νήσο Ναντάκερ εξήγησε το μυστήριο: Υπήρχε ένα πλατύ και βαθύ «ποτάμι» μέσα στον Ατλαντικό με ένα ισχυρό ρεύμα προς τα ανατολικά. Οι Αμερικανοί ναυτικοί βεβαιώνονταν ότι τα πλοία τους απέφευγαν αυτό το «ποτάμι» στην επιστροφή τους προς τη χώρα τους. Οι ναυτικοί του Στέμματος, αντίθετα, πολεμούσαν το ρεύμα και υφίσταντο τις συνέπειες, καθώς έτσι το ταξίδι τους διαρκούσε δύο βδομάδες περισσότερο. Το «ρεύμα» ήταν το Gulf Stream, το Ρεύμα του Κόλπου. Κι ο Βενιαμίν Φραγκλίνος ήταν ο πρώτος που θα το αποτύπωνε σε χάρτη στα τέλη του 18ου αιώνα.
Το Gulf Stream είναι ένα από τα πολλά ρεύματα μέσω των οποίων ο ωκεανός, που βρίσκεται σε διαρκή κίνηση, μεταφέρει νερό από μέρος σε μέρος. Τα ρεύματα μεταφέρουν ζεστό νερό από τον ισημερινό στους πόλους και κρύο νερό από τους πόλους στον Ισημερινό. Στο Βόρειο Ημισφαίριο, τη δουλειά αυτή την κάνει το Gulf Stream.
Το Gulf Stream είναι από τα μεγαλύτερα και πιο γρήγορα ρεύματα του πλανήτη. Μεταφέρει ζεστά ύδατα από τον Κόλπο του Μεξικού μέσω του Ατλαντικού Ωκεανού. Ανεβαίνει βόρεια διατρέχοντας την ανατολική πλευρά των ΗΠΑ κι από εκεί χωρίζεται στα δύο, με το βόρειο ρεύμα, το Βορειοατλαντικό (Northatlantic Current), να φθάνει στη Βόρεια Ευρώπη, και το νότιο, των Καναρίων (Canary Current), να ανακυκλώνεται μέχρι τη Βόρεια Αφρική.
Αυτό το «μυστήριο» ποτάμι μέσα στη θάλασσα έχει καταλυτική επιρροή στο κλίμα του πλανήτη. Χάρη σε αυτό, για παράδειγμα η Φλόριδα έχει πιο ζεστούς χειμώνες και πιο δροσερά καλοκαίρια. Καθώς φέρνει τη ζεστασιά του στη Βόρεια Ευρώπη, μαλακώνει τους χειμώνες της. Κι έτσι η Αγγλία, αν και βρίσκεται σε ίδια απόσταση από τον Ισημερινό με πολύ κρύες περιοχές του Καναδά, έχει πολύ θερμότερο κλίμα. Και η Σκανδιναβική Χερσόνησος θα ήταν πιο «παγωμένη» αν δεν την άγγιζε το Gulf Stream.
Το Gulf Stream επηρεάζει και τους τυφώνες και την ισχύ τους, καθώς αντλούν από τη ζεστή θερμοκρασία του νερού. Γι’ αυτό το μελετούν για να υπάρχει πρόγνωση για τους τυφώνες που συχνά πλήττουν τις ΗΠΑ.
Τα θαλάσσια ρεύματα δεν δημιουργούνται από του πουθενά, αλλά από τις διαφορές στην πυκνότητα του νερού. Το ζεστό νερό έχει μικρότερη πυκνότητα και ανεβαίνει στην επιφάνεια, ενώ το κρύο έχει μεγαλύτερη πυκνότητα και βυθίζεται στον πάτο. Το Gulf Stream λοιπόν φέρνει ζεστό νερό από τον Ατλαντικό προς τον πόλο, κι εκεί ψυχραίνει, βυθίζεται και γυρίζει προς τον νότο, μετακινούμενο κατά μήκος του βυθού. Κι αυτό είναι το πιο σημαντικό σύστημα ελέγχου του κλίματος στο βόρειο ημισφαίριο εκτός από την ατμόσφαιρα.
Επηρεάζοντας δισεκατομμύρια ζωές
Στις 5 Αυγούστου, κι ενώ η μισή Ελλάδα γινόταν παρανάλωμα του πυρός μετά από παρατεταμένο καύσωνα, δημοσιευόταν ότι επιστήμονες εντόπισαν προειδοποιητικά σημάδια για επικείμενη κατάρρευση του Gulf Stream. Υπάρχει «μια σχεδόν απόλυτη απώλεια σταθερότητας τον τελευταίο αιώνα» για τα ρεύματα που ονομάζονται AMOC (Atlantic Meridional Overturning Circulation /Μεσημβρινή Ανατρεπτική Κυκλοφορίας του Ατλαντικού), υποστηρίζεται στην έρευνα. Το πότε το ρεύμα ενδέχεται να καταρρεύσει είναι δύσκολο να προσδιοριστεί. Μπορεί σε δέκα-είκοσι χρόνια, μπορεί και σε μερικούς αιώνες.
Ήδη από το 2019, έρευνες αποδείκνυαν ότι τα ρεύματα «έτρεχαν» με τον πιο αργό ρυθμό των τελευταίων 1.600 ετών – ότι έχουν χάσει το 15% της ισχύος τους από τα μέσα του 20ου αιώνα. Τι σημαίνει το 15%; Είναι σαν να ακινητοποιούνται όλα τα ποτάμια του κόσμου τρεις φορές ή ο μεγαλύτερος ποταμός του κόσμου, ο Αμαζόνιος, δεκαπέντε φορές.
«Από τη μελέτη του κλίματος του παρελθόντος, γνωρίζουμε ότι αλλαγές στο AMOC έχουν υπάρξει από τα πιο αιφνίδια και επιδραστικά γεγονότα στην ιστορία του κλίματος», έλεγε πριν τρία χρόνια στον Guardian o καθηγητής Στεφάν Ράμστορφ του Ινστιτούτου του Πότσνταμ στη Γερμανία για την Έρευνα για τον Αντίκτυπο του Κλίματος και ένας από τους κορυφαίους ωκεανολόγους διεθνώς. Κατά την τελευταία Εποχή των Παγετώνων οι θερμοκρασίες του χειμώνα μεταβλήθηκαν έως και 10 βαθμούς Κελσίου μέσα σε μια τριετία σε κάποιες περιοχές. «Πρέπει να αποφύγουμε να διαταράξουμε το AMOC με κάθε κόστος. Είναι ένας ακόμα λόγος που πρέπει να σταματήσουμε την υπερθέρμανση του πλανήτη το συντομότερο δυνατόν», προειδοποίησε ο καθηγητής.
Γιατί αγωνιούν τόσο οι ειδικοί; Γιατί εάν το Gulf Stream σταματήσει, το κλίμα και κατά συνέπεια οι ζωές δισεκατομμυρίων ανθρώπων στον πλανήτη θα επηρεαστούν δραματικά. Θα ανέβαινε η στάθμη της θάλασσας στη βορειοανατολική Αμερική. Πολύ πιο κρύοι χειμώνες θα σάρωναν τη Βόρεια Ευρώπη (κι αυτός είναι ένας λόγος που οι επιστήμονες προτιμούν τον όρο κλιματική αλλαγή από τον «υπερθέρμανση»). Οι βροχοπτώσεις θα μειώνονταν σε περιοχές της Αφρικής. Θα διαταρασσόταν το σύστημα των μουσώνων στους τροπικούς. Θα αποσταθεροποιούνταν όμως κι άλλες παράμετροι του κλίματος, όπως ο Αμαζόνιος και τα στρώματα πάγου της Ανταρκτικής.
Ένα σημαντικό στοιχείο που επιβεβαιώνει πως είναι πιθανή μια εξασθένιση του ρεύματος είναι ένα περίεργο τμήμα κρύου νερού, που οι επιστήμονες ονομάζουν «κρύα μάζα», νότια της Γροιλανδίας. Ενώ σε πολλά μέρη του πλανήτη έχει ανεβεί η θερμοκρασία, εδώ έχει πέσει. Κι έτσι, αρκετοί ειδικοί συμπεραίνουν ότι υπάρχει μείωση στην ποσότητα του ζεστού νερού που φθάνει στην περιοχή μέσω του Gulf Stream.
Το λιώσιμο των πάγων παραδόξως οδηγεί σε νέα Εποχή των Παγετώνων
Κανονικά, το ρεύμα αναπαράγεται από το νερό που κρυώνει καθώς ταξιδεύει στο βόρειο τμήμα του Ατλαντικού. Καθώς κρυώνει, γίνεται πιο πυκνό και βυθίζεται. Στη συνέχεια, προσελκύεται ζεστό νερό από τον νότο για να το αντικαταστήσει.
Υπάρχει όμως κι ένα επιπλέον στοιχείο που καθορίζει την πυκνότητα: η ποσότητα άλατος στο νερό. Κι εδώ έρχεται η λειτουργία των πάγων. Οι πάγοι των πόλων είναι από φρέσκο νερό και, καθώς λιώνουν και βυθίζονται, προσθέτουν αυτό το νερό στη θάλασσα, κάνοντάς το νερό της στους πόλους λιγότερο πυκνό.
Με την κλιματική αλλαγή, το επιταχυνόμενο λιώσιμο των πάγων τροφοδοτεί σε υπερβολική ποσότητα το σύστημα με φρέσκο, λιγότερο πυκνό κι άρα λιγότερο βαρύ από το νερό της θάλασσας νερό. Οπότε είναι λιγότερο το νερό που βυθίζεται και λιγότερο το ζεστό νερό που έρχεται να το αντικαταστήσει από τον νότο, κάτι που διαταράσσει ολόκληρο το σύστημα.
Όταν οι πάγοι δεν θα μπορούν πια να βυθιστούν, θα σημάνει το τέλος του Gulf Stream και η αρχή μιας νέας Εποχής των Παγετώνων.
Γιατί μπορεί οι επιστήμονες να διαφωνούν ως προς το αν η επιβράδυνση του συστήματος θαλάσσιων ρευμάτων οφείλεται στην κλιματική αλλαγή ή στους κύκλους της φύσης, συμφωνούν όμως σε ένα πράγμα: ότι η κλιματική αλλαγή οδηγεί σε ένα πιο αργό Gulf Stream, καθώς το λιώσιμο των πάγων στη Γροιλανδία διαταράσσει το σύστημα.
Για να γίνει αντιληπτό το μέγεθος του προβλήματος, ήδη πριν τρία χρόνια μελέτη είχε καταλήξει στο συμπέρασμα ότι οι πάγοι της Γροιλανδίας λιώνουν με τον γρηγορότερο ρυθμό που έχουν λιώσει ποτέ από το 1550! Χαρακτηριστικά, την 1η Αυγούστου του 2019, η Γροιλανδία «εκκένωσε» ποσότητα-ρεκορ 12,5 δισ. τόνων πάγου στον ωκεανό. Το νερό από τους λιωμένους πάγους στις 31 Ιουλίου-1 Αυγούστου 2019 ήταν τόσο, που θα κάλυπτε την πολιτεία της Φλόριδα νερό ύψους με περί τα 13cm!
Πρωταγωνιστές σε δυσοίωνο σενάριο ή ανατρεπτικοί ήρωες;
Ο Αμερικανός παλαιοκλιματολόγος Τζακ Χολ μαζί με συναδέλφους του διεξήγαγαν έρευνα στην παγονησίδα Larsen, όταν ξαφνικά η παγονησίδα άρχισε να αποσυντίθεται. Σε συνέδριο του ΟΗΕ αργότερα, ο Τζακ θα παρουσίαζε έρευνά του, αποδεικνύοντας ότι η κλιματική αλλαγή οδηγεί σε μια εποχή παγετώνων. Οι πολιτικοί θα αδιαφορούσαν. Ώσπου, ξαφνικά, οι θερμοκρασίες θα μειώνονταν στον Ωκεανό. Ισχυρές καταιγίδες στο βόρειο ημισφαίριο θα μετατρέπονταν σε τυφώνες πάνω από τον Καναδά, τη Σκωτία και τη Σιβηρία και θα πάγωναν τα πάντα στο διάβα τους, μέχρι και τα καύσιμα στα αεροπλάνα. Η θερμοκρασία ήταν στους -110 βαθμούς Κελσίου.
Τα παραπάνω διαδραματίζονται στην ταινία επιστημονικής φαντασίας «Μετά την Επόμενη Μέρα» (2004), πολύ πριν διαπιστωθεί η επιβράδυνση του Gulf Stream και η πιθανή διαταραχή των Jet Stream.
Πόσο απέχουμε από αυτό το εξωφρενικό σενάριο; Η πρόσφατη έκθεση της Διακυβερνητικής Επιτροπής για την Κλιματική Αλλαγή, για την οποία συνεργάστηκαν εκατοντάδες κορυφαίοι επιστήμονες του πλανήτη και υπογράφεται από όλες τις κυβερνήσεις του κόσμου, σημειώνει ότι είναι αναμφισβήτητα η ανθρώπινη δραστηριότητα που αλλάζει το κλίμα της Γης με τρόπους «άνευ προηγουμένου» για χιλιάδες ή εκατοντάδες χιλιάδες χρόνια. Κάποιες αλλαγές είναι πλέον αναπόφευκτες και «μη αναστρέψιμες». Πότε υπήρχε τόσο γρήγορη θέρμανση; Τουλάχιστον, πριν 2.000 χρόνια ή ίσως και 100.000 χρόνια, σημειώνει ο Guardian. Θερμοκρασίες τόσο υψηλές; Τουλάχιστον πριν 6.500 χρόνια. Τόσο γρήγορη άνοδος της στάθμης της θάλασσας; Τουλάχιστον πριν 3.000 χρόνια. Ωκεανός τόσο όξινος; Πριν δύο εκατομμύρια χρόνια!
Ωστόσο, η έκθεση αφήνει χαραμάδα ελπίδας. Μικρή. Γρήγορη και δραστική μείωση στα αέρια του θερμοκηπίου αυτή τη δεκαετία μπορεί να αποτρέψει την κλιματική κατάρρευση καθώς έτσι θα κρατηθούμε σε μια μέγιστη αύξηση θερμοκρασίας κατά 1,5 βαθμούς Κελσίου.
Κι είναι προς αυτή την κατεύθυνση που πρέπει να επικεντρώσουμε τις προσπάθειές μας για να μην κάνουμε τα κινηματογραφικά σενάρια να ωχριούν μπροστά σε όσα δυστοπικά θα πρωταγωνιστήσουμε εμείς.