«Ο Λέων της Χαιρώνειας», φωτογραφία Αντιγόνη Πάντα-Χαρβά.
Στις 14 Δεκεμβρίου 2023 θα ξεκινήσει η έκθεση «Χαιρώνεια, 2 Αυγούστου 338 π.Χ.: Μια μέρα που άλλαξε τον κόσμο», με διάρκεια μέχρι τις 31 Μαρτίου 2024. Πρόκειται για μια έκθεση σταθμό σχετικά με την ιστορική μέρα που έφερε στην πολιτική σκηνή τον Μέγα Αλέξανδρο, έναν από τους μεγάλους πρωταγωνιστές της παγκόσμιας ιστορίας.
Η έκθεση εντάσσεται στη νέα σειρά αρχαιολογικών εκθέσεων «Ιστορίες Ανθρώπων» του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης και θα παρουσιαστεί στο Μέγαρο Σταθάτου, υπό την επιμέλεια των Δρων Παναγιώτη Ιωσήφ και Ιωάννη Φάππα.
Στην κοιλάδα του Βοιωτικού Κηφισού στη Στερεά Ελλάδα, χτισμένη σε υψόμετρο 130 μέτρων, βρίσκεται η Χαιρώνεια. Η ονομασία της προέρχεται από τον μυθικό οικιστή Χαίρωνα, γιο του Απόλλωνα και της Θηρούς. Η πόλη αναφέρθηκε για πρώτη φορά από τον Όμηρο, με την ονομασία Άρνη και με βασιλιά της τον Αρηίθοο, στον κατάλογο των βοιωτικών πόλεων που έλαβαν μέρος στον Τρωικό πόλεμο. Η Χαιρώνεια ήταν μέλος του «Κοινού των Βοιωτών», άλλοτε άσημη και εξαρτώμενη από τον Ορχομενό και άλλοτε ελεύθερη, πλούσια και ανθηρή (387-374 π.Χ.), κόβοντας και δικά της νομίσματα.
Στην περιοχή της Χαιρώνειας έχουν γίνει πολλές μάχες αλλά μία ήταν και η πιο καθοριστική. Εκείνη του 338 π.Χ. μεταξύ Μακεδόνων και κυρίως Αθηναίων – Θηβαίων. Πρόκειται για μια από τις πιο πολυσυζητημένες μάχες στην ιστορία, όσον αφορά τον τρόπο διεξαγωγής της και, κυρίως, για την πολιτική σημασία της. Εκεί ήταν λοιπόν το πεδίο σύγκρουσης μεταξύ του Μακεδόνα Βασιλέα Φιλίππου και της συνασπισμένης στρατιάς των νότιων Ελλήνων, υπό την αρχηγία -επισήμως- της Θήβας και ουσιαστικά της -ξεπεσμένης πλέον- Αθήνας και του Δημοσθένη.
Σε αυτή τη μάχη-ορόσημο για την ιστορία της Αρχαίας Ελλάδας θα εστιάσει η νέα αρχαιολογική έκθεση του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης και με αφορμή το γεγονός, μας ξενάγησε στη Χαιρώνεια για να μάθουμε περισσότερα για τη σημαντικότητα αυτού του τόπου.
Χάλκινο αγαλματίδιο έφιππου Αλεξάνδρου που εφορμά κατά των εχθρών του. Χρονολογείται στα 1780 και μιμείται αντίστοιχο έργο στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο της Νάπολης. Μουσείο Φιλελληνισμού, Αθήνα.
Στη μάχη αυτή, οι Μακεδόνες αναδείχθηκαν σε κυρίαρχη δύναμη της Ελλάδας και της Ανατολικής Μεσογείου, με τον 18χρονο, τότε, Αλέξανδρο, να εισέρχεται δυναμικά στη διεθνή πολιτική και στρατιωτική σκηνή, συμβάλλοντας αποφασιστικά, ως επικεφαλής του Ιππικού, στην ήττα του περίφημου Ιερού Λόχου των Θηβαίων.
Όπως μας επισήμανε κατά τη διάρκεια της επίσκεψής μας στη Χαιρώνεια ο επιμελητής, Δρ. Παναγιώτης Ιωσήφ, η περίφημη Μάχη της Χαιρώνειας θεωρούνταν ως «ο πόλεμος απέναντι στον κατακτητή που είχε καταλύσει την ελευθερία των Ελλήνων», ενώ αργότερα, όταν οι βλέψεις της Ελλάδας στράφηκαν προς τους ελληνόφωνους πληθυσμούς της Μακεδονίας, το εθνικό αφήγημα αλλάζει παρουσιάζοντας τους Φίλιππο και Αλέξανδρο ως τους «συνεχιστές που φτάνουν τον ελληνικό πολιτισμό στο αποκορύφωμα του».
Το αρχαιολογικό μουσείο Χαιρώνειας.
Όποιος επισκεφθεί την περιοχή σήμερα, θα έχει την ευκαιρία να δει δύο μνημεία που θυμίζουν την ιστορική μάχη. Ο «Λέων της Χαιρώνειας» βρίσκεται στο σημείο όπου θάφτηκαν, τιμώμενοι ως «πολίται», οι Θηβαίοι του Ιερού Λόχου, δίπλα ακριβώς από το Αρχαιολογικό Μουσείο. Το πρωτότυπο χρονολογείται γύρω στο 316 π.Χ., όταν και ο Κάσσανδρος, ένας εκ των διαδόχων του Αλεξάνδρου, επανίδρυσε την πόλη της Θήβας και θέλησε να τιμήσει το παρελθόν της.
Το 1878-1789, ο Παναγιώτης Σταματάκης άρχισε να σκάβει εκεί με εντολή της Αρχαιολογικής Εταιρείας, εν όψει της αναστήλωσης που είχε ήδη δρομολογηθεί. Στα ημερολόγια του, τα οποία εκδόθηκαν το 2022, καταγράφει με εξαιρετική μεθοδικότητα όλες τις λεπτομέρειες της ανασκαφής.
Το σημερινό μνημείο έχει σύγχρονες προσθήκες από τις αρχές του 20ου αιώνα, όταν και αναστηλώθηκε το 1904, υπό την εποπτεία του αρχαιολόγου Γεώργιου Σωτηριάδη και τη συνδρομή του γλύπτη Λάζαρου Σώχου. Αυτές ενώθηκαν με τα εννιά διασωθέντα κομμάτια του πρωτότυπου. Πρόκειται για ένα επιβλητικό, λίθινο λιοντάρι, ύψους 5.70-5.80μ., σύμβολο της ανδρείας των πεσόντων, πάνω σε μια βάση ύψους τριών μέτρων.
Τοποθετήθηκε μάλιστα με τέτοιο τρόπο ώστε να έχει το βλέμμα στραμμένο στο δεύτερο μνημείο της περιοχής που σχετίζεται με τη Μάχη της Χαιρώνειας, το «Πολυάνδριον των Μακεδόνων». Η ανασκαφή του “Τύμβου”, στον οποίον είχαν θαφτεί οι 500 περίπου πεσόντες της άλλης πλευράς, πραγματοποιήθηκε το 1902-1903 από τον Γεώργιο Σωτηριάδη.
Γύρω από τον τύμβο βρίσκονται αμέτρητα κυπαρίσσια, δίνοντας από μακριά το στίγμα της τοποθεσίας του μέσα στην απέραντη πεδιάδα. Στον προθάλαμο του Αρχαιολογικού Μουσείου της Χαιρώνειας, ο οποίος είναι αφιερωμένος στην ιστορικότητα της περιοχής, υπάρχουν ευρήματα από τις ανασκαφές των δύο μνημείων, όπως όπλα, αγγεία και μικροαντικείμενα από τους τύμβους των πεσόντων Μακεδόνων και των 300 Θηβαίων Ιερολοχιτών.
Έμβλημα από πυθμένα πήλινου αγγείου του 3ου αι. μ.Χ. με προτομή γενειοφόρου και θωρακοφόρου Φιλίππου Β΄. Μιμείται τον τύπου του Φιλίππου όπως διαμορφώθηκε από τους Ρωμαίους αυτοκράτορες της εποχής. Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης, ΝΓ0503.
Η έκθεση «Χαιρώνεια, 2 Αυγούστου 338 π.Χ.: Μια μέρα που άλλαξε τον κόσμο» τονίζει τη σημασία της μάχης της Χαιρώνειας για τη μετάβαση από την κλασική στην ελληνιστική περίοδο. Η μάχη έφερε τους Μακεδόνες οριστικά στη θέση της κυρίαρχης δύναμης στην Ελλάδα και την ανατολική Μεσόγειο υπό τη βασιλεία του Φιλίππου. Τη μέρα αυτή, ο δεκαοκτάχρονος τότε πρίγκιπας Αλέξανδρος κάνει δυναμικά την εμφάνισή του στην πολιτική και στρατιωτική σκηνή, συμβάλλοντας αποφασιστικά στην ήττα του Ιερού Λόχου των Θηβαίων.
Η έκθεση επιτρέπει να «αγγίξουμε» αρχαιολογικά τον μεγάλο βασιλιά, όσο ποτέ και πουθενά αλλού στον τόπο και τον χρόνο. Μέσα από περίπου 260 αντικείμενα, τα οποία θα προέρχονται από 25 ελληνικά μουσεία, 2 μουσεία του εξωτερικού και 4 ιδιωτικές συλλογές, η έκθεση θα εξετάσει τους δύο κόσμους που συγκρούστηκαν, δημιουργώντας τη μαγιά για τον νέο ελληνιστικό κόσμο που γεννήθηκε την επαύριον της ιστορικής μάχης, αλλάζοντας τον ρου της ιστορίας.
Με τίτλο «Ιστορίες ανθρώπων», το Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης παρουσιάζει μια νέα σειρά αρχαιολογικών εκθέσεων που επικεντρώνονται στην αφήγηση σημαντικών γεγονότων της ανθρώπινης ιστορίας μέσα από αντικείμενα που δεν θα επιλέγονται μόνο για την αισθητική τους αξία αλλά κυρίως για τη σημασία τους στην εξιστόρηση ενός συγκεκριμένου ιστορικού γεγονότος που σημάδεψε τον Άνθρωπο. Οι νέες εκθέσεις δεν θα περιορίζονται στον χώρο και τον χρόνο, αλλά θα εντάσσονται στη διαχρονία. Μέσα από γεγονότα όπως η μάχη της Χαιρώνειας, θα προσεγγίζουν τον Άνθρωπο, τον ρόλο του στα ιστορικά γεγονότα και τα συναισθήματά του. Όπως όλες οι περιοδικές εκθέσεις του Μουσείου, οι νέες εκθέσεις θα συνοδεύονται από πλήρως τεκμηριωμένο επιστημονικό κατάλογο και εκπαιδευτικό πρόγραμμα.
Η συγκεκριμένη αρχαιολογική έκθεση θα πλαισιωθεί από διεθνές επιστημονικό συνέδριο με τη συμμετοχή ελλήνων και ξένων ειδικών επιστημόνων, οι οποίοι θα παρουσιάσουν τα αποτελέσματα των ερευνών τους για τη μάχη της Χαιρώνειας και την ανθρώπινη δραστηριότητα στην περιοχή καθ’ όλη την περίοδο της αρχαιότητας. Τα πρακτικά του συνεδρίου θα δημοσιευτούν σε ακαδημαϊκή έκδοση, ενισχύοντας το ερευνητικό έργο του Μουσείου.