«Είναι η πρώτη φορά που ανεβαίνει Αριστοφάνης στη Χιλή», μας λέει η διευθύντρια του Santiago A Mil, Κάρμεν Ρομέρο. Είναι το φεστιβάλ που προσκάλεσε τις Όρνιθες, σε σκηνοθεσία του Νίκου Καραθάνου, στη γνωστή παραγωγή της Στέγης Ιδρύματος Ωνάση.
Η ίδια έχει καταγωγή από τους Μαπούτσε, μια φυλή ιθαγενών που κατοικούσε στην κεντρική και νότια Χιλή. Το φεστιβάλ φιλοξενούσε κάθε χρόνο πάνω από 100 παραγωγές απ’ όλο τον κόσμο, αλλά φέτος είναι πιο ταπεινό εξαιτίας των διαδηλώσεων. «Κόψαμε τις συναυλίες, τα πάρτι αλλά αφήσαμε τις θεατρικές παραστάσεις, γιατί το θέατρο είναι μέρος της συζήτησης που επικρατεί αυτή τη στιγμή στους δρόμους.» Ποιας συζήτησης;
Διάλειμμα για μια σειρά από χρήσιμες ιστορικές πληροφορίες.
Η αφίσα για τους Όρνιθες στο Santiago A Mil. To φεστιβάλ από το 1994, έχει παρουσιάσει 1.065 θεάματα από τη Χιλή και περίπου 500 από άλλες 25 χώρες του κόσμου, μπροστά σε 11.825.830 θεατές, τόσο στο Σαντιάγο όσο και σε 15 ακόμη πόλεις, κοινότητες και γειτονιές της Χιλής. Μεταξύ άλλων καλλιτεχνών, έχουν παρουσιάσει εκεί τα έργα τους οι Pina Bausch, Ariane Mnouchkine, Royal de Luxe, Robert Wilson, Christoph Marthaler, Jan Fabre, Krystian Lupa, Ivo van Hove, Romeo Castellucci, Lemi Ponifasio και Thomas Ostermeier.
«Η Χιλή είναι ένα μέρος με μια έρημο πάνω, ένα βουνό στη μία άκρη, θάλασσα στην άλλη, πάγο στο νότο και με πολλές δολοφονίες». Αυτή είναι η απόλυτη περιγραφή που μου είχε δώσει ο Νίκος Καραθάνος λίγο πριν ξεκινήσει για το Φεστιβάλ.
Στο βορρά, η έρημος Ατακάμα είναι το πιο ξηρό μέρος του πλανήτη και με τον πιο καθαρό ουρανό. Εκεί βρίσκεται και το μεγαλύτερο τηλεσκόπιο του κόσμου. Οι Άνδεις προς την ανατολή την αποκόπτουν από την υπόλοιπη Λατινική Αμερική, δυτικά ο Ειρηνικός και στο Νότο, η Παταγονία που συνορεύει με την Ανταρκτική. Οι ίδιοι, οι Χιλιανοί θεωρούν ότι είναι ένα νησί πάνω στην ήπειρο.
Έγιναν γνωστοί σε όλο τον κόσμο εξαιτίας των ορυχείων τους. Μια περίοδο έφταναν απ’ όλο τον κόσμο για να περισυλλέξουν νιτρικό άλας, μέχρι που οι Γερμανοί ξεκίνησαν να το φτιάχνουν χημικά στις αρχές του προηγούμενου αιώνα, κάτι που έφερε τεράστια οικονομικά προβλήματα. Σε συνδυασμό με ένα αρτηριοσκληρωτικό και ολιγαρχικό σύστημα διακυβέρνησης, δημιούργησαν τις συνθήκες ώστε στις 3 Σεπτεμβρίου του 1970 να εκλεγεί δημοκρατικά ο πρώτος μαρξιστής ηγέτης, ο Σαλβαδόρ Αλιέντε.
Το άγαλμα το Σαλβαδόρ Αλιέντε έξω από το Προεδρικό Μέγαρο. Όλοι οι πρόεδροι της Χιλής έχουν βρει στις αυλές του Μεγάρου. Άραγε , ο τελευταίος, ο Πινιέρα, θα τα καταφέρει; Φήμες λένε ότι δεν θα δει πότε την προτομή του μαζί με τους άλλους.
Η Λα Μονέδα όπως είναι σήμερα. Η φωτογραφία είναι τραβηγμένη από μακριά εξαιτίας της ισχυρής αστυνόμευσης. Τα κτίρια γύρω από το Προεδρικό Μέγαρο είναι τα μόνα που δεν έχουν υποστεί φθορές από τις πρόσφατες ταραχές.
Τα τρία χρόνια που ακολουθούν, ο Αλιέντε θα πολεμηθεί άγρια από το Στρατό, το παλιό κομματικό σύστημα και τις Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής που δεν ήθελαν άλλον ένα Φιντέλ Κάστρο στη γειτονιά τους. Αποτέλεσμα όλων αυτών ήταν την 11η Σεπτεμβρίου του 1973, ο Στρατός με αρχηγό τον Αουγόστο Πινοσέτ, να επιβάλλει στρατιωτική δικτατορία.
Οι εικόνες από τη βομβαρδισμένη Λα Μονέδα (το προεδρικό μέγαρο) ακόμα συγκλονίζουν. Ο Αλιέντε αυτοκτονεί την ίδια μέρα αν και πολλοί είναι αυτοί που λένε ότι πρόκειται για δολοφονία.
Ο Πινοσέτ πέρα από τον στρατιωτικό νόμο θα επιβάλει και ένα σκληρό φιλελεύθερο οικονομικό πρόγραμμα, το οποίο θα φορεθεί στη Χιλή από την περίφημη Σχολή του Σικάγο που μέσες άκρες πίστευε ότι το κράτος πρέπει να είναι ανύπαρκτο και όλα πρέπει να στηρίζονται στην ιδιωτική οικονομία.
Στη Χιλή γίνεται και επίσημα ένα πείραμα νεοφιλελευθερισμού το οποίο θα επισφραγιστεί και με το νέο Σύνταγμα το 1980. Πατώντας fast forward στην ιστορία, το 1988 οι Χιλιανοί λένε «Όχι» στην παραμονή του Πινοσέτ για ακόμα 8 χρόνια.
Το 1990 γίνονται ελεύθερες εκλογές αλλά η κυβέρνηση που εκλέγεται παίρνει μια αμφιλεγόμενη απόφαση. Για να μην προκαλέσει διχασμό αφήνει τον Πινοσέτ στη θέση του Αρχιστράτηγου μέχρι το 1998 όπου μετά εκλέγεται βουλευτής. Σε μια επίσκεψή του, την ίδια χρονιά, στο Λονδίνο για ιατρικούς λόγους συλλαμβάνεται. Η Ισπανία έχει εκδώσει ένταλμα εναντίον του για εγκλήματα κατά των πολιτικών του αντιπάλων. Οι Άγγλοι δεν τον παραδίδουν, επιστρέφει στη Χιλή όπου αθωώνεται από το Ανώτατο Δικαστήριο και καταδικάζεται μόνο το 2005 για φορολογικές απάτες. Όπως ο Αλ Καπόνε.
Θα πεθάνει έναν χρόνο αργότερα.
Οι φωτογραφίες των αγνοούμενων και των θυμάτων της δικτατορίας Πινοσέτ στο Μουσείο Μνήμης και Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων.
Οι νεκροί και οι αγνοούμενοι από την περίοδο της δικτατορίας του Πινοσέτ αγγίζουν τους 3.000. Οι βασανισμένοι τους 30.000. Πολλοί δεν έχουν εντοπιστεί ακόμα αφού βρίσκονται είτε στο βυθό του Ειρηνικού (δέναν τα σώματά τους σε κομμάτια από σιδηροδρομικές ράγες) είτε κάτω από το έδαφος της ερήμου Ατακάμα.
Το σύνθημα «που είναι;» αντηχεί ακόμα σε όλο το Σαντιάγο και αναφέρεται στους αγνοούμενους. Αντηχεί και στο θέατρο Las Condes, για να περάσουμε στην παράσταση, όταν το φωνάζει η Στεφανία Γουλιώτη σε μια χαρακτηριστική σκηνή. Αντηχεί όταν το φωνάζουν η μια χορεύτρια και οι τέσσερις χορευτές από τη Βραζιλία καθώς ρωτάνε δυνατά που είναι οι φίλοι τους που χάθηκαν από τη μια μέρα στην άλλη στις φαβέλες του Ρίο. Έχει διαφορετική αξία η ζωή στη Λατινική Αμερική.
O ποταμός Μαπότσο τη νύχτα. Ξεκινά από τις Άνδεις και διαπερνά το Σαντιάγο. Το νερό του είναι καφέ. Ρωτήσαμε γιατί και πήραμε τρεις διαφορετικές απαντήσεις. Μια ότι φταίνε οι Άνδεις, δύο ότι φταίει η ζέστη, τρία φταίνε οι εταιρείες παροχής νερού. Μάλλον ισχύουν όλες.
Έξω από την Καλών Τεχνών στο κέντρο του Σαντιάγο. Όπως βλέπετε οι τοίχοι λένε τη δική τους ιστορία.
Pinechet: Σύντμηση του ονόματος του σημερινού πρωθυπουργού Πινιέρα με αυτό του Πινοσέτ.
«Νέο Σύνταγμα»: Το βασικό αίτημα των διαδηλωτών. Ο όγκος τους αποτελείται από νέους ανθρώπους που ζητούν μεγαλύτερη πρόσβαση σε υγεία και εκπαίδευση που ανήκουν στον ιδιωτικό τομέα. Επίσης ζητούν αλλαγές στα ζητήματα των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Γυναίκες, μέλη της LGBTQ κοινότητας αλλά και οι απόγονοι των ιθαγενών, θεωρούνται πολίτες δεύτερης κατηγορίας από το Σύνταγμα του 1980.
Camilo Catrillanca: Το πρόσωπο του είναι παντού στη Χιλή. Ιθαγενής, Μαπούτσε που έπεσε νεκρός από πυρά αστυνομικών.
Ονόματα θυμάτων της δικτατορίας έξω από το «ΕΑΤ -ΕΣΑ» του Σαντιάγο.
Μένουμε στο κέντρο του Σαντιάγο. Θυμίζει πολύ τη Βαρκελώνη. Ευρωπαϊκή αρχιτεκτονική με αρκετές πινελιές αποικιοκρατικού στυλ και Μπάουχαουζ. Οι τοίχοι είναι παντού βαμμένοι με συνθήματα. Τα μεγάλα καταστήματα και οι τράπεζες έχουν καλύψει τις βιτρίνες τους για να μη σπάσουν. Ο αραχτός κόσμος στην πλατεία και στα πάρκα σε κάνουν να νομίζεις ότι τίποτα δεν έχει συμβεί εδώ. Ο Νίκος Καραθάνος μας λέει ότι έχει έρθει σε άλλη πόλη από αυτή που είχε επισκεφθεί πρώτη φορά. Έχουν μεσολαβήσει κάποιοι μήνες που έχουν έρθει τα πάνω κάτω.
Αιτία της αναταραχής είναι ότι η νέα κυβέρνηση, με πρωθυπουργό τον εκατομμυριούχο Σεμπαστιάν Πινιέρα, δεν προχώρησε στη αλλαγή του Συντάγματος όπως όφειλε, το οποίο παραμένει ίδιο από το 1980. Δηλαδή, ούτε δικαιοσύνη έχει αποδοθεί από τότε ούτε και το Σύνταγμα έχει αλλάξει. Αυτό σε συνδυασμό με την ιδιωτικοποίηση του νερού αλλά και την αύξηση του κόστους της ζωής έβγαλαν τον κόσμο στο δρόμο.
Κάθε Παρασκευή στην πλατεία Αξιοπρέπειας συμβαίνει μια τεράστια διαδήλωση. Η κυβέρνηση υποσχέθηκε ότι θα προχωρήσει σε δημοψήφισμα τον Απρίλιο για την αλλαγή του Συντάγματος. Όταν ήμασταν στη Χιλή η δημοτικότητα του Πρωθυπουργού άγγιζε το 6% και του κοινοβουλίου το 3%.
Σκηνή από την παράσταση.
«Πανηγυρισμοί» στο τέλος. Όλοι οι συντελεστές μας είπαν ότι ήταν ένας άθλος να φτάσουν στη Χιλή με την τωρινή κατάσταση και να παρουσιάσουν μια τόσο μεγάλη παραγωγή. Η καλύτερη ιστορία αφορά τις συνεννοήσεις μεταξύ ελληνικής και χιλιανής πλευράς. Πολλά mail ή τηλεφωνήματα κατέληγαν στο «δεν γίνεται να συνεχίσουμε άλλο, έχουμε να κατέβουμε στην πορεία τώρα».
Οι Όρνιθες κάνουν πρεμιέρα την Παρασκευή 17 Ιανουαρίου του 2020. Σε μια πόλη που φωνάζει παντού για Σύνταγμα (Constitución), η Μάρθα Φριντζήλα, στην αστική γειτονιά της Las Condes, χειροκροτείται όταν εξαγγέλλει ότι οι Όρνιθες «ξαναγράφουν το νόμο». Την ίδια στιγμή, το ίδιο σύνθημα φωνάζουν λίγα χιλιόμετρα παρακάτω εκατοντάδες χιλιάδες διαδηλωτές στην Πλατεία Αξιοπρέπειας. Αυτή είναι και η «συζήτηση» μεταξύ θεάτρου και πραγματικότητας που ανέφερε η Κάρμεν Ρομέρο.
Το κοινό ενώ στην αρχή φαίνεται μαγκωμένο στο τέλος αποθεώνει πανηγυρικά. «Αυτή την παράσταση πρέπει να τη δει περισσότερος κόσμος. Λέει τόσα πολλά για εδώ», μας λέει ο Χοσέ που μας συντροφεύει σε όλο το ταξίδι. «Οι τεχνικοί με τη μια ήρθαν και μας αγκάλιασαν» θυμάται την άλλη μέρα ο Νίκος Καραθάνος στη συνέντευξη τύπου.
Ρωτάω, αν χρειαζόταν περισσότερος «λαϊκισμός», να μπει πιο πολύ στο παιχνίδι το κοινό, ίσως να βγει μια χιλιανή σημαία. «Το ίδιο το έργο δεν το σηκώνει», με κόβει η Αμαλία Μουτούση. «Δε θέλαμε να φορτίσουμε παραπάνω το κοινό. Οι λέξεις από μόνες τους, σε αυτό το κοινωνικό περιβάλλον, έχουν το δικό τους στόχο”, συμπληρώνει.
Αυτό που βλέπετε, πριν λίγους μήνες ήταν είσοδος σε στάση μετρό στην Plaza Italia. Η στάση κάηκε ολοσχερώς και τώρα έχει γίνει ένα μνημείο για τους νεκρούς διαδηλωτές.
Τα ρούχα των ανθρώπων που δεν είναι πια στη ζωή.
Η πλατεία άλλαξε όνομα, τώρα πια λέγεται Πλατεία Αξιοπρέπειας (Dignidad).
«Αλέξανδρος Γρηγορόπουλος»
Καφέ στην Plaza De la Dignidad. Όπως βλέπετε λείπει πολλή πέτρα από το πεζοδρόμιο. Εικόνα που βλέπεις σε όλους τους δρόμους που γίνονται οι πορείες.
Αυτός είναι ο Negro Matapacos. Ο μαύρος σκύλος που σκοτώνει αστυνομικούς σε ελεύθερη μετάφραση. Σύμβολο της «εξέγερσης», αντίστοιχο του δικού μας «Λουκάνικου». Φωτογραφία: Wikipedia
Γκράφιτι του Joker στο Barrio Italy. Η ποπ κουλτούρα συναντά την εξέγερση.
Τα πληγωμένα μάτια. που κοιτούν όλη την πόλη. Εκατοντάδες διαδηλωτές έχασαν το ένα τους μάτι από τις πλαστικές σφαίρες της αστυνομίας.
Διαδηλωτής με σφεντόνα. Η μπλούζα του έχει σχέση με το ποδόσφαιρο. Μια άλλη ιστορία από την εξέγερση είναι ότι η εμπροσθοφυακή στις πορείες αποτελείται από οπαδούς της Κόλο Κόλο και της Ουνιβερσιδάδ ντε Τσίλε. Είναι οι δύο μεγάλοι ποδοσφαιρικοί σύλλογοι της Χιλής που μέχρι πριν λίγους μήνες το μόνο που τους ένωνε ήταν το άσβεστο μίσος που είχαν οι μεν για τους δε. EPA/ELVIS GONZALEZ
Μια από τις συνταγματικές αλλαγές που ζητούν οι διαδηλωτές είναι να λογοδοτεί περισσότερο η αστυνομία για τις πράξεις της. Όλοι οι συνομιλητές μου τόνιζαν ότι δεν κινδυνεύει κανείς στις πορείες από τον κόσμο αλλά από τους αστυνομικούς που θεωρούν ότι υπάρχει ακόμα δικτατορία. Η αστυνομία είναι πολύ ισχυρός θεσμός με ένα μουσείο και σχολή που μοιάζουν με παλάτια και δικό τους ραδιοφωνικό σταθμό. Σε συνθήματα στους τοίχους τους κατηγορούν ότι κάνουν αλόγιστη χρήση κοκαΐνης πριν βγουν στους δρόμους γι’ αυτό και ρίχνουν τόσο πολύ ξύλο. Οι νεκροί από την αστυνομική βία ξεπερνούν τους 25 και είναι χιλιάδες οι τραυματίες. EPA/ALBERTO VALDES
«Μας τα πήρατε όλα, ακόμα και το φόβο.» Αυτό είναι ένα σύνθημα που έχει μείνει στον Νίκο Καραθάνο. Ο ίδιος πάνω στη σκηνή, όπως και οι ηθοποιοί τα έδωσαν όλα κυριολεκτικά.
Εξαιτίας της διαφορετικής γλώσσας, οι κινήσεις του σώματός έπαιζαν σημαντικό ρόλο όπως και η καταπληκτική μουσική του Άγγελου Τριανταφύλλου. Η καινούρια διανομή έφερε και μια διαφορετική προσέγγιση στο έργο για όσους το έχουν ήδη δει. «Ήταν και είναι ένα λαϊκό θέαμα», μας λέει ο σκηνοθέτης. «Τη διαδρομή αυτής της παράστασης τη βλέπω σαν ένα μεγάλο κυριακάτικο τραπέζι. Γίνεται να μαζευτούμε όσο πιο πολλοί μπορούμε; Να συνασπιστούμε όσες πιο πολλές μονάδες μπορούμε;», αναρωτιέται φωναχτά. Και τι διαδρομή, οι Όρνιθες;
Επίδαυρος το 2016, Νέα Υόρκη το 2018, Αθήνα το 2019, Σαντιάγο το 2020. Και η πορεία συνεχίζεται.
Ο Νίκος Καραθάνος στην Ισλανδία. Οι Όρνιθες δεν είναι μόνο η παράσταση αλλά και μια σειρά άλλων γεγονότων. Αυτή για παράδειγμα είναι μια σκηνή από την ταινία του Μπάμπη Μακρίδη, τα «Πουλιά» με γυρίσματα γύρω από την παράσταση σε Νέα Υόρκη, Παταγονία, Ισλανδία και Αθήνα. Την είδαμε στο πλαίσιο του Santiago A Mil, λίγο πριν κάνει την πρεμιέρα της στην Ευρώπη στο κινηματογραφικό φεστιβάλ του Ρότερνταμ. Ο Μακρίδης παίρνει ως αφορμή την παράσταση του Καραθάνου και φτιάχνει ένα δικό του, αυτόνομο έργο.
Οι Όρνιθες της Χιλής έμοιαζαν σαν ένα μεγάλο κάλεσμα. Έλα όπως είσαι, όποια ή όποιος και να είσαι, στη μυστική πολιτεία μας. Άντρες, γυναίκες, σαν να μην έχουν φύλο, περιφέρονται πάνω στη σκηνή σαν τις ιδέες των ανθρώπων.
Η ιδανική πόλη για τον Πεισθέταιρο είναι αυτή που θα τον καλούσε ο καλύτερός του φίλος στον αρραβώνα του γιου του και δεν θα του ξαναμιλούσε ποτέ αν δεν πήγαινε.
Ιδανική Χιλή για την Κάρμεν Ρομέρο είναι αυτή που θα έχει νέο σύνταγμα. «Θέλω να ζήσω για να το δω. Είναι σημαντικό που είναι εδώ μια ελληνική παραγωγή γιατί πιστεύω ότι ο νέος κόσμος πρέπει να φτιαχτεί από υλικά που συζητούσαν οι αρχαίοι Έλληνες φιλόσοφοι και ποιητές.»
Ιδανική Χιλή για τους διαδηλωτές είναι αυτή που θα τους περιλαμβάνει όλους, που θα μοιάζει σαν τις συγκεντρώσεις της Παρασκευής όπου κυρίως οι νέοι και οι απόγονοι των ιθαγενών Μαπούτσε κυνηγούν όχι τις διακοπές αλλά μια καλύτερη ζωή.
Τον Απρίλιο η κυβέρνηση έχει εξαγγείλει δημοψήφισμα για να ψηφίσουν οι πολίτες αν επιθυμούν ή όχι την αλλαγή Συντάγματος. Θα είναι φθινόπωρο τότε.
Mural στην Santo Domingo, τον πιο ωραίο δρόμο που περπάτησα στο Σαντιάγο.
* Μια από τις πολλές ετυμολογίες για την προέλευση της λέξης «Χιλή» προέρχεται από τους ιθαγενείς και είναι ότι σημαίνει εκεί που τελειώνει η γη.