Μπορεί οι αρχηγοί των κρατών που εχθρεύονταν όσο τίποτα άλλο τη Σοβιετική Ένωση να αποχαιρετούν με «διθυράμβους» τον Μιχαήλ Σεργκέγιεβιτς Γκορμπατσόφ, κάνοντας λόγο για έναν «σπάνιο ηγέτη», που παρέδωσε έναν κόσμο «ασφαλέστερο και πιο ειρηνικό» και «τερμάτισε τον Ψυχρό Πόλεμο», η πραγματικότητα όμως είναι αμείλικτη και έρχεται να τους διαψεύσει.
Ο Γκορμπατσόφ, ο οποίος απεβίωσε χθες (30/8) σε ηλικία 91 ετών, υπήρξε ο Γενικός Γραμματέας του Κομμουνιστικού Κόμματος Σοβιετικής Ένωσης (ΚΚΣΕ), στα χέρια του οποίου κατέρρευσε το πρώτο στην Ιστορία εργατικό κράτος. Η παραπάνω συνθήκη είναι αντικειμενική και, λόγω του κοσμογονικού αντίκτυπου που είχε και συνεχίζει να έχει σε πλανητικό επίπεδο, εγείρει έντονα πολιτικά ντιμπέιτ, ανάμεσα σε «φανατικούς» φίλους και εχθρούς του «Γκόρμπι».
Φυσικά δεν βρισκόμαστε στον Μεσαίωνα. Γνωρίζουμε ότι η κίνηση της Ιστορίας δεν αποτελεί παράγωγο της βούλησης ενός ισχυρού άνδρα ή του θεού, αλλά συνιστά μια δυναμική υπόθεση, ένα πεδίο σύγκρουσης αντιθετικών και πολυπαραγοντικών μαζικών διαδικασιών.
Ωστόσο, η προσωπικότητα και οι επιλογές του Γκορμπατσόφ, οι οποίες τον οδήγησαν από την υπογραφή της «ληξιαρχικής πράξης θανάτου» της Σοβιετικής Ένωσης, μέχρι τη συμμετοχή του σε διαφημίσεις της Pizza Hut και του οίκου Luis Vuitton, είναι μάλλον ενδεικτικές των αδιεξόδων και της σήψης στην οποία είχε περιέλθει, σχεδόν στο σύνολό του, ο κρατικός μηχανισμός της Ένωσης Σοβιετικών Σοσιαλιστικών Δημοκρατιών (ΕΣΣΔ).
Ο Μιχαήλ Γκορμπατσόφ αναλαμβάνει τα καθήκοντα του ως Γενικός Γραμματέας της Κεντρικής Επιτροπής του ΚΚΣΕ το 1985, σε μια εξαιρετικά δυσμενή συγκυρία για το «κομμουνιστικό στρατόπεδο».
Ο κοστοβόρος σοβιετικο-αφγανικός πόλεμος (27 Δεκεμβρίου 1979 – 15 Φεβρουαρίου 1989) μαίνεται, προκαλώντας μεγάλη οικονομική αφαίμαξη στα δημόσια ταμεία της Σοβιετικής Ένωσης, ευθέως ανάλογη του τσακισμένου ηθικού του Κόκκινου Στρατού, που δέχεται τη μία ήττα μετά την άλλη στο πεδίο της μάχης από τους υποστηριζόμενους από τις ΗΠΑ και τους συμμάχους τους ισλαμιστές αντάρτες, οι οποίοι και τελικά επικρατούν. Παράλληλα, οι πολίτες της ΕΣΣΔ βλέπουν το βιοτικό τους επίπεδο να μένει στάσιμο και εν συνεχεία να συρρικνώνεται για τις ανάγκες ενός πολέμου που φαντάζει αδιέξοδος. Την ίδια ώρα η εγχώρια διαφθορά εδραιώνει την ισχύ και την επιρροή της και οι λαοί των αναπτυγμένων καπιταλιστικών χωρών απολαμβάνουν την φαινομενική «αφθονία» που τους παρέχει η «ελεύθερη αγορά».
Σε αυτό το πλαίσιο, το ΚΚΣΕ υπό τον Γκορμπατσόφ αποφασίζει να εισαγάγει οικονομικές και κοινωνικές μεταρρυθμίσεις, με στόχο την ανάκαμψη της οικονομίας, αλλά και της εμπιστοσύνης των λαών της πολυεθνικής ΕΣΣΔ στην ηγεσία, η οποία είχε κλονιστεί σε μεγάλο βαθμό από την διαχείριση του πυρηνικού ατυχήματος στο Τσερνόμπιλ.
Οι νέες μεταρρυθμίσεις της Περεστρόικα (αναδιάρθρωση) και του Γκλάσνοστ (διαφάνεια) εφαρμόστηκαν από τον Απρίλιο του 1985 έως τον Δεκέμβριο του 1991, μέχρι δηλαδή την επίσημη διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης. Υπόσχονταν την φιλελευθεροποίηση της οικονομίας και της πολιτικής έκφρασης, κατά τα πρότυπα των Αστικών Δημοκρατιών δυτικού τύπου, προσβλέποντας θεωρητικά στην επανεκκίνηση και ανασυγκρότηση της αποδυναμωμένης από τις «εξοπλιστικές κούρσες» ΕΣΣΔ. Στην πράξη βέβαια, το μόνο που κατάφεραν οι εν λόγω μεταρρυθμίσεις, ήταν να ενισχύσουν τις φυγόκεντρες αντεπαναστατικές και εθνικιστικές τάσεις και δυνάμεις και να επιταχύνουν την καπιταλιστική παλινόρθωση στην επικράτεια της Σοβιετικής Ένωσης, η οποία έμελλε να διαλυθεί σε 15 κράτη.
Έκτοτε τα πράγματα εξελίχθηκαν κάθε άλλο παρά ιδανικά για τους λαούς της πρώην ΕΣΣΔ, που βρέθηκαν δέσμιοι του δόγματος της απελευθέρωσης, της απορρύθμισης και της ιδιωτικοποίησης της οικονομίας των πρώην Λαϊκών Δημοκρατιών. Όχι όμως και για τον τελευταίο ηγέτη της Σοβιετικής Ένωσης, που είδε την «αξία των μετοχών του» να ανεβαίνει, από την επαύριον της κατάρρευσης της Σοβιετικής Ένωσης.
Ο Γκορμπατσόφ έγινε το αγαπημένο παιδί της Δύσης, ενώ έχαιρε της εκτίμησης πολιτικών φυσιογνωμιών όπως ο Ρήγκαν και η Θάτσερ. Βραβεύτηκε με Νόμπελ Ειρήνης και έγινε περιζήτητος σε φόρουμ και πανεπιστήμια ανά τον κόσμο, για να παραχωρήσει διαλέξεις με το αζημίωτο. Στη Ρωσία βέβαια, η δημοφιλία του παρέμενε σταθερά χαμηλή όλα τα προηγούμενα χρόνια, ενώ δεν είναι λίγοι εκείνοι που θα τον μνημονεύουν ως παρία, υπεύθυνο για τη διάλυση της δεύτερης υπερδύναμης στον κόσμο.
Το μόνο σίγουρο είναι πως ακόμη και μετά τον θάνατό του, ο Γκορμπατσόφ, ένας από τους πλέον αμφιλεγόμενους πολιτικούς ηγέτες του 20ου αιώνα, θα συνεχίσει να διχάζει και να πολώνει τις συζητήσεις για τα αίτια της ήττας του «υπαρκτού σοσιαλισμού».