Σπαζοκεφαλιά. Ποιες εικόνες και αισθήσεις, ποιες κουβέντες και ποια έργα να επιλέξει και να προφτάσει να αναμεταδώσει κάποιος που έζησε την 18η Biennale των Νέων Δημιουργών Ευρώπης και Μεσογείου Mediterranea 18; Ένα συναρπαστικό, ανέλπιστα καταιγιστικό εξαήμερο ταξίδι (4-9 Μαΐου), γεμάτο χρώμα, πολιτική, ποίηση και βαλκανικό σουρεαλισμό, που ξεκίνησε από πόλεις περιμετρικά της Μεσογείου και με κοινό σημείο εκκίνησης τη Ρώμη και κατόπιν απευθείας πτήση προς το Μπάρι, εν πλω ως το Δυρράχιο, είχε για τελικό και βασικό προορισμό τα Τίρανα -αν κι απ’ αυτά υπήρξε επιστροφή στο Δυρράχιο, πριν την ολική επάνοδο στις μεσογειακές βάσεις; Για τι να πρωτογράψεις;
Για τον Μικελάντζελο Πιστολέτο, αυτό το ζωντανό μύθο της εικαστικής ιταλικής σκηνής, που μας μίλησε στο Μπάρι, δηλώνοντας active philosopher, για τη Demopraxis, στην οποία πρέπει να μεταβούμε από τις κενές Democracies του παρόντος; Για το μεθυσμένο καράβι με τους 230 νέους καλλιτέχνες από 25 χώρες της Ευρώπης και της ευρύτερης περιοχής της Μεσογείου, μαζί με τη Μεσόγειο του Πιστολέτο, μια θάλασσα ζωγραφισμένη σε καρέκλες, που διέσχισαν, μαζί με μουσικές από την Αλβανία και την Κάτω Ιταλία αλλά και έκπληκτους αλβανούς νταλικέρηδες την Αδριατική ως το Δυρράχιο, διατρέχοντας ανάστροφα την ίδια διαδρομή που είχε κάνει το 1997 το μοιραίο αλβανικό πλοίο Katër i Radës με τους 100 μετανάστες, που κατέληξαν κουφάρια στο βυθό του πελάγους;
Για το εν πλω ολονύχτιο Συνέδριο με θέμα την προσφυγική κρίση κι ομιλητές τον διεθνή Αλβανό καλλιτέχνη Ανριάν Πάτσι, τον δικό μας Κώστα Βαρώτσο και τη Δώρα Μπέη, τη χαλκέντερη επικεφαλής της Διεθνούς Ένωσης BJCEM-Biennale des jeunes créateurs de l’Europe et de la Méditerranée, θεσμού που από καταβολής του «τρέχει» τη διοργάνωση της Μπιενάλε Νέων, η οποία φέτος ξαναείχε θέμα αιχμής: HOME. Σπίτι, αλλά, προς τιμή των διοργανωτών, χωρίς εθελοτυφλίες. Εμπεριέχοντας ολόκληρο το «πακέτο» Home: Ηistory+Confict+Dream+Failure.
Τι συγκρατείς, λοιπόν, από σχεδόν μια βδομάδα ατέλειωτων δράσεων, συζητήσεων, συναντήσεων, προβολών, μουσικών live κι ασταμάτητων πηγαινέλα με παρέες απρόσμενες από την National Gallery και το Μουσείο Ιστορίας ως την υπό κατάρρευση πρώην Πρεσβεία της Γιουγκοσλαβίας, τη βίλα Εβρέν Χότζα, τα Bunk’art, τα πάλαι ποτέ καταφύγια, τις γιαπί ακόμη Τουρμπίνες των performance και την underground πλέον Πυραμίδα του Χότζα, μερικά μόνο από τα venues της Biennale 18, που αναγέννησε με ορμή μια πόλη που ανοικοδομείται με φρενήρεις ρυθμούς και λαχταρά να γίνει, με όλες τις αντιφάσεις της, κομμάτι της Δύσης;
Το έργο του Βασίλη Αλεξάνδρου History, που έγινε γεγονός
Τι συγκρατείς; Σίγουρα το ΗISTORY του Βασίλη Αλεξάνδρου, το πρώτο έργο-πεσκέσι που άνοιξαν και στήσανε οι Αλβανοί στην Νational Gallery –φοβερή η σημειολογία κι η ειρωνεία!-, σαμπρέλες που σχηματίζουν τη μοιραία λέξη και φουσκώνουν με τρόμπες ποδιού οι επισκέπτες (ένας κόντεψε από τη λύσσα του να απογειώσει την εγκατάσταση). Αποδείχτηκε εξοντωτικά διαδραστικό κι έδωσε στη διοργάνωση μετωπικά τον τόνο. Συγχρόνως, συζητήθηκε από ξένους curators, έγινε θέμα στα αλβανικά κανάλια και media και ο διευθυντής της Gallery το ενέταξε στα εκθέματα που προβάλλει το επίσημο site της.
Το ρίγος και το συναισθηματικό φορτίο που μετέδωσε, κάνοντας ένα αιχμηρό πολιτικοκοινωνικό σχόλιο στον εξανδραποδισμό που προκάλεσε η ελληνική κρίση, η οποία ωστόσο είναι πανευρωπαϊκή και διεθνής, η μικρού μήκους ταινία του Θανάση Καφετζή «Ποιος φοβάται το σκοτάδι» (2016), με ένα συγκλονιστικό δίδυμο που μεταγράφει τον Μπέκετ στο παρόν. Έκανε τέτοια αίσθηση το φιλμ, που ο Ερολ Μπιλιμπάνι, o οραματικός film curator του Dokufest της Mediterranea 18 σκοπεύει να προβάλει ταινία του Καφετζή στο Φεστιβάλ του Κοσόβου που διευθύνει.
Και μια κι αναφέρομαι στον Μπιλιμπάνι, να πω ότι με ένα περιφερόμενο φορτηγάκι, ένα προτζέκτορα και κάμποσες μαξιλάρες, μετέτρεπε καθ’ όλη τη διάρκεια της Μπιενάλε τις αλάνες και πλατείες των Τιράνων σε θερινό σινεμά. Ο καιρός προσφερόταν ακόμη και για βουτιά στη λίμνη, ακόμη ένα venue της Mediterranea 18, στο οποίο διέπρεψε ο ποιητής Θωμάς Τσαλαπάτης, η εθνική εκπροσώπησή μας στη λογοτεχνία, με το συγκλονιστικό ποιητικό του έργο «Χρόνος η πληγή το καταφύγιο». Ο Τσαλαπάτης μας ξάφνιασε και με τον τρόπο που απέδωσε αποσπάσματα του έργου σε μια one man performance (ακόμη και στα αγγλικά), σε διαφορετικές γωνιές των Τιράνων, πέρα από τη λίμνη, όπως το Πάρκo Ρίνια και το Experimental Theatre.
Οι επιλογές του Μπιλιμπάνι για τα screenings της διοργάνωσης ήταν μία και μία (όπως το συνταρακτικό ντοκιμαντέρ Ηοuse without doors για τον πόλεμο στο Χαλέπι του ‘Αβο Καπρελιάν και το 4 Star Hotel του Vallerio Muscella, για μια εμβληματική κατάληψη ξενοδοχείου 4 αστέρων στην Ιταλία). Ανάμεσά τους, και το video του Νικόλα Βαμβουκλή And it feels like home II, με τα εγκλωβισμένα flamingos στον Ζωολογικό του Βερολίνου, την εποχή της γρίπης των πτηνών, έργο που αμέσως μετά την αλβανική πρωτεύουσα παρουσιάστηκε στο Royal College of Music της Στοκχόλμης.
Υπήρχαν και οι εκπλήξεις. Ποιος θα περίμενε πως επεισόδιο θα προκαλούσε σε καθημερινή βάση η εγκατάσταση της Κατερίνας Βέλλιου και του Θοδωρή Ζαφειρόπουλου Homelands. Τα δεκάδες σακουλάκια με το χώμα από τα χωριά της Ελλάδας και της Αλβανίας στη διαδρομή Θεσσαλονίκη-Τίρανα αναστάτωσαν το κέντρο της πόλης αλλά και την σκεπαστή αγορά της. «Τι πουλάτε;», ρώτησε παραξενεμένος ένας πραματευτής στην αγορά. «Πατρίδες», τον αποστόμωσε ο Ζαφειρόπουλος (η συμμετοχή τους ανήκε στα collaborative projects).
Υπήρξε κι άλλη μια επεισοδιακή ελληνική συμμετοχή. Ο Cacao Rocks (Ιάσωνας Λεόντιος Ελι Μαγκούλας) αντί να φέρει έτοιμο έργο στην Μπιενάλε, όργωσε τα Τίρανα για να βρει κάποιο σποτ που θα του κάνει κλικ για το γκράφιτι που σκόπευε να αφήσει δώρο στην βαλκανική πρωτεύουσα. Τελικά, κατέληξε στην cult φουτουριστική Πυραμίδα του Χότζα. Από τα κεντρικότερα τοπόσημα της πόλης, δίπλα στο προεδρικό μέγαρο και την τέντα της διαμαρτυρόμενης αντιπολίτευσης, που δεν το βάζει κάτω εν όψει των εκλογών των Ιουνίου. Αφού έβαψε με τις μπογιές που τον προμήθευσαν οι Αλβανοί τη βάση, κλάδεψε έναν παρατημένο φοίνικα που βρισκόταν δίπλα στο προεδρικό μέγαρο και χρησιμοποίησε τα κλαδιά του στην τοιχογραφία του σαν στένσιλ για το δεύτερο επίπεδο, πάνω από τη λέξη HOME. Στη συνέχεια έκανε μια γραμμή ακολουθώντας την ακτογραμμή της Μεσογείου, σχηματίζοντας έναν άτυπο χάρτη δίχως σύνορα. «Όπως και θα έπρεπε να είναι οι χάρτες του κόσμου», λέει ο ταλαντούχος καλλιτέχνης.
Tα χώματα με ταυτότητα των «Πατρίδων» της Κατερίνας Βέλλιου και του Θοδωρή Ζαφειρόπουλου που αναστάτωσαν τους κατοίκους των Τιράνων
Τα κλαδιά του φοίνικα τα χρησιμοποίησε για να φτιάξει και μια πυραμίδα-ινδιάνικο τίπι, που τοποθέτησε τελετουργικά μπροστά από την μεγάλη πυραμίδα, αφού προηγουμένως φόρεσε πάνω του κάνοντας κάμποσες βόλτες, σε ένα αυθόρμητο happening που ξάφνιαζε τους διερχόμενους, οι οποίοι «μάλλον με πέρασαν για τρελό. Τρελός μου φαίνεται και μένα ο τρόπος που ζούμε πια».
Στο εσωτερικό της ίδιας Πυραμίδας ξεσήκωσε το κοινό της πόλης το folk experimental live του Kolida Babo duet (Σωκράτης Βότσκος και Χαρίδημος Παππάς) , της ελληνικής συμμετοχής για τη μουσική στην Μediterranea 18.Οι ήχοι του ήταν πραγματικά οικείοι για το αλβανικό νεανικό κοινό που ξενυχτούσε στα jam sessions της Μπιενάλε. Ενώ ήταν προγραμματισμένο οι Kolida Babo να ανοίξουν μουσικά τη διοργάνωση στο Πάρκο Ρίνια, τελικά έπαιξαν χωρίς να έχει ενημερωθεί ο κόσμος στην Πυραμίδα. Η διοργάνωση, παραδέχεται ο Σ. Βότσκος «θύμιζε ολίγον εκδρομή», αλλά «ουδέν κακόν αμιγές καλού». Αποζημιώθηκε με το έτερο μουσικό ήμισι από τα αμέτρητα jam τους σε διαφορετικούς χώρους, όπως το Ιστορικό Μουσείο των Τιράνων και ένα μεξικανικό εστιατόριο.
Η Δώρα Μπέη, πρόεδρος της BJCEM, δίνει συνέντευξη, μπροστά από την κομβική εγκατάσταση Cloud του ιάπωνα αρχιτέκτονα Χου Φουτζιμότο, ενός ακόμη από τα πιο ενεργά venues της Mediterranea 18
To «Ενδυνάμωση της φωνής του φύλου: ηχητικές πράξεις στην Πλατεία Βικτωρίας» της Αγγελικής Διακρούση, μια δυνατή ηχητική εγκατάσταση με τις φωνές και σκέψεις των «ενοίκων κι επισκεπτών της πλ. Βικτωρίας , μετά από ένα χρόνο επίμονης αυτοψίας της καλλιτέχνιδας σε αυτήν, ήταν ένα από τα πιο πολιτικά έργα της διοργάνωσης, που κυριολεκτικά επανανοηματοδοτήθηκε σε μια ακόμη πόλη ακραίων αντιφάσεων, όπως τα Τίρανα -ξαφνιάζεσαι να βλέπεις παρελάσεις (στον πληθυντικό αριθμό) από πανάκριβα ολοκαίνουρια οχήματα. Η καλλιτέχνιδα ενθουσιάστηκε τόσο με τις αντιδράσεις των επισκεπτών στο έργο της, που κοντοστέκονταν να ακούσουν τις άγνωστες φωνές, όσο και με τη διαπίστωση πώς υπάρχουν κι άλλοι καλλιτέχνες που έχουν κοινές μ’ αυτήν αναζητήσεις.
Το project Mo/fEU[Museum of/for Everyday Use]-Μουσείο καθημερινής χρήσης, η πλατφόρμα αναστοχασμού της καθημερινής κατοίκησης της Αρτεμις Παπαχρήστου (που επιμένει να αυτοπροσδιορίζεται ως ένας ψηφιακός νομάς στο ανεξάντλητο πεδίο των πειραματικών κατοικήσεων) ήταν ένα έργο που παρότι αδικήθηκε από την curator ως προς τον τρόπο και τη θέση που τοποθετήθηκε στο Μουσείο Ιστορίας, ανέπτυξε ένα μοναδικό διάλογο με τους επισκέπτες, που το ξεχώρισαν.
Και στα άδυτα των Bunk’art κατέβηκε η Μπιενάλε
Απρόσμενη ήταν και η performance “Resetting Homeland” των Μαριλού Βόμβολου, Κατερίνας Σισίννι, Πένυς Ελευθεριάδου, Αναστασίας Τζέλλου και Ορέστη Πατσινακίδη (η ελληνική εκπροσώπηση στις παρασταστικές τέχνες), που πραγματοποιήθηκε στο ιδανικότερο περιβάλλον, το Destil Hostel των Τιράνων. Το κοινό ξαπλωμένο σε κρεβάτια, σε συνθήκη μεταξύ ύπνου και ξύπνιου, άκουγε από ακουστικά μια ιστορία μνήμης, ενώ διεγείρονταν αισθήσεις συνήθως ανενεργές σε ανάλογα γεγονότα, όπως η όσφρηση (με τη μυρωδιά κανέλας και σπίρτου) και η γεύση (στάζοντας στο στόμα τους αλατόνερο και μέλι).
Η πρόεδρος της BJCEM, Δώρα Μπέη, η γυναίκα που για μήνες έβρισκε λύσεις σε όλα τα ζητήματα που ορθώνονταν ανάχωμα στη διοργάνωση –ευτυχώς επανεξελέγη για ακόμη μια διετία στη BJCEM- υπογραμμίζει ότι «η ελληνική συμμετοχή πρωταγωνίστησε ακόμη και στη λογοτεχνία», δηλώνοντας χωρίς περιστροφές ότι η 18η Μπιενάλε «ήτανε από τις πιο καλές για πολλούς λόγους. Κατ’αρχάς, ήταν πολύ μεγάλος ο αριθμός των καλλιτεχνών με πολύ υψηλού επιπέδου έργα, γιατί συνήθως κυριαρχεί η λογική της μαζικότητας. Hταν από τις καλύτερες Μπιέναλε και για έναν ακόμα λόγο: ήταν εντελώς διαδραστική. Η πόλη προσφερόταν, είναι μικρή, περπατιέται. Η Μπιενάλε 18 άφησε το στίγμα της στην Αλβανία».
To βίντεο με τα φλαμίνγκο του Νικόλα Βαμβουκλή
Μας αποκάλυψε πως ήδη βάλει πλώρη για την Biennale 19, την οποία σχεδιάζει να πραγματοποιηθεί με residencies καλλιτεχνών εν πλω. Αφού διασχίσει την Μεσόγειο, δένοντας σε λιμάνια της (Πειραιάς, Βηρυτός, Αλεξάνδρεια, Μασσαλία κ.ά), θα καταλήγει στην Matera στα Basillicata, μια από τις Πολιτιστικές Πρωτεύουσες του 2019.
Έχει μεγάλη σημασία το πώς καταγράφηκαν από τους νέους τόσο το ταξίδι όσο και η Μπιενάλε. «Να ψάχνεις το φάντασμα του Χότζα μέσα στην πυραμίδα μαυσωλείο ανάμεσα σε ανθρώπους που χορεύουν, μπύρες και ημίφως. Να ψάχνεις το παρελθόν και το παρόν της Αλβανίας σε ένα υπόγειο καταφύγιο- μουσείο, σε ένα σκηνικό βγαλμένο μετά την αποκάλυψη (που τελικά δεν ήρθε). Και μαζί μια πόλη σε μόνιμη ανοικοδόμηση, ένα σκηνικό πολιτικής αστάθειας με μια κυβέρνηση που επιλέγει τρόπους αμφίβολης νομιμότητας και μια αντιπολίτευση φθαρμένη από το παρελθόν της. Ταμπέλες κατά μήκος του ποταμού στο κέντρο της πόλης να σε προειδοποιούν πως άμα κατουρήσεις θα μαγνητοσκοπηθείς και το βίντεο θα ανέβει στο Youtube (true fact)», σχολιάζει έκπληκτος ο Θωμάς Τσαλαπάτης, για να προσθέσει αμέσως «Να βιώνεις τη συνύπαρξη των αντιφατικών τεχνών, καταστάσεων και ανθρώπων σε έναν αντιφατικό τόπο. Η Μπιενάλε νέων όπως τη βίωσα δεν μιλά πρωτίστως για τις τέχνες αλλά κυρίως για αυτά που προηγούνται αυτής. Για ένα κοινό αίσθημα μοιρασμένο σε διαφορετικές γλώσσες και τέχνες, τεχνοτροπίες και θερμοκρασίες. Αν συναντιέσαι κάπου δεν είναι στα έργα πρωτίστως αλλά στην αγωνία που τα γέννησε, σε αυτή την κοινή στιγμή την ψυχολογική, την ψυχική, την ηλικιακή που μεταφράζεται χωρίς να έχει ανάγκη τη γλώσσα. Και μπορεί οι ελλείψεις και τα λάθη της παραγωγής να ήταν πολλά, μπορεί οι τόσες γλώσσες να έμοιαζαν εμπόδιο, αλλά τελικά τίποτα δεν μπορεί να εμποδίσει μια συνάντηση που οφείλει να συμβεί. Πάντοτε με λίγους, πάντοτε με πολλούς».
Ο Νικόλας Βαμβουκλής, τον οποία συνάντησα τυχαία να κάνει μια απολαυστική ραδιοφωνική περφόρμανς με το Ισραηλινό ντούο Kdoshey Zaglambia στον Πύργο του Ρολογιού των Τιράνων (όλη η πόλη βρισκόταν στο πόδι για την Μπιενάλε, με τους εθελοντές να τριγυρνούν παντού σαν μελισσάκια), χαρακτηρίζει καταρχάς τα Τίρανα «μια έκπληξη για όλους!». Φτάνει στο σημείο να δηλώσει«Νιώθω ότι έχω ένα νέο σπίτι». Επιβεβαιώνει ότι η Μπιενάλε «ενεργοποίησε όλη τη πόλη που ήταν ήδη σε ρυθμούς μεταμόρφωσης», ενώ δεν κρύβει την περιέργειά του να δει τη νέα ανάπλαση της πλατείας Skanderbeg, εκεί που βρίσκεται το Ιστορικό Μουσείο και φιλοξενούνταν το έργο του.
Παραπεταμένοι πίσω από τη National Gallery
O Cacao Rocks πιστεύει ότι τα Τίρανα είναι η πόλη «με τους περισσότερους αλλοδαπούς ελληνόφωνους εκτός Ελλάδας και αυτό θα έπρεπε να το σεβόμαστε και να εστιάσουμε περισσότερο στην Ελληνοαλβανική φιλία». Έχει δίκιο. Στις περιπλανήσεις κι αναζητήσεις μας τα αγγλικά δεν απέδιδαν. Με τα ελληνικά είχες συννενοηθεί σε ένα 90% των συνομιλιών σου.
«Φτάνοντας στο Bari και ταξιδεύοντας αργότερα το βράδυ με το ferry για Δυρράχιο νιώθαμε πως μπαίνουμε με ”levare” -για να χρησιμοποιήσουμε μουσικούς όρους- στην όλη εμπειρία της Biennale, καθώς το αυθόρμητο μας improv το βράδυ με τους Ιταλούς και τις tarantella’s μου θύμισαν τη σκηνή στη ταινία ”the Legend of 1900” όπου οι -τότε- μετανάστες Ιταλοί λίγο πριν φτάσουν στη πολυπόθητη ”America” ζητούν από το πιανίστα να τους παίξει μία tarantella στο σαλόνι της Γ’ θέσης του πλοίου», παρατηρεί ο Σωκράτης Βότσκος των Kolida Babo duet, επισημαίνοντας το «τρομερό το επίπεδο σε εικαστικά και παραστατικές τέχνες», και τον πρωταγωνιστικό ρόλο της εκπροσώπησης από την Ελλάδα.
Παρών με την ελληνική αποστολή, μαζί με τον εικαστικό Ηλία Παπαηλιάκη, μέλος της εθνικής επιτροπής που επέλεξε τους έλληνες καλλιτέχνες, ήταν και ο Γ.Γ. Νέας Γενιάς και Δια Βίου Μάθησης Παυσανίας Παπαγεωργίου, που υπόσχεται και μεταμπιεναλικές δράσεις στην Αθήνα το φθινόπωρο,κι έκανε ό,τι είναι δυνατό, χτυπώντας το τέρας της ελληνικής γραφειοκρατίας αλύπητα , να συμβούν τα πράγματα όπως έπρεπε στην ώρα τους, με μοναδική «απώλεια»,τον κατάλογος της ελληνικής αποστολής που δεν πρόφτασε να τυπωθεί.
Η βίλα Εβρέν Χότζα, στο κέντρο της πόλης, πολύ πιο ταπεινή από αυτό που θα περίμενε κανείς, ήταν ο τελικός προορισμός της πρασινογάλαζης Μεσογείου από καρέκλες του Μικελάντζελο Αντονιόνι
Στα Τίρανα παρακολούθησε τις εργασίες της Μπιενάλε κι ο Κώστας Βαρώτσος, ακόμη ένας καλλιτέχνης που, όπως ο Παπαηλιάκης, στα νιάτα του συμμετείχε ως νέος δημιουργός στην Bienalle Νέων, κι ο οποίος κατέληξε στο συμπέρασμα ότι τα έργα των παιδιών στη φετινή διοργάνωση «αντανακλούν την μεγάλη κρίση που περνάει η Ευρώπη, δημιουργώντας πολλές φορές αμηχανία».
(Στα collateral projects συμμετείχαν επίσης ο Νικόλας Βεντουράκης με το project Μοtel Trogir κι η Μάγια Τούντα με το πρόγραμμα A natural oasis?An international programme for young curator).