Το Bref είναι ένα ντοκιμαντέρ που προσεγγίζει το ζήτημα της κλειτοριδεκτομής μέσα από συνεντεύξεις αντρών και γυναικών από την Αφρική που ζουν στην Ισπανία. Η Χριστίνα Πιτούλη προσπαθεί να ξεκινήσει μία συζήτηση για ένα αμφιλεγόμενο και λεπτό θέμα. Βρίσκεται μαζί με γυναίκες που μάχονται κατά της κλειτοριδεκτομής, με άλλες που τάσσονται υπέρ της και συζητά με άντρες που υπεραμύνονται τις παραδόσεις που έχουν κληρονομήσει. Το ντοκιμαντέρ βραβεύτηκε ως το Καλύτερο Ντοκιμαντέρ στην κατηγορία «Δικαιώματα των Γυναικών» στο Φεστιβάλ Κινηματογράφου της Μάλαγας και έχει λάβει την Ειδική Μνεία της Κριτικής Επιτροπής στο Φεστιβάλ Κινηματογράφου για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα «Articulo 31» στη Μαδρίτη, ενώ προβλήθηκε και σε πολλά άλλα Φεστιβάλ κερδίζοντας τις εντυπώσεις.
Πώς αποφάσισες να ασχοληθείς με αυτό το θέμα; Το ντοκιμαντέρ προέκυψε από μία συνεργασία που έκανα με τους Γιατρούς του Κόσμου. Με ενδιέφερε πολύ αυτό το ζήτημα έτσι κι αλλιώς. Μία ημέρα λοιπόν που ήμουν στο γραφείο του master μου, έπεσε στα χέρια μου το βιβλίο ενός Ισπανού φωτογράφου για τις κλειτοριδεκτομές στην Αφρική και μου ανέφερε μία κοπέλα ότι οι Γιατροί του Κόσμου κάνουν μία σχετική καμπάνια. Έτσι μίλησα μαζί τους και αποφασίσαμε να κάνουμε ένα ντοκιμαντέρ.
Πόσο δύσκολο ήταν να πλησιάσεις τις γυναίκες; Το δύσκολο ήταν να ξεκινήσω να έχω μία σχέση μαζί τους και χρειάστηκε χρόνος μέχρι να μπορέσω να συζητήσω μαζί τους γι’ αυτό το θέμα γιατί είναι μεγάλο ταμπού και κάτι πολύ προσωπικό. Όταν τελικά φτάσαμε στο σημείο να αναφερθούμε σε αυτό, η υπόλοιπη συζήτηση κύλησε πολύ εύκολα και κυρίως με τις γυναίκες που αφιερώσει αρκετή σκέψη σε αυτό παρά με ανθρώπους που το συζητούσαν για πρώτη φορά. Φυσικά υπήρχαν και πολλοί που δεν μίλησαν, άλλοι επειδή, όπως ισχυρίστηκαν, δεν γνωρίζουν τίποτα γι’ αυτό και άλλοι επειδή δεν ήθελαν να το κάνουν μπροστά στην κάμερα.
Γιατί έδωσες τον τίτλο «Bref»; Συμβολίζει κάτι για σένα; Στην ταινία, μια από τις πρωταγωνίστριες αφηγείται πως μια μέρα στο σχολείο της στην Σενεγάλη μια δασκάλα είπε «Bref» στις μαθήτριες της που εξηγούσαν πως η κλειτοριδεκτομή βοηθάει τις γυναίκες να μην τρέχουν πίσω από τους άνδρες. Τους είπε «Bref» για να σταματήσουν, να κάνουν μια παύση και να σκεφτούν τι ακριβώς είχαν πει. Να σκεφτούν λογικά, πέρα από όσα είχαν μάθει από μικρές. Και ακριβώς επειδή το ίδιο επιδιώκει να κάνει η ταινία έχει τον τίτλο «Bref». Για μένα, συμβολίζει την θέση και τον σκοπό της. Γίνεται όμως κατανοητό μόνο αν έχεις δει την ταινία.
Δεν γνωρίζει κανένα κορίτσι για την κλειτοριδεκτομή πριν την κάνει; Σχεδόν κανένα κοριτσάκι δεν ξέρει που πάει και τι θα κάνει, για να μη φοβηθεί. Θεωρείται πολύ σημαντικό γεγονός, είναι μία τελετή μύησης που σημαδεύει τη μετάβαση από την παιδικότητα στη θηλυκότητα ακόμα και αν το κάνει σε μικρή ηλικία. Στην τελετή αυτή συμμετέχουν μόνο γυναίκες μιας και είναι τελείως γυναικείο ζήτημα. Υπάρχουν διαφορετικοί τρόποι κλειτοριδεκτομής. Πολλές φυλές κόβουν την κλειτορίδα και τα χείλη ή κόβουν ένα μέρος της κλειτορίδας. Άλλες φυλές συμπεριλαμβάνουν στην τελετή το ράψιμο, δηλαδή κόβονται όλα και ράβεται το δέρμα αφήνοντας μία μικρή τρύπα ώστε να φεύγει μόνο το αίμα και τα ούρα. Μία γυναίκα που μιλάει στο ντοκιμαντέρ, αν και με τον τρόπο που το λέει μπροστά στην κάμερα δεν είναι και τόσο σαφές, μου είπε ότι όταν παντρευτείς και δεν μπορεί να σε «ανοίξει» ο άντρας, το κάνει η γυναίκα που σε έραψε. Για άλλες φυλές έχει σημασία απλά να καταστραφεί η κλειτορίδα με οποιονδήποτε τρόπο, έτσι ή την κόβουν ή την καίνε. Μετά από όλο αυτό, ακολουθεί μία μεγάλη γιορτή. Τα κορίτσια ντύνονται όμορφα και τους δίνουν να φάνε γλυκά. Θεωρείται πολύ σημαντική ημέρα. Εμείς μπορεί να το λέμε κλειτοριδεκτομή ή ακρωτηριασμό (mutilation), αλλά εκεί του έχουν δώσει μία πολύ ωραία ονομασία και πιστεύουν ότι είναι κάτι που σε κάνει όμορφη, αγνή και καθαρή. Μετά τη γιορτή, επικρατεί κάτι σαν όρκος σιωπής, δεν ξανασυζητά κανείς γι’ αυτό. Εξαιτίας λοιπόν αυτού του μυστηρίου που το καλύπτει, τα κοριτσάκια δεν γνωρίζουν όλες τις λεπτομέρειες και είναι πολύ δύσκολο να το σκεφτούν, να αλλάξουν γνώμη, να το ερευνήσουν γενικά. Είναι ταμπού.
Τι εννοείς ότι η κλειτοριδεκτομή έχει ένα ωραίο όνομα και πως είναι δυνατόν μία τόσο επίπονη διαδικασία μπορεί θα θεωρηθεί αφορμή για γιορτή; Όταν λέω ότι η κλειτοριδεκτομή έχει ωραίο όνομα εννοώ ότι, ενώ για εμάς εδώ θεωρείται παραβίαση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, κάτι βίαιο και επικίνδυνο, για εκείνους η διαδικασία αυτή είναι θεωρείται κάτι υπέροχο. Μια διαδικασία που κάνει τα κοριτσάκια αγνά, άξιες και καθαρές γυναίκες. Τους αφαιρείται το κομμάτι του κορμιού τους που είναι «κακό» και «βρώμικο». Αν κάποιο κοριτσάκι πεθάνει από αιμορραγία, θρηνούν επειδή δεν ήταν αρκετά αγνό και το τιμώρησαν τα κακά πνεύματα. Η κλειτοριδεκτομή γίνεται σε ένα κλίμα γιορτής, με τις γυναίκες γύρω να χορεύουν και να τραγουδάνε, ενώ τα κοριτσάκια στην συνέχεια παίρνουν δώρα και τρώνε γλυκά. Υπάρχει δηλαδή μια τελείως διαφορετική αντίληψη για το ζήτημα που βασίζεται στην πεποιθήσεις και την έλλειψη πληροφόρησης. Είναι κάτι που κάνει μια γυναίκα περήφανη. Και είναι δύσκολο για αυτές τις γυναίκες να πιστέψουν ότι αυτό που πέρασαν και ήταν τόσο επώδυνο, αλλά δικαιολογήθηκε γιατί τις έκανε άξιες γυναίκες, δεν είναι ότι πίστευαν. Θέλει πολλή δύναμη, και για αυτό είμαι περήφανη που γνώρισα τις πρωταγωνίστριες του Bref που έχουν κάνει ένα τόσο μεγάλο βήμα.
Πώς ήταν να έχεις απέναντι σου έναν άντρα που είναι υπέρ της κλειτοριδεκτομής; Ήθελα πάρα πολύ να μπορέσουν να μου μιλήσουν και να μου πουν αυτό που πιστεύουν πραγματικά. Πράγμα δύσκολο μιας και γνώριζαν τη δική μου στάση. Κατά τη διάρκεια της συνέντευξης μαζί τους ήμουν πολύ μουδιασμένη γιατί έλεγαν πολύ σκληρά πράγματα. Στην ταινία υπάρχει ένα μέρος της συνέντευξης, αλλά σε γενικές γραμμές όσα μου είπαν, με έκαναν να συνειδητοποιήσω ότι η άποψη «όλα δικαιολογούνται», υπάρχει εκεί και είναι ισχυρή. Βασικό τους επιχείρημα, το δικαίωμά τους να κάνουν ό,τι ισχύει στην παράδοσή τους εδώ και χιλιάδες χρόνια και όσο και αν διαφωνούσα, έπρεπε να το σεβαστώ απόλυτα. Φυσικά, είναι πολύ σκληρό να τα ακούς αυτά.
Υπάρχει κάποιο νομικό πλαίσιο στις ευρωπαϊκές χώρες για την κλειτοριδεκτομή; Σε χώρες που έχουν παράδοση μετανάστευσης, υπάρχει νομοθεσία. Στην Αγγλία, για παράδειγμα, είναι παράνομο εδώ και πάρα πολλά χρόνια. Στη Γαλλία το ίδιο. Και φυσικά στη Γαλλία έχουν και περισσότερες περιπτώσεις όπου αποδίδονται ποινές. Στην Ισπανία είναι σχετικά πρόσφατο, η νομοθεσία έχει αρχίζει να αλλάζει μόλις τα τελευταία δέκα χρόνια περίπου. Ακόμα δεν έχουν αποδοθεί ποινές κάπου αλλά ακριβώς επειδή υπάρχει αυτό το πρωτόκολλο που εξετάζουν τα κοριτσάκια πριν φύγουν για την Αφρική, έχουν ανησυχίες ως προς το αν λειτουργεί μιας και έχουν δει αντίθετα αποτελέσματα. Ναι μεν δεν έχει βρεθεί κανένα κορίτσι που να έχει κάνει κλειτοριδεκτομή αλλά όταν πηγαίνουν για διακοπές στην Αφρική, δεν επιστρέφουν επειδή οι γονείς φοβούνται ότι θα πάνε φυλακή. Έτσι λοιπόν δεν γνωρίζουμε ποια είναι τα ακριβή αποτελέσματα της νομοθεσίας. Εκτιμάται ότι κάθε χρόνο 17000 κορίτσια είναι στην ηλικία ρίσκου και το μεγαλύτερο μέρος -γύρω στο 35% – 40%- βρίσκεται στην Καταλονία, οπότε εδώ πέρα είναι λίγο πιο επείγον σαν θέμα και γίνονται πολλές προσπάθειες. Σε χώρες όπως η Ελλάδα, δεν γνωρίζω αν υπάρχει συγκεκριμένη νομοθεσία που να καλύπτει αυτό το πρόβλημα.
Έχουν ενημέρωση γύρω από αυτό το θέμα; Ακόμη και ανάμεσα στις γυναίκες που ζουν στην Ευρώπη υπάρχει μεγάλη έλλειψη πληροφόρησης. Γνώρισα γυναίκες που ήθελαν οι γιατροί να τους πάρουν αίμα για να εξετάσουν την υγεία του οργανισμού τους και δεν τους άφηναν γιατί φοβόντουσαν ότι θα πεθάνουν ή ότι θα τους τελειώσει το αίμα. Επίσης είναι και εκείνες που δεν έχουν επαφή με δυτικούς, δεν ξέρουν τίποτα γι’ αυτό το θέμα, σχεδόν δεν μιλούν καλά ισπανικά ενώ βρίσκονται χρόνια εδώ, οπότε γι’ αυτές δεν αλλάζει τίποτα. Το καλό εδώ στην Ισπανία είναι ότι οι γυναίκες που έχουν ενημερωθεί και έχουν αλλάξει γνώμη προσπαθούν να δρουν στην κοινότητά τους, αν και πολλές φορές δέχονται απειλές για τη ζωή τους γιατί προκαλούν πρόβλημα στην κοινότητα ή προδίδουν την παράδοση.
Πώς νιώθεις με την επιτυχία του Bref; Το πιο σημαντικό είναι ότι το Bref χρησιμοποιείται από τους Γιατρούς του Κόσμου και από πολλές οργανώσεις που μου το έχουν ζητήσει. Μάλιστα μου στέλνουν και feedback, μου λένε δηλαδή πώς αντέδρασαν οι γυναίκες που το είδαν στην ομάδα τους ή ότι χάρη σε αυτό ξεκίνησε μία συζήτηση. Αυτό λοιπόν είναι πολύ σημαντικό γιατί ο σκοπός του ντοκιμαντέρ ήταν να ξεκινήσει μία συζήτηση επάνω σε αυτό, να μπουν όλοι στη διαδικασία να σκεφτούν και να έχουν επιχειρήματα στο συγκεκριμένο θέμα.
Σύμφωνα με στοιχεία που παραχώρησε στην Popaganda το ελληνικό τμήμα της Διεθνούς Αμνηστίας:
* Η σελίδα του Bref στο Facebook βρίσκεται εδώ.