Αφιερώνεται στη µνήµη του αγαπητού καλού μου φίλου Στέφανου Ν. Κουµανούδη (1931-1987), αρχαιολόγου, επιγραφολόγου, ιδρυτή της Επιγραφικής Εταιρείας, που πρώτος —πριν από 40 χρόνια— μου έδειξε το σηµείο όπου είναι θαµμένος ο Περικλής και µου εξέφρασε την αγανάκτησή του για την αδιαφορία του κράτους και της Αρχαιολογικής Εταιρείας σε σχέση με την αναζήτηση του τάφου αυτού καθώς και των τάφων των άλλων επιφανών ανδρών που είχαν ταφεί κατά μήκος της Ιεράς Οδού και της άλλης οδού της γνωστής στην αρχαιότητα ως το Δημόσιον Σήμα καθώς και για ολόκληρη την περιοχή του αρχαίου νεκροταφείου της Αθήνας, του Κεραμεικού, έξω από τα τωρινά περιφραγμένα όριά του.
Σήμερα, σαράντα χρόνια αργότερα, η αγανάκτηση αυτή που μου είχε μεταδώσει τότε ο φίλος μου επιβιώνει μέσα μου και έχει κορυφωθεί, καθώς από τότε, όχι μόνο δεν έχει γίνει οποιαδήποτε σωστή κίνηση σε σχέση με την ανασκαφή των μνημείων αυτών, αλλά, αντίθετα, μεγάλο μέρος της περιοχής αυτής έχει αμετάκλητα βανδαλιστεί από τυπικά «νόμιμους» και άδειαν έχοντες (πάντα) καταπατητές και εργολάβους. Έτσι ένα μεγάλο κομμάτι της όλης περιοχής έχει, τραγικά, χαθεί για πάντα.
Αντίθετα απ’ ό,τι συμβαίνει με τον τάφο του Μεγάλου Αλεξάνδρου, που έχει πιθανότατα συληθεί κατά την αρχαιότητα, για τον τάφο του άλλου «βασιλιά», αυτού της αθηναϊκής δημοκρατίας, του Περικλή, γνωρίζουμε πολύ καλά από τα Αττικά του Παυσανία το μέρος όπου βρίσκεται —ευελπιστούμε ακόμη ανέπαφος— χωρίς ποτέ να τον έχουμε ψάξει! Θα με ρωτήσετε «Γιατί δεν τον έχουμε ποτέ ψάξει ενώ ξέρουμε με απόλυτη ακρίβεια πού βρίσκεται;» και η απάντηση που θα σας δώσω είναι πολύ θλιβερή, όσο θλιβερή είναι και η κατάντια της χώρας μας τα τελευταία χρόνια. «Γιατί διοικούμαστε από απαράδεκτα απολίτιστους πολιτικούς. Γιατί οι κυβερνήσεις μας και η αρχαιολογική μας διοίκηση δεν τον αξιολόγησε ποτέ με σωστά κριτήρια. Δεν τον έβαλε ποτέ πάνω από όλα τα άλλα θέματα σαν απόλυτη προτεραιότητα, όπως θα όφειλε να έχει κάνει.» Εμείς, σαν Νεοέλληνες, έχουμε υπάρξει οι καταστροφείς της μνήμης που η ιστορία μάς εμπιστεύθηκε να διαφυλάξουμε. Σαν παιδί του πατέρα μου που είμαι, τον θυμάμαι να λέει, και κυρίως να γράφει, ότι μετά το τέλος του Β’ Παγκοσμίου πολέμου η βαριά βιομηχανία της Ελλάδας πρέπει να είναι ο πολιτισμός. Αντ’ αυτού έχουμε βιώσει την εγκληματική περιφρόνηση και την απαράδεκτη υποβάθμιση του τομέα αυτού. Όπως οι κρατούντες φέρθηκαν στους άξιους πολίτες της χώρας μας, έτσι φέρθηκαν και στα αρχαία μνημεία του πολιτισμού μας.
Εδώ και σαράντα χρόνια παρακολουθώ με αγωνία την περιοχή αυτή της Αθήνας και βιώνω ένα βαρύτατο και συνεχές πένθος για τα φοβερά πράγματα που συμβαίνουν εκεί, στον πολύπαθο αυτόν ιστορικό τόπο! Μαζί μου και τόσοι άλλοι, που σαν κι εμένα τα πονάνε τα αρχαία, θλίβονται καθημερινά με την απαράδεκτη εγκατάλειψη στην οποία έχει περιπέσει η ένδοξη αυτή περιοχή. Ήταν κάποτε έτσι — και ό,τι απέμεινε από αυτήν είναι άξιο καλύτερης τύχης. Επείγει να κάνουμε κάτι σωστό και να δείξουμε επιτέλους λίγο σεβασμό στους ήρωες που είναι εκεί θαμμένοι! Το Αττικό Μετρό, καταπατώντας περιουσία του Δήμου Αθηναίων, και, συγκεκριμένα, γης που ανήκε στην Τεχνόπολη του δήμου, έχτισε τον αυτοκρατορικών διαστάσεων σταθμό μετρό, τον Κεραμεικό, βανδαλίζοντας ποιος ξέρει πόσα σημαντικά ευρήματα στην περιοχή. Ναι, το ξέρω, έγιναν «σωστικές ανασκαφές» κατά τη διάρκεια της καθόδου του φημισμένου μετροπόντικα και τα ευρήματα, το ξέρω, έχουν αποθηκευτεί για να στολίσουν μια μέρα στο μέλλον το πολυσυζητημένο Μουσείο της Αθήνας, που θα μας δείξει το πλιάτσικο των «σωστικών». Προς το παρόν στοιβάζονται σε χώρους —και υπαίθριους (!)— στην Ακαδημία Πλάτωνος, όπου πρόκειται να χτιστεί το μελλοντικό μουσείο. Ειρωνικά, η προηγούμενη και η τωρινή διοίκηση της Τεχνόπολης του Δήμου Αθηναίων έχει σφραγίσει την είσοδό της, που βρίσκεται ακριβώς εκεί που ο κολοσσιαίων διαστάσεων πολυτελής σταθμός «εκβάλλει» τους επιβάτες των υπόγειων συρμών. Το γιγαντιαίο στόμα του σταθμού, ο οποίος κατακλύζεται μετά τα μεσάνυχτα καθημερινά από τα «ανφάν γκατέ» της κρίσης, εξεμεί τα παιδιά αυτά μπροστά στα ανοιχτά κέντρα διασκέδασης που περιτριγυρίζουν τη βυθισμένη στο σκοτάδι επιχείρηση του δήμου. Πρέπει να είσαι η ντετέκτιβ για να βρεις την είσοδο της Τεχνόπολης η λάτρης των νυχτερινών καταδρομών. Άρα: επετελέσθη μέγιστη πολιτιστική θυσία και καταστροφή για την εξυπηρέτηση μόνο των κέντρων διασκέδασης. Πριν πάω μεσάνυχτα στο σταθμό αυτό δεν είχα καταλάβει την αναγκαιότητα της τεράστιας κλίμακας του σταθμού. Μετά όλα ξελαμπικάρισαν στο μυαλό μου… Καημένη Ελλάδα!…
Σαν παιδί του πατέρα μου που είμαι, τον θυμάμαι να λέει, και κυρίως να γράφει, ότι μετά το τέλος του Β’ Παγκοσμίου πολέμου η βαριά βιομηχανία της Ελλάδας πρέπει να είναι ο πολιτισμός. Αντ’ αυτού έχουμε βιώσει την εγκληματική περιφρόνηση και την απαράδεκτη υποβάθμιση του τομέα αυτού. Όπως οι κρατούντες φέρθηκαν στους άξιους πολίτες της χώρας μας, έτσι φέρθηκαν και στα αρχαία μνημεία του πολιτισμού μας.
Το παλιό Γκάζι, η σημερινή Τεχνόπολις (όπου πριν τρία χρόνια δούλεψα για ένα δίμηνο και από όπου παραιτήθηκα γιατί κατάλαβα ότι δεν μπορούσα να εφαρμόσω καμία —επί της ουσίας— δικιά μου σωστική επιθυμία) βρίσκεται δίπλα στην αφετηρία της Ιεράς Οδού, που ξεκινούσε από την Ιερά Πύλη μέσα στον περιφραγμένο χώρο του αρχαίου νεκροταφείου του Κεραµεικού και κατέληγε στο Ιερό της Ελευσίνας. Λίγο παραπάνω ξεκινούν από την Πειραιώς οι σημερινές οδοί Πλαταιών και Σαλαμίνος, μεταξύ των οποίων βρίσκεται, σε βάθος περίπου οκτώ ως δέκα μέτρων, το τμήμα του Δηµόσιου Σήµατος, του άλλου δρόμου όπου είναι θαμμένες οι τέφρες των ηρώων της αρχαιότητας σε πολυάνδρια (ομαδικούς τάφους) καθώς και σε άλλους, ατομικούς. Το Δημόσιον Σήμα ξεκινούσε από το Δίπυλο και οδηγούσε στην Ακαδηµία, το κτήµα µε τις ελιές όπου ο Πλάτωνας δίδασκε τους µαθητές του. Ο δρόμος αυτός ήταν πλατύς στην αρχαιότητα. Η αρχή μιας ανασκαφής έγινε πριν από λίγα χρόνια, όταν ένα οικόπεδο της Πλαταιών —έγκαιρα ευτυχώς— κρίθηκε σημαντικό από την Αρχαιολογία ώστε να προχωρήσει στην έκταση που χρειαζόταν και να βρεθεί, μεταξύ άλλων, και ένας ομαδικός μακρόστενος τάφος (πολυάνδριον) λαξευμένος με μοναδικό τρόπο στην πέτρα που ήταν βαθιά ριζωμένη στο χώμα αυτό. Όταν σταθεί ο επισκέπτης έξω από τον περιφραγμένο χώρο έχει μερική οπτική επαφή με το πολυάνδριο. Η Πολιτεία αρκέστηκε —προσωρινά— στη μερική περίφραξη και στη σηματοδότηση στο παρκάκι που δημιούργησε από την απαλλοτρίωση μικρών παλιών κτισμάτων που γειτόνευαν με το αρχικό οικόπεδο της Πλαταιών. Ταμπέλες πληροφορούν τον περαστικό για το πού ακριβώς βρίσκεται καθώς και μία ατυχήσασα πάνινη παντιέρα αναρτημένη πάνω στον τοίχο της διπλανής, σχετικά νεόκτιστης, πολυώροφης οικοδομής γράφει: «Είσαι στο Δημόσιον Σήμα.» Παρακάτω διάφορες ιστορικές πληροφορίες, άρτιες στην επιστημονικότητά τους, δίνουν τα στοιχεία στον αναγνώστη. Σήμερα, πατσαβουριασμένη από τα ανεμοβρόχια, η παντιέρα αυτή είναι περιτριγυρισμένη από γκράφιτι ταλαντούχων άνεργων νέων που ζουν στη γειτονιά αυτή της απόλυτης φτώχειας. (Μάταια έχουν προσπαθήσει διάφοροι επενδυτές να την ανακηρύξουν το νέο Κόβεντ Γκάρντεν της Αθήνας.
Όσο το βιοτικό επίπεδο της περιοχής παραμένει χαμηλό και όσο οι αρχαιολογικές απαιτήσεις —μοιραία ελπίζω— θα γίνονται ολοένα και πιο πιεστικές, ευελπιστώ ότι δεν πρόκειται να γίνει πραγματικότητα το αποκλειστικά επενδυτικού ενδιαφέροντος όνειρό τους!) Η σημαία με τη βαρυσήμαντη ανακοίνωση δεν μπορεί να προξενήσει άλλο από οίκτο και ειρωνεία. Σε έναν τοίχο βλέπουμε και την επίσημη πινακίδα με τις οικονομικές πληροφορίες για το ευρωπαϊκό κονδύλιο των 90.000,00 ευρώ, που έκανε εφικτή αυτή την ταμπέλα, και, προφανώς, την περίφραξη με κοτετσόσυρμα του όλου χώρου. Ίσως να περίσσεψαν και κάτι χρήματα για τη λιγοστή πρασινάδα που στολίζει το αυτοσχέδιο παρκάκι στο ξέφωτο μεταξύ των γύρω πολυκατοικιών. Υπάρχει μισοσβησμένο πάνω στον ασβέστη ενός ερειπίου σχόλιο —σαν επίγραμμα αρχαίο— κάποιου απελπισμένου ανθρώπου για το σουρεαλισμό όλου του σκηνικού του απροσδόκητα προκύψαντος μικρού αστικού πάρκου: «…ΖΩΗΣ/ΑΣ ΕΙΝΑΙ/ΧΤΙΣΜΕΝΟ/ΠΑΝΩ ΣΤΟΝ/ΘΑΝΑΤΟ.» Τι δίκιο που έχει αυτός που το ‘γραψε! Για αυτόν και για άλλους απελπισμένους Αθηναίους, ένα παρκάκι είναι μια ανάσα ζωής… κι ας είναι και πάνω από τάφους! Έστω και έτσι, κάτι δόθηκε στους πολίτες από το δήμο! Η πραγματική ανασκαφή μπορεί να περιμένει… Το να βρεθούν οι τάφοι του χρυσού αιώνα του Περικλέους, καθώς και ο Περικλής ο ίδιος, αναβάλλεται πάλι — επ’ αόριστον.
Στην επόμενη σελίδα ένα απόσπασμα από τα Αττικά του Παυσανία