Χαστούκι στον «καπιταλισμό των κολλητών»: Η Χιλή εθνικοποιεί τη βιομηχανία λιθίου

Στην περιοχή Ατακάμα της Χιλής, η ζωή συνεχιζόταν με την ίδια ανυποχώρητη σκληρότητα για τους ιθαγενείς. Βόσκοντας λάμα και κατσίκια στα άνυδρα εδάφη των αχανών αλυκών που εκτείνονται κάπου 4 χιλιόμετρα επάνω από την επιφάνεια της θάλασσας, πλέκοντας παραδοσιακά καπέλα για λίγο παραπάνω εισόδημα και επιστρέφοντας το βράδυ σε σπίτια χτισμένα από τούβλα λάσπης με τσίγκινες στέγες «στερεωμένες» ενάντια στον άνεμο με πέτρες. Την ίδια στιγμή γιγαντιαίες πολυεθνικές κέρδιζαν αμύθητο πλούτο παίρνοντας τον «άσπρο χρυσό», το λίθιο, κυριολεκτικά κάτω από τα πόδια των πάμφτωχων αυτών ανθρώπων. 

«Επισκεπτόμενη και τις έξι κοινότητες ιθαγενών σε μια ορεινή έρημο 40 χιλιόμετρα από το βορειοδυτικό σύνορο της Αργεντινής με τη Χιλή, η [Washington] Post διαπίστωσε μια τεράστια αντίθεση – μακρινές εταιρείες που κερδίζουν από τον ορυκτό πλούτο ενώ οι κοινότητες στις οποίες ανήκει η γη παλεύουν να πληρώσουν αποχετευτικά συστήματα, πόσιμο νερό και θέρμανση για τα σχολεία», έγραφε η αμερικανική εφημερίδα σε ένα συγκλονιστικό οδοιπορικό της το 2016. Η Post διαπίστωνε ότι υπήρχαν κάποιες αποζημιώσεις για τους ντόπιους, που αποδεικνύονταν ωστόσο μηδαμινές, ενώ κάποιοι έβρισκαν δουλειά στη βιομηχανία.

Σε αυτή την «Άγρια Δύση» του λιθίου, όπου με ελάχιστα έξοδα οι εταιρείες έχουν υπέρογκα κέρδη, δεν είναι διόλου περίεργο που «οι αγορές» και χιλιανές μπίζνες «δυσαρεστήθηκαν» όταν ο αριστερός πρόεδρος της χώρας Γκάμπριελ Μπόριτς, σε μια κίνηση που το Reuters θα χαρακτήριζε «σοκ», ανακοίνωνε στις 20 Απριλίου ότι θα εθνικοποιήσει τη βιομηχανία λιθίου της Χιλής, προκειμένου να τονώσει την οικονομία και να προστατεύσει τη βιοποικιλότητα. Η εθνικοποίηση αυτή θα επιτρέψει να χτιστεί «μια Χιλή που να διανέμει τον πλούτο τον οποίο όλοι παράγουμε με πιο δίκαιο τρόπο», συμπλήρωνε.

Η χώρα είναι η δεύτερη μεγαλύτερη παραγωγός λιθίου διεθνώς, ενώ διαθέτει τα μεγαλύτερα κοιτάσματα. Κι αυτό είναι ευχή και κατάρα σε μια εποχή που το λίθιο θεωρείται ο νέος χρυσός, του έχει δοθεί μάλιστα το όνομα “άσπρος χρυσός”. Γιατί νέος χρυσός; Τη στιγμή που διαβάζετε αυτό το ρεπορτάζ κρατάτε κυριολεκτικά την απάντηση στα δάχτυλά σας: Το λίθιο είναι κομβικό υλικό νέων και «πράσινων» τεχνολογιών, καθώς χρησιμοποιείται σε μπαταρίες κινητών, υπολογιστών, ηλεκτρικών αυτοκινήτων και μονάδων παραγωγής «πράσινης» ενέργειας. Εξ ου και η Παγκόσμια Τράπεζα προβλέπει έκρηξη στη ζήτηση λιθίου, γραφίτη και κοβαλτίου έως 500% μέχρι το 2050.

Το 60% αυτού του μετάλλου διεθνώς εξορύσσεται σε μια περιοχή που απλώνεται ανάμεσα σε Χιλή, Αργεντινή και Βολιβία – γνωστή ως το «Τρίγωνο του Λιθίου». Η Χιλή μάλιστα εντάχθηκε στην αναπτυξιακή πρωτοβουλία «Belt and Road Initiative» της Κίνας, με την τελευταία να έχει αυξήσει τις επενδύσεις σε λίθιο και χαλκό στη νοτιοαμερικανική χώρα. Τον Δεκέμβριο του 2022, η ΕΕ διασφάλισε συμφωνίες για τα ίδια μέταλλα με τη Χιλή. Μάλιστα, το Μεξικό και η Βολιβία πρότειναν τη δημιουργία ενός OPEC λιθίου, με τη συμμετοχή Χιλής, Αργεντινής και Περού, για να παγιωθεί ο νοτιοαμερικανικός έλεγχος στο λίθιο. Το Μεξικό εθνικοποίησε τα κοιτάσματά του σε λίθιο πέρσι.

Προς το παρόν, δύο εταιρείες δραστηριοποιούνται στην εξόρυξη λιθίου στη Χιλή: η αμερικανική Albemarle και η εγχώρια SQM. Το σχέδιο προβλέπει ότι το κράτος θα έχει το πλειοψηφικό πακέτο σε κοινοπραξίες. Αρχικά, η κρατική επιχείρηση χαλκού Codelco θα αναλάβει την υπογραφή νέων συμβολαίων με τις εταιρείες, ενώ σε μεταγενέστερο στάδιο θα στήσει το πλαίσιο για την ίδρυση μιας κρατικής εταιρείας λιθίου – η δημιουργία της οποία θα πρέπει να εγκριθεί από το Κογκρέσο, το οποίο βέβαια στο παρελθόν έχει απορρίψει κάποιες πρωτοβουλίες του προέδρου καθώς ο τελευταίος δεν διαθέτει την πλειοψηφία στο Σώμα.

Την επομένη της ανακοίνωσης του σχεδίου, οι μετοχές των δύο ιδιωτικών εταιρειών έκαναν βουτιά.

Τι σχέση έχει ο Πινοσέτ με το λίθιο;

Η βιομηχανία λιθίου ήταν κρατική στη χώρα μέχρι το 1973, οπότε και επιβλήθηκε η στυγνή δικτατορία του Πινοσέτ. Ο δικτάτορας συνέταξε νέο Σύνταγμα και ιδιωτικοποίησε το 95% των κρατικών επιχειρήσεων, ξεπουλώντας τες σε τιμές εκποίησης σε μια χούφτα υποστηρικτών του. Οι πιο σημαντικές εταιρείες δόθηκαν σε κυριολεκτικά «δικούς του» ανθρώπους. Η SQM ήταν μία από αυτές. Ο Πινοσέτ τη δώρισε στον γαμπρό του, Julio Ponce Lerou. «Σήμερα η SQM είναι μία από τις πέντε κορυφαίες παραγωγούς λιθίου στον κόσμο, και ο Ponce ο δεύτερος πλουσιότερος δισεκατομμυριούχος στη Χιλή», έγραφε το 2021 ο Χιλιανός δημοσιογράφος Daniel Matamala.  

Το φαινόμενο του «καπιταλισμού των κολλητών» στη Χιλή του Πινοσέτ επιβεβαίωνε και πρόσφατη έρευνα του Cambridge, η οποία τόνιζε ότι όταν πια αποκαταστάθηκε η δημοκρατία στη χώρα, οι επιχειρηματίες που είχαν πλουτίσει χάρη στον δικτάτορα έχτισαν διασυνδέσεις με τη νέα κυβέρνηση, «χρηματοδότησαν πολιτικές εκστρατείες και ήταν πολύ πιθανό να εμφανίζονται στα Panama Papers». Η κατακλείδα της έρευνας ήταν άκρως σημαντική: «Αυτά τα συμπεράσματα αποκαλύπτουν πώς οι δικτατορίες μπορούν να επηρεάζουν νεαρές δημοκρατίες χρησιμοποιώντας τις ιδιωτικοποιήσεις». Δεν είναι τυχαίο που μέχρι σήμερα η χώρα έχει ένα από τα μεγαλύτερα ποσοστά ανισότητας στον κόσμο, καθώς το 28,1% του συνολικού εισοδήματος βρίσκεται στα χέρια του 1% του πληθυσμού της, και τη μεγαλύτερη ανισότητα στον ΟΟΣΑ με «ψαλίδα» εισοδημάτων 65% μεγαλύτερη από τον μέσο όρο των χωρών του οργανισμού.

Η εθνικοποίηση της βιομηχανίας λιθίου αγγίζει λοιπόν μια πολύ ευαίσθητη χορδή της χιλιανής ιστορίας και επιχειρεί να αποκαταστήσει μια τεράστια αδικία που κρέμεται σαν δαμόκλειος σπάθη πάνω από τη δημοκρατία. Γιατί το σύστημα εξουσίας που έχτισε ο Πινοσέτ έχει γίνει δομικό και δεν έχει ουσιαστικά ξεριζωθεί.

Πόσο μάλλον που η SQM έχει επανειλημμένως τεθεί στο στόχαστρο των αρχών για ξέπλυμα χρήματος, φοροαποφυγή και παράνομη χρηματοδότηση πολιτικών εκστρατειών. Χιλιανοί πολιτικοί έχουν κατηγορηθεί ότι χρηματίζονταν για να περιλαμβάνουν απαιτήσεις της βιομηχανίας σε νομοσχέδια – για παράδειγμα ο πρώην υπουργός Οικονομικών Longueira είχε κατηγορηθεί ότι χρηματιζόταν από την SQM για να τροποποιήσει κανονισμούς για το νερό υπέρ της βιομηχανίας λιθίου. To 2014 η ρυθμιστική αρχή του χιλιανού χρηματιστηρίου επέβαλε πρόστιμο 70 εκατ. δολ. στον πρόεδρο της SQM Ponce (ο Ponce παραιτήθηκε το 2016 και διέθεσε προς πώληση μετοχές του) για χειραγώγηση της αγοράς, σε ένα τεράστιο σκάνδαλο γνωστό ως Caso Cascadas, στο οποίο χάθηκαν χρήματα και από συνταξιοδοτικά ταμεία της χώρας. Το πρόστιμο θα μειωνόταν σε μόλις 3 εκατ. δολ. το 2020, προκαλώντας οργή.

«Δεν τρώμε μπαταρίες, μας κλέβουν το λίγο νερό»

Πέρα από την τεράστια ανισότητα στον διαμοιρασμό των κερδών από το πλούσιο χιλιανό υπέδαφος, οι ιθαγενείς υφίστανται τις συνέπειες μιας εκτεταμένης οικολογικής επιβάρυνσης. Αρκεί να αναφέρουμε ότι το 2018, οι εξορύξεις λιθίου στις αλυκές Salar de Atacama της Χιλής κατανάλωσαν το 65% του νερού της περιοχής, δημιουργώντας σοβαρό πρόβλημα στους βοσκούς των λάμα. Οι εξορύξεις γίνονται «σε μια περιοχή όπου κάποιες κοινότητες ήδη έπρεπε να φέρνουν νερό με βυτιοφόρα από αλλού», σημείωνε το Wired το 2018.

Ποιος νοιάζεται που οι αλυκές είναι από τις πλέον άνυδρες περιοχές του πλανήτη όταν η διαδικασία για τις εταιρείες εξόρυξης είναι φθηνή; Αρχικά, ανοίγουν τρύπες στο έδαφος. Με τεράστιους μαύρους σωλήνες φέρνουν το αλμυρό, πλούσιο σε μέταλλα νερό στην επιφάνεια και το συγκεντρώνουν σε τεχνητές λίμνες γύρω από τη βιομηχανική μονάδα. Μετά το αφήνουν να εξατμιστεί -κάποιες φορές για μήνες- και να δημιουργήσει ένα μείγμα αλάτων καλίου, μαγγανίου, βόρακα και λιθίου, το οποίο έπειτα φιλτράρεται και αφήνεται να εξατμιστεί περαιτέρω. Μετά από 12-18 μήνες, η διαδικασία έχει ολοκληρωθεί και μπορεί να εξαχθεί το ανθρακικό λίθιο. Χρειάζονται σχεδόν 1,9 εκατ. λίτρα νερού για να παραχθεί ένας τόνος λιθίου με αυτή τη μέθοδο – γιατί υπάρχουν κι άλλες, λιγότερο υδροβόρες.

Και μια ακόμα κρίσιμη πληροφορία: Ο Πινοσέτ ιδιωτικοποίησε το νερό στο Χιλή, με απολύτως καταστροφικά αποτελέσματα για τη ζωή και την υγεία του πληθυσμού. Για την ακρίβεια, η Χιλή παραμένει η μοναδική χώρα στον κόσμο όπου τα αποθέματα και η διαχείριση του νερού είναι πλήρως ιδιωτικοποιημένα. Αυτό, στην προκειμένη περίπτωση της εξόρυξης λιθίου, σημαίνει ότι στις εταιρείες μαζί με την άδεια εξόρυξης παραχωρείται και το δικαίωμα στο νερό. Στην περιοχή γύρω από τη Salar de Atacama, για παράδειγμα, το νερό ανήκει στην SQM, όπως έγραφε η Deutsche Welle.

«Είχαμε ένα ποτάμι εδώ, που πια δεν υπάρχει. Δεν υπάρχει μια σταγόνα νερού», έλεγε η πρόεδρος της κοινότητας ιθαγενών Colla της πρωτεύουσας της Atacama, Copiapo, Elena Rivera Cardoso, στην οργάνωση Natural Resources Defense Council (NRDC). «Όχι μόνο εδώ στο Copiapo, αλλά και σε όλη τη Χιλή υπάρχουν ποτάμια και λίμνες που έχουν εξαφανιστεί – μόνο και μόνο γιατί μια εταιρεία έχει περισσότερα δικαιώματα στο νερό από ό,τι εμείς ως άνθρωποι και ως πολίτες της Χιλής», συμπλήρωνε.

Μαζί με το νερό, εξαφανίζονται και πολιτισμοί. Στην προκειμένη περίπτωση, η πανάρχαιη ιστορία και οι παραδόσεις ενός ολόκληρου λαού ιθαγενών που ζούσε στα βουνά της Colla κινδυνεύουν με αφανισμό, καθώς πλέον το 70% της κοινότητας ζουν στο Copiapo. Κι αν συνεχίζει να αφανίζεται το νερό στις αλυκές από την εξόρυξη λιθίου, δεν θα μείνει κανείς εκεί.

«Η εταιρεία κλέβει το νερό μας», δήλωνε το 2018 η πρόεδρος των ιθαγενών λαών της Atacameños Ana Ramos στην Deutsche Welle. «Το συμβόλαιο παραβιάζει τα εδαφικά και περιβαλλοντικά μας δικαιώματα που περιλαμβάνονται σε διεθνείς συνθήκες», συμπλήρωνε. Το χιλιανό κράτος δεσμεύεται από συμφωνία με τον Διεθνή Οργανισμό Εργασίας ILO να περιλαμβάνει σε μεγάλα συμβόλαια με εταιρείες τους ιθαγενείς πληθυσμούς που επηρεάζονται από αυτά. Η Ramos υποστηρίζει ότι για το λίθιο η συμφωνία με τον ILO δεν τηρείται. 

«Είναι γελοίο», έλεγε ήδη το 2016 στην Washington Post ο Bruno Fornillo, ερευνητής για τις επιπτώσεις της εξόρυξης λιθίου στο Εθνικό Επιστημονικό και Τεχνικό Συμβούλιο της Αργεντινής. Οι εταιρείες «πραγματικά πιστεύουν ότι οι ιθαγενείς είναι όπως οι πέτρες στον δρόμο. Εάν υπάρχει πρόβλημα, απλώς πρέπει να τις κλοτσήσεις στην άκρη».

Δεν έχουν χαρτογραφηθεί με ακρίβεια μέχρι στιγμής οι περιβαλλοντικές επιπτώσεις της εξόρυξης λιθίου στη Χιλή. Δεν φέρονται να υπάρχουν όμως κανόνες μέχρι σήμερα στο πώς διεξάγεται η διαδικασία. Υπάρχει ακόμα και το ενδεχόμενο διαρροής τοξικών χημικών στην παροχή νερού από τις «λίμνες αποξήρανσης» – κάτι που έχει συμβεί στο Θιβέτ.

Στην Atacama ζουν 80 είδη ζώων, ενώ η περιοχή είναι κρίσιμης σημασίας για τα αποδημητικά πουλιά. Επιπλέον, έρευνες έχουν δείξει ότι οι αλυκές είναι ευαίσθητα οικοσυστήματα με σημαντική βιοποικιλότητα, στα οποία ζουν μικροοργανισμοί οι οποίοι θα μπορούσαν να βοηθήσουν άλλα μέρη του κόσμου να προσαρμοστούν στην κλιματική αλλαγή.

Πώς λοιπόν να μην αναφερθούν εκπρόσωποι φυλών ιθαγενών σε «πράσινη αποικιοκρατία» σε συνάντησή τους στις 23 Απριλίου 2023 στο πλαίσιο ετήσιας Συνόδου του ΟΗΕ; Η αυξημένη ζήτηση πόρων για την ανανεώσιμη ενέργεια, περιλαμβανομένης της εξόρυξης λιθίου, βλάπτουν τις κοινότητες και τη γη μας, δήλωσαν.  

Όπως συνόψιζε κι ένα πλακάτ σε μια από τις διαδηλώσεις εναντίον της εξόρυξης λιθίου στη Χιλή: «Δεν τρώμε μπαταρίες. Παίρνουν το νερό, χάνεται η ζωή».

«Η Χιλή εξέθρεψε τον νεοφιλελευθερισμό, η Χιλή θα τον θάψει»

Το 2018, η τότε χιλιανή κυβέρνηση υπέγραψε νέο συμβόλαιο με την SQM που προέβλεπε τριπλασιασμό των εξορύξεων μέχρι το 2030. Ιθαγενείς, οικολόγοι και συνδικαλιστές ανθρακωρύχοι εξανέστησαν και βγήκαν στους δρόμους. «Λίθιο για τη Χιλή, όχι για τη Soquimich», έγραφαν πλακάτ αναφερόμενα στην SQM με παλαιότερη ονομασία της. Σε συνεντεύξεις, διατυπωνόταν τότε δημόσια το αίτημα: Εθνικοποιήστε την SQM!

Ένα χρόνο αργότερα, το 2019, ο τεράστιος λαϊκός ξεσηκωμός στη Χιλή ενάντια στη μεγάλη ανισότητα στη χώρα θα έθετε τα θεμέλια για μια πολύ βαθιά αλλαγή: Στα τέλη του ίδιου έτους, το Κογκρέσο θα αναγκαζόταν να υπογράψει συμφωνία για τη διεξαγωγή δημοψηφίσματος στο οποίο θα κρινόταν αν πρέπει να αλλάξει το Σύνταγμα της χώρας – το οποίο βρίσκεται σε ισχύ από το 1980, την εποχή του Πινοσέτ. Καθοριστικό ρόλο στη διαπραγμάτευση της συμφωνίας διαδραμάτισε τότε ο σημερινός πρόεδρος Gabriel Boric, ηγετική μορφή των μαζικών κινητοποιήσεων του φοιτητικού κινήματος την περίοδο 2011-2013. Τον Οκτώβριο του 2020, η Χιλή τάχθηκε με συντριπτική πλειοψηφία υπέρ ενός νέου Συντάγματος.

Τον Μάρτιο του 2022, ο 36χρονος Boric ορκίστηκε πρόεδρος της Χιλής. Υπό τη διακυβέρνησή του, διεξήχθη το δημοψήφισμα που τελικά απέρριψε το προοδευτικό Σύνταγμα το οποίο είχε εκπονηθεί από εκλεγμένη επιτροπή και προέβλεπε μεταξύ άλλων επανεθνικοποίηση των υδάτινων πόρων. Στις 6 Μαρτίου 2023, ξεκίνησε η δεύτερη προσπάθεια για συγγραφή νέου Συντάγματος από επιτροπή διορισμένη από το Κογκρέσο, που λογικά όταν ολοκληρωθεί θα τεθεί κι αυτό σε δημοψήφισμα.

Ο Boric έκανε εν τω μεταξύ κίνηση-ματ ανακοινώνοντας σχέδιο επανεθνικοποίησης της βιομηχανίας λιθίου. Πρόκειται αδιαμφισβήτητα για μια κομβική απόφαση στην κατεύθυνση εξάλειψης των δομικών διακρίσεων στη χώρα υπέρ μιας ελίτ που δημιούργησε ο Πινοσέτ –με άλλα λόγια, υπέρ του «καπιταλισμού των κολλητών» – και υπέρ των μεγάλων ιδιωτικών συμφερόντων γενικά.

Είναι ευρέως γνωστό ότι η Χιλή του Πινοσέτ υπήρξε το πρώτο πεδίο δοκιμής ενός ανόθευτου νεοφιλελευθερισμού. Αγκαλιά με τον δικτάτορα, τα αγόρια της Σχολής του Σικάγο εργάστηκαν ώστε η ονείρωξή τους να πάρει σάρκα και οστά στη χώρα αυτή. Εξ ου και η ιδιωτικοποίηση του νερού – η πιο ακραία νεοφιλελεύθερη πολιτική. Εξ ου και τα συνθήματα «Αντίο, Σικάγο» και «Η Χιλή ήταν το λίκνο του νεοφιλελευθερισμού, η Χιλή θα γίνει ο τάφος του» δονούσαν την ατμόσφαιρα στις μαζικές κινητοποιήσεις του 2019.

Στην νικητήρια ομιλία του εφόσον κέρδισε τις εκλογές, ο Boric επανέλαβε αυτό ακριβώς το σύνθημα: «Η Χιλή ήταν το λίκνο του νεοφιλελευθερισμού, και η Χιλή θα γίνει ο τάφος του».

Αναμένεται με ενδιαφέρον αν θα πραγματοποιήσει αυτό που για πολλούς αποτελεί υπόσχεση, αλλά για την οικονομική ελίτ της χώρας, ενδεχομένως και για την «πράσινη» βιομηχανία, εκλαμβάνεται ως απειλή.