FERNANDO BIZERRA JR.
Το οικονομικό θαύμα που πέτυχε η Βραζιλία τη δεκαετία του 2000 εκφράζεται σε έναν μόλις αριθμό: 40.
Τόσα ήταν τα εκατομμύρια Βραζιλιάνων που χάρη στην έκρηξη της βραζιλιάνικης οικονομίας κατάφεραν να ξεπεράσουν το όριο της φτώχειας και ως μέλη μίας νέας μεσαίας τάξης να απολαύσουν προϊόντα που εκτόξευσαν το βιοτικό τους επίπεδο.
Για πρώτη φορά, μεγάλη μερίδα των Βραζιλιάνων μπορούσε να αγοράσει πλυντήρια, επίπεδες τηλεοράσεις, smartphones και να ταξιδέψει αεροπορικώς, μειώνοντας δραματικά τη μεγάλη διάρκεια ταξιδιών που επέβαλε στους κατοίκους η έλλειψη υποδομών και τα μειωμένα εισοδήματα. Για να ταξιδέψει κανείς από το Σάο Πάολο στη Ρεσίφε με το λεωφορείο έπρεπε να κάνει 21 ώρες. Με το αεροπλάνο κάνει μόλις δύο. Από το 2005 έως το 2014, μόνο οι επιβάτες στις πτήσεις εσωτερικού αυξάνονταν κατά 11% κάθε χρόνο, με την αύξηση να ξεπερνά το 100% σε μία δεκαετία.
Η συνταγή του «λουλισμού» ήταν η ακριβώς αντίθετη από εκείνη που εφάρμοζε λίγα χιλιόμετρα μακριά ο Ούγκο Τσάβες: μεταρρυθμίσεις υπέρ της ελεύθερης οικονομίας, σε συνδυασμό με οικονομική εξωστρέφεια που «ανταμείφθηκε» από αύξηση των εξαγωγών χάρη στην κινεζική ζήτηση για προϊόντα ευρείας κατανάλωσης.
Η αύξηση των εισοδημάτων τόνωσε την εσωτερική ζήτηση που είχε πληγεί από το λεγόμενο samba effect του 1999 και τη λιτότητα που ακολούθησε και προκάλεσε κατακόρυφη αύξηση της ανεργίας. Με εξαίρεση το 2009, καθ’όλη τη διάρκεια της δεκαετίας του 2000 η οικονομία της Βραζιλίας σημείωσε μεγάλους θετικούς ρυθμούς ανάπτυξης. Το 2010, μία χρονιά μετά την ανάληψη των Ολυμπιακών Αγώνων του Ρίο, η βραζιλιάνικη οικονομία αναπτύχθηκε κατά 7,5%, την ώρα που το παγκόσμιο ΑΕΠ υποχωρούσε κατά 1,7%. Η Βραζιλία «άγγιζε» την Κίνα και την Ινδία.
Την κρίση της βραζιλιάνικης οικονομίας πληρώνει κυρίως το τμήμα της κοινωνίας που έζησε βραχυπρόθεσμα το όνειρο της μεσαίας τάξης: τέσσερα εκατομμύρια Βραζιλιάνοι βρίσκονται ξανά κάτω από το όριο της φτώχειας.
Παρά τη συμμετοχή στο ακρώνυμο των BRICS και την προβολή που εξασφάλισαν το Παγκόσμιο Κύπελλο του 2014 και οι επικείμενοι Ολυμπιακοί Αγώνες, μετά το 2010 η Βραζιλία έπαθε «κάτι από ελληνική οικονομία»: η φούσκα έσκασε, η ύφεση ξεπέρασε το 3% του ΑΕΠ τη διετία 2014-2015, το έλλειμμα εκτροχιάστηκε ξεπερνώντας πέρυσι το 9% του ΑΕΠ και η ανεργία σημείωσε αυξητικές τάσεις φτάνοντας από το 5,2% στο 7,5% στις αρχές του 2016, για να αγγίξει σύμφωνα με τις προβλέψεις το 10% στο τέλος του έτους. Οικονομολόγοι αναφέρουν ότι η Βραζιλία πρόκειται να βιώσει τη διετία 2015-2016 τη μεγαλύτερη οικονομική ύφεση από το 1901, αφού το ΑΕΠ προβλέπεται να συρρικνωθεί κατά 3% και φέτος.
Την κρίση της βραζιλιάνικης οικονομίας πληρώνει κυρίως το τμήμα της κοινωνίας που έζησε βραχυπρόθεσμα το όνειρο της μεσαίας τάξης: τέσσερα εκατομμύρια Βραζιλιάνοι βρίσκονται ξανά κάτω από το όριο της φτώχειας.
Η οικονομική δυσπραγία και η πολιτική διαφθορά οδήγησαν σε μία άτυπη συμμαχία της νεόκοπης μεσαίας τάξης με τα ανώτερα στρώματα, οι διαμαρτυρίες των οποίων οδήγησαν την πρόεδρο Ντίλμα Ρούσεφ σε παραπομπή σε δίκη και προσωρινή απομάκρυνση από την ηγεσία της Βραζιλίας, με τις κατηγορίες που τη βαρύνουν να συνδέονται με πιθανή παραποίηση των στοιχείων γύρω από το δημοσιονομικό έλλειμμα της χώρας.
Η παραλία Κοπακαμπάνα στο Ρίο Ντε Τζανέιρο, όπου θα πραγματοποιηθούν οι αγώνες μπιτς βόλεϊ (Πηγή φωτογραφίας: Facebook/Olympic)
Όμως η Ρούσεφ δεν είναι η μοναδική αποδέκτης της έντονης λαϊκής δυσαρέσκειας. Σχεδόν όλα τα πολιτικά πρόσωπα της Βραζιλίας, συμπεριλαμβανομένου και του υποψήφιου που έχασε από τη Ρούσεφ στο δεύτερο γύρο των προεδρικών εκλογών του 2014, έχουν αρνητικούς δείκτες στις σχετικές σφυγμομετρήσεις. Το σκάνδαλο της κρατικής επιχείρησης πετρελαίου Petrobras φαίνεται πως έχει προκαλέσει μία χωρίς προηγούμενου απαξίωση του πολιτικού προσωπικού της χώρας, αφού για την υπόθεση θα προσαχθεί στο δικαστήριο και ο πρώην πρόεδρος Λουίς Ινάσιο Λούλα ντα Σίλβα, ο οποίος ως ιστορικός ηγέτης της κεντροαριστεράς άφησε την εξουσία με το ποσοστό δημοτικότητάς του να φτάνει το εντυπωσιακό 80%, παραμένοντας μέχρι σήμερα ένας από τους δημοφιλέστερους πολιτικούς της Βραζιλίας.
Πώς όμως η Βραζιλία μετατράπηκε από success σε failure story; Οι δημόσιες δαπάνες, που για ένα χρονικό διάστημα έριξαν χρήμα στην αγορά, αύξησαν σημαντικά το δημοσιονομικό έλλειμμα, οδηγώντας το χρέος της Βραζιλίας στο 70% του ΑΕΠ. Αν και αυτό δείχνει μικρό σε σύγκριση με το 197% της Ελλάδας και το 246% της Ιαπωνίας, η Βραζιλία εξυπηρετεί δάνεια με επιτόκια της τάξης του 14%, γεγονός που κάνει το δανεισμό ιδιαίτερα κοστοβόρο. Ως εκ τούτου, περισσότερο από το 8% της δημόσιας δαπάνης προορίζεται για την εξυπηρέτηση δανειακών υποχρεώσεων.
Παράλληλα, για να καταστεί ευκολότερος και λιγότερο επαχθής ο δανεισμός από τον ιδιωτικό τομέα, οι δημόσιες τράπεζες άρχισαν να δανείζουν ευκολότερα, με αποτέλεσμα τα δάνεια από δημόσια πιστωτικά ιδρύματα να αυξηθούν από το 40% το 2010 στο 55% του συνολικού δανεισμού.
Η γραφειοκρατία, η έλλειψη υποδομών και το σκληρό νόμισμα κατέστησαν τη βραζιλιάνικη οικονομία μη ανταγωνιστική, με αποτέλεσμα η αύξηση μισθών σε ιδιωτικό και δημόσιο τομέα -στον τελευταίο η αύξηση ξεπέρασε την αντίστοιχη αύξηση του ΑΕΠ- να μην ανταποκρίνεται στην πραγματική οικονομία.
Για τη μείωση του δημόσιου ελλείμματος, η κεντρική κυβέρνηση έκανε περικοπές σε κοινωνικές παροχές και επιδόματα και αύξησε τη φορολογία, με ό,τι αυτό συνεπάγεται για την κατανάλωση και την πραγματική οικονομία. Σε αυτά τα προβλήματα έρχεται να προστεθεί και ο καλπάζων πληθωρισμός, που απαιτεί μία σκληρή μονεταριστική πολιτική από την Κεντρική Τράπεζα της Βραζιλίας. Με δύο λέξεις, σπιράλ λιτότητας.
Μετά τους Ολυμπιακούς Αγώνες του Ρίο, η κυβέρνηση του υπηρεσιακού προέδρου Μισέλ Τέμερ θα κληθεί να κάνει «επώδυνες» μεταρρυθμίσεις στο συνταξιοδοτικό και το φορολογικό σύστημα, παραμένει ωστόσο αμφίβολο αν η κυβέρνηση θα μπορέσει να περάσει τα αντιδημοφιλή μέτρα λιτότητας από το «δύστροπο» και διχασμένο Κονγκρέσο. Αν όχι, στην οικονομική κρίση θα προστεθεί η πολιτική.
Παρά τα προβλήματα, η Βραζιλία δεν βρίσκεται στο καθεστώς ακραίας πόλωσης που μαστίζει τις γειτονικές Αργεντινή και Βενεζουέλα. Ακόμη, το μεγαλύτερο μέρος της νέας μεσαίας τάξης ζει καλύτερα από ό,τι ζούσε το ’80, τη «χαμένη δεκαετία» της βραζιλιάνικης οικονομίας.
Πρόσφατα ο Λούλα αστειεύτηκε λέγοντας ότι την τελευταία δεκαετία οι Βραζιλιάνοι «άρχισαν να τρώνε κρέας κάθε μέρα, αλλά τώρα πρέπει και εγώ να επιβιώσω μία ολόκληρη ημέρα χωρίς κρέας». Μπορεί η αποστροφή να μην άρεσε στους Βραζιλιάνους, όμως θυμίζει την στατιστική με τις εγχώριες πτήσεις της Βραζιλίας: αν και τα εσωτερικά αεροπορικά ταξίδια μειώθηκαν τον περασμένο Νοέμβριο κατά 7% σε σχέση με το Νοέμβριο του 2014, η κίνηση παραμένει 150% πάνω από τα επίπεδα αεροπορικών ταξιδίων στις αρχές του 2000. Ακόμη το πισωγύρισμα είναι μικρό σε σχέση με την πρόοδο των τελευταίων χρόνων.
Ας μην απελπίζονται λοιπόν οι Βραζιλιάνοι. Υπάρχει άλλωστε κάτι χειρότερο από το ξέσπασμα μίας κρίσης: το να κρατάει οκτώ χρόνια.
