Ο όρος brain drain αναφέρεται στην μετανάστευση των δυνατών «μυαλών» μιας χώρας, της μαγιάς εκείνης των επιστημόνων και καλλιτεχνών που θα μπορούσαν να τροφοδοτήσουν το σύστημα της με πρωτοποριακές έρευνες και να ενισχύσουν ένα εργασιακό πλαίσιο πρότυπο για τα δεδομένα της.
Στην Ελλάδα μάλλον υποφέραμε πάντα από brain drain. Κάθε φορά που κάποιος Έλληνας ή έστω ελληνικής καταγωγής επιστήμονας ή καλλιτέχνης διακρίνεται στο εξωτερικό ακούγεται το παραδοσιακό στα όρια του γραφικού «ο Έλληνας στο εξωτερικό μεγαλουργεί» ή το «Η Ελλάδα τρώει τα παιδιά της».
Όμως τα τελευταία χρόνια το φαινόμενο της διαρροής «μυαλών» έχει ενταθεί. Πρόσφατη έκθεση της Τράπεζας της Ελλάδος εκτιμούσε ότι ο αριθμός των νέων ηλικίας 25-39 ετών που έφυγαν από την Ελλάδα την περίοδο 2008-2013 έφτανε περίπου τα 223.000 άτομα. Οι 139.041 από αυτούς έφυγαν μετά το 2010, όταν δηλαδή η χώρα μπήκε στα μνημόνια.
Το μεγαλύτερο εξαγώγιμο προϊόν της Ελλάδας είναι το επιστημονικό της προσωπικό, με την αξία του σύμφωνα με έρευνα της Endeavor Greece να ανέρχεται σε 12 δισ. ευρώ ετησίως. Σε αυτό το ποσό υπολογίζεται η συμβολή των Ελλήνων στις χώρες εγκατάστασής τους όσον αφορά στο ΑΕΠ, ενώ οι ίδιοι εργαζόμενοι ενισχύουν τα έσοδα των χωρών μετεγκατάστασης κατά 9,1 δισ. ετησίως. Από αυτά τα 7,9 δισ. αφορούν σε φόρους εισοδήματος και εισφορές και το 1,2 δισ. ευρώ σε έσοδα από ΦΠΑ.
Τον Απρίλιο που μας πέρασε ο αναπληρωτής υπουργός Έρευνας και Καινοτομίας Κώστας Φωτάκης, κατά την διάρκεια της ομιλίας του στα εγκαίνια της 4ης έκθεσης μεταφοράς τεχνογνωσίας «Patras IQ» δήλωσε μεταξύ άλλων «Την πενταετία 2009 – 2014 μετανάστευσαν από τη χώρα μας 20.000 επιστήμονες, σε σύγκριση με το χρονικό διάστημα 2000 με 2005, όπου μετανάστευσαν από τη χώρα περίπου 2.500 επιστήμονες».
Η αυξανόμενη μετανάστευση επιστημόνων προς το εξωτερικό είναι λοιπόν αδιαμφισβήτητο γεγονός. Δεν είναι τυχαίο ότι όλοι έχουμε έναν φίλο ή γνωστό που έφυγε για το εξωτερικό, οι περισσότεροι μάλιστα από αυτούς είχαν εργασία εδώ αλλά σίγουρα όχι εργασία που ανταποκρινόταν στις ικανότητες και τις απαιτήσεις τους. Τι θα γίνει άραγε με όλους αυτούς; Θα επέστρεφαν στην Ελλάδα; Ναι, εάν η Ελλάδα σταματήσει να λειτουργεί με τις παραδοσιακές δομές της που την καταστούν μια χώρα που δε δίνει την ευκαιρία σε νέους ανθρώπους να αναπτύξουν τις δυνατότητες και τα ταλέντα τους.
Τέσσερις νέοι άνθρωποι, που εργάζονταν στην Αθήνα αλλά αποφάσισαν να φύγουν στο εξωτερικό την περίοδο της κρίσης, απαντούν στο ερώτημα: «Υπό ποιες προϋποθέσεις θα γυρνούσατε στη χώρα;». Κοινός τόπος όχι μόνο οι οικονομικές συνθήκες –όπως εύλογα θα περίμενε κανείς- αλλά και οι κοινωνικές δομές, η ελληνική νοοτροπία, οι ίδιοι μέσα στο ελληνικό πλαίσιο.
Όσοι έχετε φίλους και συγγενείς που έφυγαν για να εργαστούν έξω μη τους περιμένετε να γυρίσουν σύντομα κοντά σας. Και οι απαξιωτικοί χαρακτηρισμοί από πολιτικά πρόσωπα, όπως το πρόσφατο «προδότες» του Κώστα Καζάκου, δεν βοηθούν καθόλου προς αυτή την κατεύθυνση.
Η ειδικότητά μου είναι μηχανικός δικτύων ηλεκτρονικών υπολογιστών και στην Ελλάδα ήμουν ελεύθερος επαγγελματίας στην ολοκληρωμένη διαχείριση εταιρικών δικτύων. Το ίδιο ξεκίνησα και στην Σουηδία και τώρα εργάζομαι ως υπάλληλος σε μεγάλη εταιρεία τεχνολογίας που έχει ως προϊόν ένα mobile casino και στοίχημα, και δραστηριοποιείται σε πολλές χώρες.
Είμαστε μια τριμελής οικογένεια και αποφασίσαμε να φύγουμε για το εξωτερικό το 2013, όπως και έγινε τον Ιούνιο του 2013. Επιλέξαμε τη Σουηδία με γνώμονα την οικονομική σταθερότητα, την ποιότητα ζωής, το σεβασμό προς τον πολίτη και τον συνάνθρωπο, την μη ένταξη στο ευρώ και την εύρυθμη λειτουργία δομών και υπηρεσιών μεταξύ και άλλων παραγόντων.
Ο κυριότερος παράγοντας φυγής ήταν να μεγαλώσει η κόρη μας σε ένα πιο σταθερό και ήρεμο περιβάλλον, γιατί στην Ελλάδα τα πράγματα κατρακυλούσαν και απ’ ότι ξέρουμε, συνεχίζουν την κατιούσα χωρίς ορίζοντα ανάκαμψης σύντομα. Επόμενος παράγοντας ήταν φυσικά και ο οικονομικός, με μεγάλες δυσκολίες είσπραξης από πελάτες με άμεσο αντίκτυπο στα οικονομικά του νοικοκυριού μας, με αποτέλεσμα να γίνουμε κι εμείς αφερέγγυοι εφόσον υπήρχε αδυναμία πληρωμών. Ευτυχώς έχουμε ανακάμψει κατά ένα μεγάλο ποσοστό, αλλά ειλικρινά δεν βλέπω το λόγο μόνιμης επιστροφής στην Ελλάδα.
Οι προϋποθέσεις για να γυρνούσαμε θα ήταν να σταματήσουν οι Έλληνες να σκέφτονται και να πράττουν με κύριο γνώμονα την πάρτη τους, να οδηγούν και να φέρονται σαν άνθρωποι, να ενδιαφερθούν για το περιβάλλον και γενικά ένας κατάλογος αδύνατων παραγόντων που δεν βλέπω να αλλάζουν στην παρούσα χιλιετία. Η ξενιτιά είναι δύσκολη αλλά η προτεραιότητα είναι να είμαστε σε ένα ήρεμο και ασφαλές περιβάλλον για να μεγαλώσουμε το παιδί μας, οπότε δεν βλέπω την πιθανότητα μόνιμης επιστροφής.
Έφυγα τον Μάρτιο του 2011. Στην Ελλάδα εργαζόμουν ως μεταφράστρια και κριτικός λογοτεχνίας (ελεύθερος επαγγελματίας).
Στο Λονδίνο εργάστηκα σε μεταφραστικές εταιρείες ως Project Manager και αυτή τη στιγμή είμαι Senior Account Manager σε ένα μεγάλο marketing agency. Όλοι έχουμε σκεφτεί μια πιθανή επιστροφή μας. Είναι απολύτως λογικό να περνάει από το μυαλό.
Οι πρώτες φορές που ερχόμουν για διακοπές ήταν δύσκολες συναισθηματικά αλλά είμαι πλέον 6 χρόνια και κάτι ψιλά εδώ και δεν θέλει πολύ να καταλάβει κανείς ότι η νοσταλγία είναι παραμορφωτικός φακός. Προφανώς και η Ελλάδα στην οποία μεγάλωσα, ή έστω η Αθήνα, δεν υπάρχει πια και θα μου έλειπε κι εκεί να ήμουν.
Με το χέρι στην καρδιά δεν ξέρω αν θα γύριζα, τουλάχιστον μέσα στα επόμενα χρόνια (από 5 έως 10). Δεν είναι μόνο θέμα δουλειάς ή απολαβών, αλλά κυρίως ότι έχω μάθει πλέον αλλιώς. Η καθημερινότητά μου έχει κανονικότητα σε πολλά ουσιαστικά πράγματα, δεν αντιμετωπίζω τρέλα, απαξίωση και ανοργανωσιά για τα απλούστερα, από το να πάρω ένα λεωφορείο μέχρι έναν πωλητή σε ένα κατάστημα. Για να γυρίσει κανείς νομίζω δεν χρειάζεται μόνο οικονομική ανάκαμψη – αυτό είναι μία πλευρά. Η ανάκαμψη σε όλα τα άλλα είναι η δυσκολότερη και η πιο χρονοβόρα, γιατί είναι βαθύτερη. Το βλέπω κάθε φορά που επισκέπτομαι. Δυστυχώς δεν είμαι αισιόδοξη ότι θα συμβεί κάποια στιγμή σύντομα.
Έφυγα τον Αύγουστο του 2006, για ένα μεταπτυχιακό στo Άμστερνταμ (UVA) που θα διαρκούσε για δύο χρόνια. Είμαι ακόμα εδώ, 11 χρόνια μετά. Δεν έφυγα λοιπόν λόγω κρίσης αλλά δεν έχω επιστρέψει ακόμα και οι λόγοι σίγουρα σχετίζονται με την κρίση.
Πριν φύγω, ήμουν στο Deree και δούλευα στην Ένωση Ορειβατών- για το χαρτζιλίκι μου. Έχω σπουδάσει MME αλλά άλλαξα κατεύθυνση έπειτα από την ολοκλήρωση ενός προγράμματος ανταλλαγής φοιτητών στη Νέα Υορκή (2008). Οπότε η καριέρα μου πήρε μια πιο commercial στροφή από την δημοσιογραφική έρευνα που είχα επιλέξει αρχικά. Ξεκίνησα να δουλεύω σε δημιουργικά γραφεία και διαφημιστικές εταιρείες λοιπόν μιας και κανείς δεν έψαχνε για έλληνες δημοσιογράφους το 2009! Έχω δουλέψει για καμπάνιες της Heineken, VW, Booking.com, Philips, Converse, Unilever, Diageo, Comedy Central/MTV.
Tώρα δουλεύω ως project manager στο digital brand design studio της Nike, στα Ευρωπαϊκά Κεντρικά γραφεία της στο Hilversum της Ολλανδίας.
Αγαπώ την Ελλάδα και την Αθήνα, όπου μεγάλωσα, παρά το χάος και τις άσχημες πλευρές της. Δεν έχω χάσει επαφή όλα αυτά τα χρόνια όμως η απόφαση να επιστρέψω δεν είναι καθόλου εύκολη – για προφανείς λόγους. Δεν νομίζω ότι στην παρούσα φάση μπορώ να βρω μια αντίστοιχα ενδιαφέρουσα δουλειά στην Αθήνα που να μπορεί να μου προσφέρει την ίδια -ή έστω κάποια- ισορροπία ανάμεσα στις ώρες, συνθήκες εργασίας και ποιότητα ζωής. Δεν είναι μόνο το οικονομικό λοιπόν είναι και το ψυχολογικό κόστος, είναι ότι δεν ξέρεις τι θα γίνει στο άμεσο μέλλον. Εδώ όλα έχουν λογική σειρά. Μπορεί κανείς αν θέλει και το παλέψει να καταφέρει τους στόχους του μέχρι ένα βαθμό τουλάχιστον. Θες και λίγο τύχη γιατί δεν είναι όλα τέλεια και εδώ.
Αν ήξερα ότι θα βρω κάτι που θα μου αρέσει και που έχει προοπτική τότε θα το σκεφτόμουν πολύ σοβαρά. Όταν πριν ένα χρόνο που παρουσιάστηκε μια ευκαιρία να συνεργαστώ για ένα μικρό διάστημα με ένα (καταπληκτικό!) δημιουργικό γραφείο στην Αθήνα ήμουν πολύ ενθουσιασμένη και ακόμα είμαι από το επίπεδο και την ποιότητα των συναδέλφων. Όμως οι γενικές συνθήκες της αγοράς και οι δυσκολίες που έχει να αντιμετωπίσει κανείς στο τομέα μας στην Ελλάδα είναι πολλές και πολύ συχνά αποθαρρυντικές. Πολύ σημαντική η ψυχολογία όταν έχεις να κανείς με ιδέες – δεν είναι μόνο τα budgets.
Είμαι πολλά χρόνια έξω και είμαι σίγουρη πως θα μπορούσα να φανώ χρήσιμη γι’αυτό στο μέλλον σκοπεύω να προσπαθήσω να δημιουργήσω εγώ τις κατάλληλες συνθήκες για μια πιθανή συνεργασία με Αθήνα σε πιο μόνιμη βάση. Ως τότε, ποδηλατάκι και αδιάβροχο.
Μένω στο Παρίσι, έφυγα από Αθήνα το 2014. Είμαι μαθηματικός, σκηνοθέτης και ασχολούμαι ως εικαστικός με τις νέες τεχνολογίες. Διδάσκω στο Πανεπιστήμιο Paris VIII Vincennes-Saint Denis και παράλληλα κάνω το διδακτορικό μου. Δεν έφυγα από τον τόπο. Έφυγα από ένα πλαίσιο που σε κάθε σκέψη κατέληγε στο ότι δεν υπάρχει νόημα.
Προϋποθέσεις επιστροφής; Αυτοαναφορική απάντηση: Οι προϋποθέσεις που αρκούν για μια επιστροφή είναι αυτές που είναι ικανές να με κάνουν να γυρίσω. Οι προϋποθέσεις δεν προκύπτουν ούτε από εμένα ούτε από τον τόπο επιστροφής ούτε από τον τόπο που βρίσκομαι.
Οι προϋποθέσεις προκύπτουν από μια περίπλοκη εξίσωση που δεν έχει πάντα λύσεις και οι μεταβλητές x,y,f είναι συναρτήσεις που αλλάζουν συνεχώς και απροσδιόριστα. Οι τόποι x, y αποτελούν το πλαίσιο. Εγώ, f είμαι το υποκείμενο εντός του πλαισίου αλλά δημιουργώ και εγώ πλαίσιο και περικλύω τον τόπο. Φεύγοντας αλλάζεις και ταιριάζεις αλλού ή το αλλού ταιριάζει με σένα. Για να γυρίσεις πρέπει να αλλάξει όλο το σύστημα και να βρεθεί σε συνθήκες κατάλληλες.