Είναι εύκολο να καταλάβει κανείς γιατί το AIDS φαινόταν τόσο μυστηριώδες και τρομακτικό όταν οι Αμερικανοί γιατροί ήρθαν αντιμέτωποι μαζί του πριν από 35 χρόνια. Το σύνδροµο επίκτητης ανοσολογικής ανεπάρκειας που φάνηκε να εμφανίστηκε από το πουθενά παρουσιαζόταν σε νέους και υγιείς ανθρώπους αφήνοντας τους αδύναμους και ευάλωτους. Σήμερα έχουμε περισσότερες πληροφορίες για το πως και γιατί ο HIV -ο ιός που προκαλεί το AIDS– πήρε τη μορφή μας παγκόσμιας επιδημίας, ενώ δε συνιστά έκπληξη το γεγονός πως οι εργαζόμενοι στη βιομηχανία του σεξ έπαιξαν ρόλο στην εξάπλωσή του. Ωστόσο, οι εμπορικές συναλλαγές, η κατάρρευση της αποικιοκρατίας καθώς και οι κοινωνικές και πολιτικές μεταρρυθμίσεις του εικοστού αιώνα δεν αποτελούν αμέτοχους παράγοντες.
Ο ΗIV, λοιπόν, δεν εμφανίστηκε στην πραγματικότητα από το πουθενά. Το πιθανότερο είναι πως ξεκίνησε σαν ιός που προσέβαλε μαϊμούδες και πιθήκους στη κεντροδυτική Αφρική. Από αυτά τα είδη μεταπήδησε στους ανθρώπους, σε όσους τουλάχιστον κατανάλωναν μολυσμένο κρέας άγριων ζώων. Ορισμένοι από αυτούς έγιναν φορείς μιας παραλλαγής του HIV που γνωρίζουμε σήμερα, μιας παραλλαγής όμως που δεν αποτελεί σήμερα το αγκόσμιο πρόβλημα.
Σύμφωνα με το ρεπορτάζ που δημοσιεύθηκε στη διαδικτυακή σελίδα του BBC, o HIV που πρoέρχεται από τους πιθήκους τυπικά ανήκει σε ένα είδος του ιού που είναι γνωστό ως «HIV -1». Μια άλλη παραλλαγή του ιού είναι ο «HIV – 1, ομάδα O» και οι ανθρώπινες περιπτώσεις εμφάνισής του είναι αρκετά περιορισμένες στη δυτική Αφρική. Στην πραγματικότητα μόνο ένας τύπος HIV -ο οποίος φαίνεται να προήλθε από χιμπατζήδες- διαδόθηκε ευρέως αφού πέρασε από το ζωικό βασίλειο στους ανθρώπινους πληθυσμούς και ονομάζεται «HIV – 1, ομάδα M». Μία έρευνα που δημοσιεύτηκε το 2014 επισημαίνει μία απροσδόκητη απάντηση: μπορεί να μην υπάρχει τίποτα ιδιαίτερο σχετικά με την ομάδα «Μ». Γιατί παραδόξως, ο τύπος αυτός δεν είναι τόσο μολυσματικός όσο θα περιμέναμε. Αντιθέτως, φαίνεται πως απλώς «εκμεταλλεύτηκε» τα γεγονότα. «Περιβαλλοντολογικοί και όχι εξελικτικοί παράγοντες οδήγησαν στην γρήγορη εξέλιξή του», λέει ο Nuno Faria του πανεπιστημίου της Οξφόρδης. Ο Faria και οι συνάδελφοι του έφτιαξαν το«γενεαλογικό δέντρο» του HIV, μελετώντας μία σειρά από διαφορετικά γονιδιώματα που συλλέχθηκαν από περίπου 800 μολυσμένα άτομα στην κεντρική Αφρική. Τα γονιδιώματα πήραν νέες μεταλλάξεις σε σταθερό ρυθμό, οπότε συγκρίνοντας δύο ακολουθίες τους και μετρώντας τις μεταξύ τους διαφορές μπόρεσαν να καταλάβουν πότε οι δύο τελευταίες μοιράζονταν έναν πρόγονο.
Αυτή η τεχνική χρησιμοποιείται ευρέως ενώ βοήθησε στο να εξακριβωθεί ότι ο κοινός μας πρόγονος με τους χιμπατζήδες έζησε τουλάχιστον 7 εκατομμύρια χρόνια πριν. «Οι RNA ιοί, όπως ο HIV, εξελίσσονται περίπου με ρυθμό 1 εκατομμύριο φορές πιο γρήγορα από το ανθρώπινο DNA», λέει ο Faria. Αυτό σημαίνει ότι το «μοριακό ρολόι» του HIV χτυπάει πολύ γρήγορα με αποτέλεσμα η ομάδα επιστημόνων να ανακαλύψει ότι όλα τα γονιδιώματα HIV μοιράζονταν έναν κοινό πρόγονο που δεν υπήρχε πριν από 100 χρόνια. Η πανδημία του «HIV-1 ομάδας Μ» πιθανότατα πρωτοξεκίνησε το 1920. Στη συνέχεια και εφόσον η ομάδα γνώριζε από πού είχε συγκεντρωθεί το κάθε δείγμα, κατάφερε να τοποθετήσει την προέλευση της πανδημίας σε μία πόλη: την Κινσάσα, που σήμερα αποτελεί την πρωτεύουσα της Λαϊκής Δημοκρατίας του Κονγκό. Σ’ αυτό το σημείο οι ερευνητές άλλαξαν τακτική. Στράφηκαν σε ιστορικά αρχεία για να εξακριβώσουν γιατί οι μολύνσεις HIV σε μία αφρικανική πόλη κατά το 1920 μπορούσαν να αποτελέσουν τη σπίθα για μία πανδημία. Κάπως έτσι, μία πιθανή αλληλουχία γεγονότων έγινε γρήγορα προφανής.
H Κινσάσα σήμερα
Το 1920, η Λαϊκή Δημοκρατία του Κονγκό ήταν βελγική αποικία και η Κινσάσα – παλιά γνωστή ως Λεοπολντβίλ- μόλις είχε γίνει η πρωτεύουσα. Η πόλη έγινε ένας προσιτός προορισμός για τους νέους που έψαχναν για δουλειά, και μοιραιά αναζητούσαν «εργάτες του σεξ» για να ξοδέψουν αυτά που κέρδιζαν. Ο ιός εξαπλώθηκε γρήγορα μέσα στον πληθυσμό, δεν έμεινε όμως περιορισμένος στην πόλη. Οι ερευνητές ανακάλυψαν ότι η πρωτεύουσα του βελγικού τότε Κονγκό -την περίοδο του 1920- ήταν μία από τις πιο καλά «συνδεδεμένες» χώρες της Αφρικής. Εκμεταλλευόμενος λοιπόν πλήρως το σιδηροδρομικό δίκτυο που χρησιμοποιούσαν χιλιάδες άνθρωποι κάθε χρόνο, ο ιός εξαπλώθηκε σε πόλεις ακόμα και 1500 χιλιόμετρα μακριά σε μόλις 20 χρόνια.
H Κινσάσα στη δεκαετία του 1920
Έτσι όλα προμήνυαν μία έκρηξη στα ποσοστά μολύνσεων κατά το 1960. Η αρχή αυτής της δεκαετίας έφερε μία ακόμη αλλαγή. Το Κονγκό κέρδισε την ανεξαρτησία του, κι έγινε ένας ελκυστικός τόπος εργασίας για τους γαλλόφωνους σε ολόκληρο τον κόσμο, ακόμη κι από την Αϊτή. Όταν λοιπόν οι νέοι από την Αϊτή επέστρεψαν στην πατρίδά τους μετά από λίγα χρόνια μετέφεραν ένα συγκεκριμένο είδος της ομάδας Μ του HIV-1, το λεγόμενο Subtype B, στη δυτική μεριά του Ατλαντικού. Στις Ηνωμένες Πολιτείες έφτασε τη δεκαετία του 1970, όταν η σεξουαλική απελευθέρωση συνδυασμένη με ομοφοβικές συμπεριφορές οδήγησαν στη συγκεντρώσεις ομοφυλόφιλων σε κοσμοπολίτικες πόλεις, όπως η Νέα Υόρκη και το Σαν Φρανσίσκο. Για μία ακόμη φορά, ο HIV εκμεταλλεύτηκε τις κοινωνικοπολιτικές καταστάσεις για να εξαπλωθεί γρήγορα στην Αμερική και την Ευρώπη.
«Δεν υπάρχει λόγος να πιστεύουμε ότι οι άλλοι τύποι του ιού δεν θα είχαν εξαπλωθεί τόσο γρήγορα όσο ο τύπος Β, αν είχαν βρεθεί σε παρόμοιες περιβαλλοντολογικές περιστάσεις», λέει ο Faria. Η ιστορία όμως της εξάπλωσης του HIV δεν έχει τελειώσει ακόμα. Για παράδειγμα, το 2015 έγινε ένα ξέσπασμα στην πολιτεία της Ιντιάνα, το οποίο σχετιζόταν με ενέσιμα ναρκωτικά. Τα αμερικανικά Κέντρα Ελέγχου και Πρόληψης Νοσημάτων ανέλυαν τις ακολουθίες γονιδιωμάτων του HIV καθώς και δεδομένα σχετικά με τις περιοχές κατά την περίοδο της μόλυνσης, όπως εξηγεί ο Yonata Grad της Ιατρικής σχολής του Πανεπιστημίου Χάρβαρντ. «Αυτά τα δεδομένα βοηθούν να καταλάβουμε το ξέσπασμα και θα βοηθήσουν στο μέλλον να καταλάβουμε πότε οι παρεμβάσεις της δημόσιας υγείας θα φέρουν αποτέλεσμα». Αυτή η προσέγγιση μπορεί να δουλέψει για άλλους παθογόνους. Το 2014, ο Grad και ο συνάδελφος του Marc Lipstich δημοσίευσαν μία έρευνα για την εξάπλωση της γονόρροιας που αντιστέκεται στα φάρμακα σε όλες τις Ηνωμένες Πολιτείες. «Επειδή είχαμε αντιπροσωπευτικά δείγματα από άτομα σε διαφορετικές πόλεις, σε διαφορετικές χρονικές στιγμές, με διαφορετικές σεξουαλικές προτιμήσεις, μπορούσαμε να δείξουμε ότι η εξάπλωση ήταν από τα δυτικά προς τα ανατολικά της χώρας», λέει ο Lipsitch.