«Τι είναι ευτυχία;» Αυτό το πολύ δημοφιλές κάποτε στα μαθητικά λευκώματα ερώτημα βασανίζει την ανθρώπινη ύπαρξη από καταβολής κόσμου. Μας κατατρέχει, δε, στην εποχή του μεγάλου θυμού, που ακροπατά έτοιμος να ξεσπάσει στην λίγο πιο ζόρικη στροφή -μετά από δυόμιση χρόνια «ζωής σε αναβολή»- και, στην Ελλάδα, μετά από 12 χρόνια κρίσης.
Σχεδόν όλοι έχουμε έτοιμες διάφορες απαντήσεις για το τι θα μας έκανε ευτυχισμένους. Με πρόσβαση πια σε πληθώρα επιστημονικών και ανοιχτών πηγών, διατηρούμε τη βεβαιότητα ότι ξέρουμε πώς θα κατακτήσουμε την ευτυχία. Γιατί όμως μας ξεγλιστρά ολοένα και περισσότερο;
«Έχουμε ισχυρά ένστικτα ως προς το ποια πράγματα θα μας κάνουν ευτυχισμένους, και χρησιμοποιούμε αυτά τα ένστικτα για να κυνηγήσουμε αυτά τα πράγματα, είτε πρόκειται για χρήματα, είτε για αλλαγή συνθηκών, είτε για αγορά ενός καινούργιου iPhone. Αλλά πολλά από τα εν λόγω ένστικτα είτε δεν είναι ακριβώς σωστά – ή είναι βαθιά παραπλανημένα. Γι’ αυτό δεν το επιτυγχάνουμε», εξηγεί στους New York Times η καθηγήτρια Ευτυχίας στο Πανεπιστήμιο του Γέιλ, Λόρι Σάντος.
Όταν η Σάντος, γνωστική επιστήμονας και καθηγήτρια Ψυχολογίας, ξεκίνησε το 2018 να διδάσκει το μάθημα «Ψυχολογία και Καλή Ζωή» στο Γέιλ, το οποίο εστιάζει στο πώς να κάνουμε σοφότερες επιλογές για μια ζωή πιο χαρούμενη και γεμάτη, δεν περίμενε ότι το μάθημά της θα καταγραφόταν ως το πιο δημοφιλές σε ολόκληρη την ιστορία τριών αιώνων του Πανεπιστημίου! «Πάνω από 1.000 φοιτητές το επέλεξαν εξαρχής, δημιουργώντας πρακτικά προβλήματα όπως το πώς θα βρισκόταν ένα αρκετά μεγάλο αμφιθέατρο και πώς θα διευθετούνταν η συμφόρηση στο εστιατόριο καθώς το 25% των φοιτητών προσπαθούσαν να φάνε πριν πάνε να παρακολουθήσουν το ίδιο μάθημα», έγραφε το Time.
Οι φοιτητές του Γέιλ είναι εκ των πλέον προνομιούχων ανθρώπων στον πλανήτη, από οικογένειες που μπορούν να αντεπεξέλθουν στα αστρονομικά δίδακτρα του Πανεπιστημίου της Ivy League. Εξ ου και η δημοφιλία του μαθήματος Ευτυχίας έχει και μια θλιβερή ανάγνωση: αν κάποιοι τόσο προνομιούχοι -και νέοι- χρειάζονται να διδαχθούν την ευτυχία, τι ελπίδες έχουμε άραγε εμείς οι υπόλοιποι;
Γιατί όπως έχει πει η Αμερικανίδα συγγραφέας και podcaster Γκρέτσεν Ρούμπιν, «τα λεφτά δεν μπορούν να αγοράσουν την ευτυχία, αλλά μπορούν να αγοράσουν πράγματα που συνεισφέρουν σε αυτή πολύ σημαντικά» – όπως (λέμε εμείς) η απαλλαγή από το άγχος της επιβίωσης, ταξίδια, χόμπι, ποιότητα ζωής.
Ωστόσο, η Σάντος επιμένει: «Τα λεφτά σε κάνουν πιο ευτυχισμένο μόνο όταν ζεις κάτω από το όριο της φτώχειας και δεν μπορείς να βάλεις φαγητό στο τραπέζι, και τώρα μπορείς». Συνάδελφός της σε έρευνα έχει ισχυριστεί ότι πλουτίζοντας, συνεχίζεις να είσαι ευτυχισμένος. «Ναι, έχει δίκιο, αλλά ψάχνοντάς το, θα δεις πως αν το εισόδημά σου αλλάξει από 100.000 δολ. σε 600.000, η ευτυχία σου θα πάει ας πούμε από το 64% στο 65%. Αντί λοιπόν για τη δουλειά που πρέπει να ρίξεις για να εξαπλασιάσεις το εισόδημά σου, μπορείς να γράψεις ένα ημερολόγιο ευγνωμοσύνης ή να κοιμηθείς μια ώρα παραπάνω», τονίζει η Σάντος.
Η καθηγήτρια δεν καταφεύγει δηλαδή στον απλουστευτικό ισχυρισμό ότι «το χρήμα δεν φέρνει την ευτυχία», αλλά ότι όταν είσαι ήδη ευκατάστατος, τι νόημα έχει να αναλώνεις τις δυνάμεις σου και να χάνεις ποιοτικό χρόνο στο κυνήγι του πλούτου;
«Πράγματι, οι φοιτητές μου με κοντράρουν για το θέμα του χρήματος. Έρχεται σε μεγάλη αντίθεση με την κοσμοθεωρία με την οποία έχουν μεγαλώσει», δηλώνει στους New York Times.
Η Σάντος ξεκίνησε το μάθημά της όταν διαπίστωσε ότι οι φοιτητές του Γέιλ ήταν φοβερά στρεσαρισμένοι κυνηγώντας την αριστεία υπό συνθήκες σκληρού ανταγωνισμού, αντί να απολαμβάνουν την προσφερόμενη γνώση. Σοκαριστικά στατιστικά στοιχεία για την ψυχολογική κατάσταση και τις αυτοκτονικές σκέψεις στα πανεπιστημιακά campus αποδείχθηκαν καθοριστικές στην απόφασή της να συνδράμει. «Δεν κάνουμε τη δουλειά μας ως εκπαιδευτικοί εάν το 60% των φοιτητών είναι υπέρμετρα αγχωμένοι», λέει η Σάντος.
Μαθήματα ευτυχίας δεν χρειάζονται όμως μόνο οι φοιτητές του Γέιλ. Έτσι, η καθηγήτρια ξεκίνησε μια δωρεάν ιντερνετική εκδοχή του μαθήματός της και μια σειρά εξαιρετικά δημοφιλών podcast με τίτλο «The Happiness Lab» (Το Εργαστήρι της Χαράς). Αξίζει να σημειωθεί ότι το 2007, η επιστήμονας είχε περιληφθεί στα 10 Λαμπρά Νέα Μυαλά του Popular Science και το 2013 στις πιο δημοφιλείς ακαδημαϊκές προσωπικότητες του Time.
Και, όχι, η Λόρι Σάντος δεν διδάσκει ότι «η ευτυχία είναι μέσα μας» αρκεί να «σκεφτόμαστε θετικά», να κάνουμε γιόγκα, να «χαμογελάμε γιατί είναι μεταδοτικό», και άλλα τέτοιες βαθιά προβληματικές πλην υπερπροβεβλημένες συμβουλές στην εποχή της τοξικής θετικότητας που μας θέλει ψυχαναγκαστικά ανέμελες Πολυάννες να τρέχουμε με τις κοτσίδες μας ξέπλεκες στα λιβάδια ακόμα κι όταν το σύμπαν γύρω μας διαλύεται.
Εξάλλου, σύσσωμοι οι ειδικοί της ευτυχίας δήλωναν στο Time ότι είναι εξαιρετικά σημαντικό να αναγνωρίζουμε τα αρνητικά συναισθήματα – να μην τα προσπερνάμε. Είναι τεράστια παρανόηση ότι η απώθηση του θυμού, του φόβου ή της μνησικακίας συμβάλλει στην ευτυχία μας.
Η Σάντος διδάσκει πώς να εντοπίζουμε πότε το μυαλό μας αποπειράται να μας σαμποτάρει.
Γιατί το μυαλό μας είναι καλό σε πολλά πράγματα, αλλά όχι απαραίτητα στο να μας κάνει ευτυχισμένους, ισχυρίζεται. «Μετά από μια δύσκολη μέρα, σου λέει ότι αυτό που χρειάζεσαι είναι ένας κουβάς παγωτό και να λιώσεις στο Netflix, ενώ οι έρευνες δείχνουν πως στην πραγματικότητα θα ήσουν καλύτερα αν καλούσες έναν φίλο, έκανες λίγη γυμναστική ή οτιδήποτε άλλο εκτός από το να αποσυρθείς», τονίζει.
Σε ένα από τα podcast της Σάντος, η συγγραφέας Τζέμα Χάρτλεϊ εξομολογείται πως ανέκαθεν ήθελε να γεννήσει φυσιολογικά. Τη γοήτευαν οι ιστορίες ευτυχίας γυναικών που γέννησαν στο σπίτι, στην μπανιέρα τους. Παρά τις προσπάθειες, όμως, δεν το κατάφερε στις δύο πρώτες της γέννες. Αυτό της προκάλεσε μεγάλο θυμό. «Ήμουν κακιά με τον εαυτό μου, μου έριχνα το φταίξιμο», λέει.
Στην τρίτη της εγκυμοσύνη όμως όλα πήγαν κατ’ ευχήν. Η κρίσιμη στιγμή είχε φτάσει, και μπορούσε να γεννήσει φυσιολογικά – αυτό που πίστευε πως θα την έκανε ευτυχισμένη. Όταν ξεκίνησαν οι πόνοι, ήταν τελικά τόσο αφόρητοι που ζήτησε να της κάνουν επισκληρίδιο. Ούτε κι η ίδια δεν πίστευε ότι απαρνήθηκε συνειδητά τον απόλυτα φυσικό τοκετό τον οποίο πάντα ονειρευόταν.
«Αυτό που βρίσκω συναρπαστικό με την ιστορία της Τζέμα, είναι πως δείχνει πόσο κακοί είμαστε στο να καταλαβαίνουμε τι θα έχουμε ανάγκη όταν θα μας κυριεύσει ένα έντονο συναίσθημα», σημειώνει η Σάντος.
Με τον ίδιο τρόπο, το μυαλό σου σε πείθει ότι μια εντυπωσιακή δουλειά, ένας μεγάλος μισθός ή η δημοφιλία στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης θα σε κάνει ευτυχισμένο, ενώ συνήθως αυτά απλώς μας προσφέρουν μια παροδική ικανοποίηση. «Η φυσική επιλογή δεν ενδιαφέρεται για την ευτυχία μας», θα πει η Σάντος στο Time. «Την ενδιαφέρει να οδηγηθούμε στο τερέν της επιβίωσης, να αναπαραχθούμε και να διασφαλίσουμε τους περισσότερους πόρους. Δεν την αφορά η χαρά».
Η επιστήμη δείχνει ότι στην πραγματικότητα ευτυχισμένους μας κάνουν πράγματα που διασφαλίζουν τη φυσική (ύπνος, άσκηση, διατροφή) και τη διανοητική μας υγεία (αίσθημα κοινότητας, ευγνωμοσύνη, η αναζήτηση νοήματος στην καθημερινότητά μας).
Στα podcast της, η δημοφιλής καθηγήτρια δίνει πρακτικές συμβουλές. Λέει, για παράδειγμα, πόση χαρά μας δίνει να ξοδεύουμε χρήματα για τους άλλους – για τους δικούς μας ανθρώπους, για κάποιον σε ανάγκη. Ισχυρίζεται πως οι τύψεις μπορούν να γίνουν οδηγός για να ζούμε τη ζωή μας αληθινά. Λέει πως όταν επιδιδόμαστε διαρκώς στο να θέτουμε μεγαλεπήβολους στόχους και αναλώνουμε τις δυνάμεις μας κυρίως στο να τους κυνηγάμε, χάνουμε το «εδώ και τώρα». Δίνει συμβουλές για μικρές πλην σημαντικές αλλαγές για την κατάκτηση της ευτυχίας. Χαρούμενους μπορεί να μας κάνει να παρακολουθούμε πιστά την αγαπημένη μας ομάδα ή την αγαπημένη μας τηλεοπτική σειρά. Λέει ότι για να μεγαλώσουμε χαρούμενα παιδιά, πρέπει να σταματήσουμε να παρεμβαίνουμε κάθε τρεις και λίγο βοηθώντας τα να τα κάνουν όλα «τέλεια»: αφενός έτσι τα διδάσκουμε ότι δεν αξίζει καν τον κόπο να προσπαθήσουν, αφετέρου πρέπει να τα αφήνουμε ακόμα και να «τα κάνουν σκατά», αν θέλουμε να γίνουν ευτυχισμένοι, ικανοί και αυτόνομοι ενήλικοι. Πάλι για τα παιδιά: Να μην τους φορτώνουμε ένα εξουθενωτικό πρόγραμμα δραστηριοτήτων – χαλαρώστε, αυτό θα φέρει την ευτυχία.
Παρομοίως, αποκαθηλώνει τη «φιλοσοφία» YOLO (You Only Live Once – Ζεις Μόνο Μια Φορά), η οποία μας εξωθεί να βρούμε νέα φλερτ, να παρατήσουμε τη δουλειά μας, να κάνουμε τα πιο ακραία πράγματα από την παρόρμηση της στιγμής – και πάντα, ΠΑΝΤΑ, να κρατάμε τις επιλογές μας ανοιχτές. Κι όμως, στο podcast ο ίδιος άνθρωπος που επινόησε τον όρο YOLO, ο ντράμερ των Grateful Dead Μίκι Χαρτ, λέει στη Σάντος ότι η αφοσίωση σε μια επιλογή είναι ο καλύτερος τρόπος να ζήσεις καλά τη ζωή σου.
Στο μάθημά της, βάζει συχνά τους φοιτητές της να κρατούν ένα σημειωματάριο ευγνωμοσύνης, να κάνουν πράξεις καλοσύνης, διαλογισμό και να ασκούνται. Έρευνα του 2021 έδειξε ότι φοιτητές στο Ηνωμένο Βασίλειο που παρακολούθησαν μάθημα παρεμφερές με της Σάντος είχαν σημαντικά καλύτερη ποιότητα ζωής σε σχέση με όσους δεν το παρακολούθησαν.
Μπορεί να θεωρήσει κάποιος ότι όλα αυτά απευθύνονται σε ανθρώπους που έχουν λυμένο το πρόβλημα της επιβίωσης. Ωστόσο, πέρα από τις αντικειμενικές κοινωνικές συνθήκες οι οποίες πράγματι μπορούν να μας κάνουν τον βίο αβίωτο και την ευτυχία να μοιάζει έννοια ενός παράλληλου σύμπαντος, όλοι μπορούμε τουλάχιστον να διδάξουμε το μυαλό μας πώς να μη σαμποτάρει την ευτυχία μας σε απλά, καθημερινά πράγματα – στις διαπροσωπικές μας σχέσεις, τις συνήθειές μας. Και για ανθρώπους με σκληρή καθημερινότητα, αυτό είναι ακόμα πιο αναγκαίο.
Μερικά διδάγματα μπορούμε να πάρουμε από το κόμικ «Ο Απίθανος Χαλκ», λέει η Σάντος σε ένα από τα podcast της. Σε αυτό, ο χαμηλών τόνων Ντέιβιντ Μπάνερ όταν θυμώνει μεταμορφώνεται στον εκρηκτικό Απίθανο Χαλκ. Η καθηγήτρια Ευτυχίας θεωρεί ότι κάπως έτσι συμβαίνει και στην πραγματική ζωή. Έντονα πράγματα όπως ο θυμός, ο πόνος, ακόμα και η πείνα, μπορεί να μας κάνουν να συμπεριφερθούμε με ακραίους τρόπους που δεν μπορούμε να προβλέψουμε προηγουμένως ή να συγχωρήσουμε κατόπιν, λέει. Όταν βρισκόμαστε στις λεγόμενες ‘καυτές καταστάσεις’ μπορεί να αποξενωθούμε από τον ίδιο μας τον εαυτό. Αυτό ενδέχεται να έχει σοβαρό αντίκτυπο στην ευτυχία μας, καθώς εμποδίζει να σχεδιάσουμε πώς θα αντιδράσουμε σε έντονα συναισθήματα και μας καθιστά ιδιαιτέρως σκληρούς με τους εσωτερικούς μας Χαλκ.
Αναπτύσσουμε δηλαδή το λεγόμενο «κενό ενσυναίσθησης»: όταν είμαστε σε ήρεμη φάση, αδυνατούμε να κατανοήσουμε γιατί συμπεριφερθήκαμε έτσι εκρηκτικά σε εκείνη την περίσταση. Ομοίως, άνθρωποι σε ήρεμη ψυχολογική κατάσταση αδυνατούν να κατανοήσουν εκείνους σε «ταραγμένη». Ακόμα κι αν έχουν βιώσει το ίδιο κάποια στιγμή στη ζωή τους: «Υγιείς νοσοκόμες διαρκώς δίνουν λιγότερα φάρμακα στους καρκινοπαθείς που πονούν. Γονείς αγχωμένοι για τα διαγωνίσματα υποτιμούν το ακαδημαϊκό άγχος που νιώθουν τα παιδιά τους», επισημαίνει στο podcast η Σάντος.
Ή όπως γλαφυρά το λέει ο σοφός λαός, ο χορτάτος τον πεινασμένο ποτέ του δεν τον σκέφτηκε.
Ωστόσο, σύμφωνα με τη Σάντος, η αδυναμία να συμπονέσουμε εκείνους που το χρειάζονται περισσότερο εμποδίζει και τη δική μας ευτυχία. «Τόνοι ερευνών δείχνουν ότι ζούμε καλύτερα όταν βοηθάμε άλλους σε ανάγκη και φροντίζουμε ανθρώπους που αγαπάμε», επισημαίνει. Ο αλτρουισμός δηλαδή.
Πάντως, ακόμα κι αν είσαι καθηγήτρια Ευτυχίας, δεν σημαίνει ότι δεν σε «αγγίζει» ποτέ η θλίψη, ο πόνος, η ψυχική κόπωση. Η βαθιά γνώση του αντικειμένου βοήθησε τη Σάντος να εντοπίσει τα σημάδια του burnout που προφανώς απειλούσαν την ευτυχία της: Όταν κλήθηκε να υπογράψει άδεια για φοιτητή της που χρειαζόταν επειγόντως επίσκεψη σε οδοντίατρο, αντί να τον συμπονέσει για το πρόβλημά του η καθηγήτρια ενοχλήθηκε που έπρεπε να ασχοληθεί με τη γραφειοκρατική αυτή διαδικασία.
Κι αυτό ήταν το «καμπανάκι» ότι κάτι δεν πάει καλά. Ήξερε ότι ο κυνισμός, η ευερεθιστότητα και η εξάντληση ήταν σημάδια του burnout. Η απόφαση ήταν δραστική: Η Σάντος πήρε άδεια για ένα χρόνο και μετακόμισε προσωρινά με τον σύζυγό της στο Κέιμπριτζ της Μασαχουσέτης. Για να μην αποδειχθεί δασκάλα που δίδασκε και νόμο δεν εκράτη.
Φυσικά, ελάχιστοι έχουν την πολυτέλεια να πάρουν έναν χρόνο άδεια διατηρώντας τη θέση εργασίας τους. Ωστόσο, αν γνωρίζουμε να αναγνωρίζουμε καταστάσεις, μπορούμε να αναλάβουμε κάποια δράση για να αποτρέψουμε τα χειρότερα.
«Δεν ξυπνάς ένα πρωί και έχεις ‘καεί’… Αρχίζεις να παρατηρείς αυτό που οι ερευνητές αποκαλούν αποπροσωποποίηση. Σε ενοχλούν πιο εύκολα οι άνθρωποι. Αποδίδεις αμέσως σε κάποιον κακές προθέσεις. Αρχίζεις να νιώθεις μη αποτελεσματικός…», σημείωνε η Σάντος. «Μαθαίνοντας από την επιστήμη της ευτυχίας, την αντιμετωπίζω σαν ένα ακόμα πρόβλημα υγείας: εάν η πίεσή μου ήταν ανεβασμένη θα χρειαζόταν να αναλάβω δράση».
Η Σάντος πάντως είναι κατηγορηματική: Δεν αλλάζει ο τρόπος που το μυαλό μας λειτουργεί ενστικτωδώς μπροστά σε μια έντονη συναισθηματική κατάσταση. Ωστόσο, μπορεί να εκπαιδευτεί να θυμάται ποια συμπεριφορά θα το βοηθήσει καλύτερα.
Αν πράγματι εκπαιδευτούμε να βρίσκουμε πιο εύκολα την προσωπική μας ευτυχία, μήπως κινδυνεύουμε να μην είμαστε ευδόνητοι στα κοινωνικά προβλήματα; Επιβάλλεται να θυμώνουμε και να αναλαμβάνουμε δράση για σημαντικά ζητήματα όπως ο ρατσισμός ή η κλιματική αλλαγή, λέει η Σάντος. Σύμφωνα με έρευνα, όμως, οι άνθρωποι που είναι πιο ευγνώμονες, είναι πιο πιθανό να αναλάβουν τη δύσκολη δουλειά όταν χρειαστεί και να προσφέρουν στους συνανθρώπους τους. «Όταν έχεις κάποιο θετικό συναίσθημα, έχεις την ψυχική απλωσιά να διαχειριστείς κι άλλα πράγματα».
Η ευτυχία βέβαια είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με το νόημα της ζωής, αν και οι φιλόσοφοι ανά τους αιώνες διαφωνούσαν για το ποιο είναι αυτό. Για τους Κυνικούς, ήταν η πνευματική διαύγεια και η αυτάρκεια (ευδαιμονία), με την τελευταία να επιτυγχάνεται μόνο όταν απαλλάσσεσαι από εξωτερικές επιρροές όπως ο πλούτος, η δόξα ή η εξουσία. Για τους ηδονιστές, ήταν η αναζήτηση της ηδονής και η αποφυγή του πόνου – απλά πράγματα όπως το να τρως και να χορεύεις έχουν νόημα από μόνα τους, έλεγαν. Για τον Πλάτωνα, η αναζήτηση της γνώσης.
Η Σάντος δεν είναι φιλόσοφος, αλλά μελετά την ευτυχία. Γι’ αυτήν, ποιο είναι το νόημα της ζωής;
«Να μυρίζεις τον καφέ σου το πρωί. Να αγαπάς τα παιδιά σου. Να κάνεις σεξ και να μαζεύεις μαργαρίτες την άνοιξη. Όλα τα καλά πράγματα στη ζωή, αυτό είναι», λέει απλά.
Ή όπως το συνόψισαν οι Μόντι Πάιθον στο «Νόημα της Ζωής»: «Δεν είναι τίποτε σπουδαίο. Προσπάθησε να είσαι καλός με τους ανθρώπους, απόφυγε να τρως λίπη, διάβασε ένα καλό βιβλίο πού και πού, περπάτα λίγο, και προσπάθησε και ζήσε μαζί εν ειρήνη και αρμονία με ανθρώπους από όλα τα δόγματα και τα έθνη».