Όσο μαίνεται ο πόλεμος στην Ουκρανία, ο υπόλοιπος κόσμος κοιτάζει με το στόμα ανοιχτό. Πολλά σοσιαλμιντιακά προφίλ ανέβασαν μπλε και κίτρινες σημαίες ως ένδειξη συμπαράστασης προς τον ουκρανικό λαό. Δύο χρόνια νωρίτερα, όταν το Black Lives Matter είχε λάβει παγκόσμιες διαστάσεις, δημιουργήθηκε το “Black Out Tuesday” και είχε πλημμυρίσει όλο το Ίντερνετ με μαύρα τετράγωνα. 28 εκατομμύρια χρήστες του Instagram είχαν κάνει μια τέτοια μαύρη δημοσίευση, ωστόσο μόλις 13 εκατομμύρια υπέγραψαν το αίτημα για να συλληφθούν οι αστυνομικοί που εμπλέκονταν με τη δολοφονία του George Floyd.
Κάθε Ιούνη, οι εταιρείες πουλάνε πολύχρωμο και συμπεριληπτικό ακτιβισμό και φοράνε ουράνια τόξα, στηρίζοντας το Pride. Αν δεν δίνουν μέρος από τα έσοδά σε σε οργανώσεις που υποστηρίζουν ΛΟΑΤΚΙ+ άτομα και δεν απασχολούν στο ανθρώπινο δυναμικό τους ΛΟΑΤΚΙ+ άτομα, δεν βυθίζονται σε ένα καταφανώς rainbow-washing; Αντίστοιχα, φορώντας κάποιο άτομο, διάσημο ή μη, μια κονκάρδα κατά της έμφυλης βίας, βοηθάει κάπως τα άτομα που υφίστανται κακοποίηση; Όσον αφορά τον ουκρανικό λαό που βομβαρδίζεται καθημερινά, έχουμε βοηθήσει ουσιαστικά, στέλνοντας τρόφιμα και είδη πρώτων βοηθειών στους ανθρώπους εκεί και προσφέροντας το σπίτι μας για να κοιμηθούν όσοι προσπαθούν να σωθούν από τους καταπιεστές τους;
Ίσως το να μην ξαναπιούμε ρωσική βότκα να μην βοηθάει στην πραγματικότητα τα θύματα του πολέμου.
Στην νεοφιλελεύθερη κολυμπήθρα όπου έχουμε όλοι βαπτιστεί, ο ατομικισμός είναι το χέρι που απλώνει το λάδι του καταναλωτισμού επάνω μας, υμνώντας, για παράδειγμα, την αγορά ενός T-shirt με στάμπα ένα κοινωνικό μήνυμα ως ένδειξη ορθόδοξης αλληλεγγύης. Τότε, μονομιάς, δίνει τις ευλογίες του ο Άγιος Επιτελεστικός Ακτιβισμός (aka performative activism) και οι προσευχές της ηθικολογίας ακούγονται από τα μεγάφωνα, ενώ καίγεται το λιβάνι του οπορτουνισμού.
Ο όρος επιτελεστικός ακτιβισμός υπάρχει στο δημόσιο λόγο από τα ’90s, άρχισε όμως να γίνεται περισσότερο δημοφιλής μετά την δολοφονία του George Floyd από έναν αστυνομικό στη Μινεάπολη το 2020. Όταν κάποιος χρησιμοποιεί το ίντερνετ σαν εργαλείο για να υποστηρίξει ένα πολιτικό ή κοινωνικό σκοπό με τρόπο που δεν χρειάζεται πολλή προσπάθεια -κάνοντας, αγγλιστί, slacktivism-, τότε επιδίδεται σε επιτελεστικό ακτιβισμό. Με αυτόν τον τρόπο εισβάλλει στην δημόσια πολιτική συζήτηση, δημιουργεί θόρυβο, τραβώντας τα φώτα πάνω του, φωνάζοντας «έχω κι εγώ σωστή άποψη και πολιτική στάση», αλλά στην ουσία εμποδίζει την πραγματική αλλαγή. Μήπως χρησιμοποιούμε τα social media, υποστηρίζοντας ή κατακεραυνώνοντας συγκεκριμένες πρακτικές, απλά για να δείξουμε ότι είμαστε αφυπνισμένοι, ευαισθητοποιημένοι κι ότι ξέρουμε τι συμβαίνει γύρω μας; Όταν υποστηρίζουμε ένα σκοπό για να κερδίσουμε την προσοχή, την στήριξη κι επιβράβευση ή ακόμη και χρηματικό όφελος, δείχνουμε στους φίλους και τους κύκλους μας ότι είμαστε ενημερωμένοι, αλλά σε τι παραπάνω βοηθάει αυτό;
Διαπιστώνοντας μια έλλειψη σε πραγματική ιδεολογία, τα προοδευτικά κομμάτια της κοινωνίας ρισκάρουν έτσι να γίνουν απλά ένα μεγάλο μαρκετινίστικο πείραμα. Τα social media αποτελούν γόνιμο έδαφος για να καλλιεργηθεί αυτό το είδος ακτιβισμού, είναι κρίσιμο όμως να γίνει διαχωρισμός από την αληθινή δράση.
Η αριστερά μάλλον έχει βολευτεί στο να δείχνει τις αξίες της με όρους της ελεύθερης αγοράς, κι ενώ στο παρελθόν τα πιο επαναστατικά άτομα ταξίδευαν, για παράδειγμα, μαζί με τους Αφροαμερικανούς προς τον αμερικάνικο Νότο, για να δείξουν την αλληλεγγύη τους, σήμερα μας καθησυχάζει το να αγοράσουμε μια κονκάρδα ή ένα βραχιολάκι που θα δηλώνει ότι έχουμε καλές απόψεις. Στο φαντασιακό των φιλελεύθερων, για να είσαι καλός άνθρωπος πρέπει να πιστεύεις τα σωστά πράγματα, αλλά αν δεν κάνεις πράξη τα πιστεύω σου, τότε ποια η σημασία τους; Ποιό το νόημα να υπάρχουν απλά σε ένα ροζ συννεφάκι; Μήπως πολλοί από εμάς έχουμε ξεχάσει πως είναι να κάνεις την πραγματικά σκληρή δουλειά;
Ένα feel-good t-shirt θα μας κάνει να νιώσουμε καλύτερα, χωρίς να κάνουμε τίποτα επί της ουσίας, όμως χρειάζεται μια συνέχεια και μια συνέπεια σε αυτήν τη στάση. Για παράδειγμα, θα μπορούσαν τα εκατομμύρια κόσμου που έκαναν μια ευαισθητοποιημένη δημοσίευση στο Instagram, να είχαν ξεσηκωθεί ώστε να αποσυρθεί η χρηματοδότηση προς το στρατό ή την αστυνομία (#defundthepolice) και να επενδυθεί στο σύστημα υγείας ή την καθιέρωση ενός καθολικού βασικού εισοδήματος. Για να καταπολεμηθεί η (ακρο)δεξιά, νεοφιλελεύθερη, νεοφασιστική ιδεολογία που έχει μολύνει τον κόσμο, πρέπει να αρχίσει η κοινωνία να δρα πάνω στις ιδέες και τα πιστεύω της κι όχι απλά να αντιδρά στις τρομακτικές ιδέες και πρακτικές των άλλων. Το να μοιραστούμε ένα βίντεο με παιδιά που κλαίνε με τους βομβαρδισμούς δεν είναι μια δράση, παρά μια αντίδραση που λέει ότι νοιάζεσαι, αλλά συνεισφέρει τα ελάχιστα.
Δεν θα διορθωθούν οι αδικίες αυτού του κόσμου, επειδή κάναμε reshare ένα hashtag.
Η συλλογική τάση είναι να παρουσιάζουμε τις κοινωνικές παθογένειες σε ένα πιο οπτικά ελκυστικό και εύκολο να καταναλωθεί φορμάτ, κινδυνεύοντας να υπεραπλουστεύσουμε καταστάσεις και να παραλείψουμε σημαντικές πτυχές. Να σημειωθεί, ωστόσο, ότι τα μέσα ενημέρωσης και κοινωνικής δικτύωσης έχουν τη δυνατότητα να ξεκινήσουν συζητήσεις και να κάνουν τις εικόνες από τις εξεγέρσεις να ταξιδέψουν στον κόσμο, προκαλώντας ή συντηρώντας την παγκόσμια κατακραυγή, ασκώντας πίεση και δημιουργώντας ένα κύμα αλληλεγγύης, δίνοντας έτσι μια άλλη δυναμική σε κινήματα όπως το #MeToo ή το Black Lives Matter. Ας αναγνωρίσουμε όμως τα όριά τους, γιατί τα social media δεν είναι η λύση στα πάντα.
Δεν θα διορθωθούν οι αδικίες αυτού του κόσμου, επειδή κάναμε reshare ένα hashtag.
Τον Φεβρουάριο του 2017, ο αρθρογράφος του The Outline, Jeff Ihaza, έγραψε ότι «μία από τις πιο ακρωτηριαστικές τάσεις των σύγχρονων φιλελεύθερων είναι η εμμονή τους με το να τους βλέπουν, είτε σε μια διαμαρτυρία φορώντας ένα έντονο ροζ καπέλο είτε σε viral tweets κατά του προέδρου. Αυτή η ενασχόληση με την εικόνα είναι τις περισσότερες φορές τρομακτικά εγωκεντρική» και προσθέτει ότι «Από τον επιτελεστικό ακτιβισμό μέχρι την προσήλωση στα έξυπνα πλακάτ στις διαμαρτυρίες, οι σύγχρονοι φιλελεύθεροι γνωρίζουν καλύτερα από οποιονδήποτε άλλον πώς να εκμεταλλευτούν ένα κίνημα, αλλά ξέρουν πολύ λίγα για το πώς να αξιοποιήσουν τη δύναμη ενός κινήματος», εστιάζοντας έτσι την προσοχή στον εαυτό τους αντί για το ίδιο το ζήτημα. Ο επιτελεστικός ακτιβισμός συρρικνώνει το πραγματικό πρόβλημα και ρίχνει τον προβολέα πάνω στον «ακτιβιστή» κι όχι στις κοινότητες που υποφέρουν.
Αυτή η ενασχόληση με την εικόνα είναι τις περισσότερες φορές τρομακτικά εγωκεντρική. Oι σύγχρονοι φιλελεύθεροι γνωρίζουν καλύτερα από οποιονδήποτε άλλον πώς να εκμεταλλευτούν ένα κίνημα.
Ένα από τα σοβαρότερα ζητήματα που διακυβεύονται είναι το γεγονός ότι αποθαρρύνονται άτομα από το να κάνουν περισσότερα, καθώς κυριαρχεί αυτή η αντίληψη ότι κάποιος ασχολείται με αυτό, οπότε δεν χρειάζεται να βάλω κι εγώ την δική μου ενέργεια. Είναι πιο εύκολο και παίρνει μόλις ένα δευτερόλεπτο να μοιραστώ κάτι στα social media. Δεν υπάρχει λόγος να δεσμευτώ πλήρως στο να αλλάξω έναν ρατσιστικό ή σεξιστικό νόμο, διάκριση ή καταπίεση. Επίσης, όσα άτομα μέσα στα χρόνια μάχονται ήσυχα κι αθόρυβα, φαίνεται ότι κάνουν λιγότερα, γιατί δεν το βροντοφωνάζουν σε όλους. Αντί να δημοσιεύσεις κάτι για τη θέση σου απέναντι σε ένα ζήτημα, γιατί να μην βρεις τι χρειάζεται να κάνεις για να βοηθήσεις ουσιαστικά πάνω στο πρόβλημα;
Όσοι στέκονται κριτικά απέναντι στον επιτελεστικό ακτιβισμό εκφράζουν τους φόβους ότι τα κοινωνικά δίκτυα έχουν μειώσει τον ακτιβισμό και τους κοινωνικές αγώνες για τον οποίο μαθαίνουμε στο μάθημα της ιστορίας. Με ποιούς τρόπους όμως μπορούμε να βοηθήσουμε πραγματικά;
Απαιτείται αρχικά μια διαδικασία απομάθησης και μάθησης εκ νέου. Να ακούμε τι λέει η εκάστοτε κοινότητα που υφίσταται την κακοποίηση και καταπίεση και να επενδύουμε στο να ενισχύουμε αυτές τις φωνές και να τις βάζουμε στο πρώτο πλάνο. Αυτό σημαίνει να αναγνωρίσουμε το προνόμιο ή τα προνόμια που έχουμε μέσα σε αυτήν την κοινωνία. Να ερευνήσουμε, να ψάξουμε, να αναρωτηθούμε, να μάθουμε. Πριν πατήσουμε “share”, είναι χρήσιμο να ελέγχουμε αν είναι διασταυρωμένο το γεγονός, ποιά οργάνωση το ανεβάζει, ποιά είναι η πολιτική της, γιατί είναι σημαντικό να το μοιραστούμε αυτό στα social media; Δεν χρειάζεται να νιώθουμε υποχρεωμένες και υποχρεωμένοι να μοιραστούμε με τους followers μας το γεγονός ότι βοηθάμε. Είναι εντάξει να δρούμε αθόρυβα.
Ας δείχνουμε την υποστήριξή μας και την αλληλεγγύη μας όλο τον χρόνο, όχι μόνο στις επετείους, οπότε και υπάρχει μεγαλύτερη κοινωνική πίεση. Ας αναλάβουμε πραγματική δράση. Να κάνουμε την παραπάνω προσπάθεια και να εμπλακούμε περισσότερο και πιο ενεργά με έναν σκοπό. Μπορούμε να συμμετέχουμε στην προετοιμασία και οργάνωση μιας πορείας ή διαμαρτυρίας, να ασκούμε πίεση στους πολιτικούς, να μποϊκοτάρουμε ανήθικες πρακτικές κ.ά.. Άλλο ένα post «Όχι στον πόλεμο» δεν θα βάλει τέλος στον ολοένα αυξανόμενο αριθμό των νεκρών, οπότε αν δεν έχουμε κάτι άλλο να προσθέσουμε στην συζήτηση, ας δώσουμε χώρο σε ειδικές και ειδικούς, σε Ουκρανές και Ουκρανούς να τοποθετηθούν.
Το είχε πει ο Ρίτσος. «Δεν φτάνει να αγαπάμε την ειρήνη και τον άνθρωπο. Πρέπει ν’ αγωνιζόμαστε για αυτόν».