«Πριν από μερικά χρόνια, προβλήθηκε μια ταινία μου σε σωφρονιστικό ίδρυμα και εντυπωσιάστηκα από τον τρόπο που την παρακολούθησαν οι κρατούμενοι. Συνειδητοποίησα ότι η ρήση του Αντρέ Μπαζέν, σύμφωνα με την οποία “ο κινηματογράφος είναι ένα ανοιχτό παράθυρο στον κόσμο” δικαιωνόταν απόλυτα στο βλέμμα εκείνων των ανθρώπων. Τότε, σκέφτηκα για πρώτη φορά να παραδώσω μαθήματα σε έναν τέτοιο χώρο». Το 2016, λοιπόν, όταν η ιδέα ωρίμασε, ο σκηνοθέτης Αντώνης Κόκκινος κατέθεσε πρόταση στο Υπουργείο Πολιτισμού για την υλοποίηση ενός εκπαιδευτικού προγράμματος κινηματογράφου στις φυλακές Κορυδαλλού. Και, σύντομα, έλαβε απάντηση θετική.
Το – καινοτόμο για τα σωφρονιστικά ιδρύματα της χώρας – πρόγραμμα θα διαρκούσε εννέα μήνες. Σε όσους τροφίμους δήλωναν συμμετοχή θα διδασκόταν σενάριο, σκηνοθεσία, φωτογραφία και ηχοληψία, ενώ, στη συνέχεια, θα τους δινόταν η δυνατότητα να γυρίσουν δικές τους ταινίες μικρού μήκους. «Στόχος ήταν να αποκτήσουν ορισμένες γνώσεις για τον κινηματογράφο, ώστε, μετά την αποφυλάκισή τους, να είναι σε θέση να διεκδικήσουν εργασία στο χώρο του θεάματος», εξηγεί ο κ. Κόκκινος. «Και, από τη δική μου πλευρά, ήθελα να διαπιστώσω πώς θα ήταν η εμπειρία της διδασκαλίας σε ένα τόσο διαφορετικό κοινό». Σε εβδομαδιαία βάση, θα παραδίδονταν οκτώ ώρες μαθημάτων στις ανδρικές πτέρυγες των φυλακών και δύο στις γυναικείες. Μαζί με τον Αντώνη Κόκκινο, ανέλαβαν να διδάξουν φωτογραφία ο Νίκος Βασιλόπουλος και ηχοληψία ο Γιώργος Καρτάλος.
Αντώνης Κόκκινος
Τα μαθήματα ξεκίνησαν τον Ιούλιο του 2017 με τη συστηματική συμμετοχή 25 κρατουμένων (17 ανδρών και 8 γυναικών). Κάποιοι από αυτούς είχαν καταδικαστεί σε φυλάκιση για σοβαρά αδικήματα, άλλοι για πιο ελαφρά. «Προσωπικά, δεν ρώτησα ποτέ ποια πράξη τούς έφερε εκεί ή πόσο καιρό θα παρέμεναν έγκλειστοι», αναφέρει ο κ. Κόκκινος. «Δεν ήταν αυτό που με ενδιέφερε, αλλά τι θα μπορούσαν να αποκομίσουν από το μάθημά μας. Φυσικά, αν κάποιος ήθελε να αφηγηθεί την ιστορία του, ήμασταν πρόθυμοι να τον ακούσουμε. Όμως, για αρκετούς δεν γνωρίζω ακόμη τον λόγο για τον οποίο είχαν φυλακιστεί». Η σχέση αλληλεπίδρασης που κατάφερε να αναπτύξει μαζί τους, πάντως, αποδείχθηκε εποικοδομητική και οι τρόφιμοι ανταποκρίθηκαν στο πρόγραμμα με ενδιαφέρον και συνέπεια. «Αυτό που μου έκανε τη μεγαλύτερη εντύπωση ήταν ότι διέθεταν ιδιαίτερη ευφυία και κινηματογραφική αντίληψη», επισημαίνει ο ίδιος. «Έχοντας διδάξει επί 17 χρόνια σε σχολές κινηματογράφου, θα έλεγα ότι πολλοί από τους κρατουμένους των φυλακών Κορυδαλλού ήταν εξίσου ικανοί – ίσως και περισσότερο – από τους καλούς σπουδαστές των σχολών».
Στο τέλος του προγράμματος, παρουσιάστηκαν από τους συμμετέχοντες τέσσερις προτάσεις για σενάρια, εκ των οποίων επιλέχθηκαν οι δύο και γυρίστηκαν σε ταινίες μικρού μήκους. «Παρότι οι σπουδαστές κινηματογραφικών σχολών δυσκολεύονται συνήθως να προτείνουν ιστορίες, οι κρατούμενοι έχουν τόσο ενδιαφέρουσες να αφηγηθούν – βασισμένες κυρίως σε προσωπικά βιώματά τους – που καθεμία θα μπορούσε να αποτελέσει ξεχωριστή ταινία. Βέβαια, ορισμένες από αυτές, για παράδειγμα όσες περιέχουν αποδράσεις, θα απαιτούσαν παραγωγή επιπέδου… Χόλιγουντ για να γυριστούν!», συμπληρώνει.
«Το Χριστινάκι», του Χρήστου Παπαθανασίου
Η πρώτη ταινία μικρού μήκους που ετοιμάστηκε στο πλαίσιο του προγράμματος ονομάζεται Το Χριστινάκι. Πρόκειται για ένα έργο με αρκετή δόση χιούμορ, σε σενάριο και σκηνοθεσία του κρατούμενου Χρήστου Παπαθανασίου. Σύμφωνα με την πλοκή, ένας έγκλειστος μαθαίνει από τον συγκελίτη του ότι η γυναίκα του τον απατά και, φορώντας κρυφά τα ρούχα του ιερέα του σωφρονιστικού ιδρύματος, καταφέρνει να αποδράσει για να την εκδικηθεί. Στη συνέχεια, η πραγματικότητα συγχέεται με τη φαντασία, φέρνοντας την τελική ανατροπή στην ιστορία. Τον πρωταγωνιστικό ρόλο υποδύεται ο ίδιος ο Χρήστος Παπαθανασίου, τον συγκελίτη του ο κρατούμενος Διονύσης Μεσολογγίτης και τον ιερέα ένας φύλακας.
Η δεύτερη ταινία ονομάζεται Ο Θανατοποινίτης, σε σενάριο και σκηνοθεσία του Κώστα Ξύδη, ενώ η έμπνευση για την ιστορία προήλθε από τους στίχους του ομότιτλου τραγουδιού του ράπερ Ραψωδός Φιλόλογος. Πρόκειται για ένα κινηματογραφικό έργο που παρουσιάζει την πιο «σκληρή» πλευρά της φυλακής. Σύμφωνα με την πλοκή, ένας κρατούμενος καταδικασμένος σε θάνατο ενημερώνεται ότι πρόκειται να εκτελεστεί σε 23 ημέρες και, εν συνεχεία, βρίσκει μια κιμωλία στο κελί ενός τροφίμου που έχει αυτοκτονήσει. Χρησιμοποιώντας την κιμωλία λοιπόν, και, βασιζόμενος στα βιβλία που έχει διαβάσει μέσα στη φυλακή (στα πλάνα διακρίνεται κυρίως η Πανούκλα του Καμί), αρχίζει να καταγράφει στους τοίχους του κελιού του τις σκέψεις που τον απασχολούσαν όλο το προηγούμενο χρονικό διάστημα, κατά τη διάρκεια του εγκλεισμού του εκεί. Τον ρόλο του θανατοποινίτη υποδύεται ο Γιάννης Στάνκογλου και ενός ακόμη κρατουμένου ο Παύλος Κοντογιαννίδης. Οι δύο ηθοποιοί δέχτηκαν με προθυμία να συμμετάσχουν στην ταινία και, μάλιστα, χωρίς οικονομική αμοιβή.
«Προέκυψαν, λοιπόν, έργα διαφορετικού είδους, καθώς “Το Χριστινάκι” είναι κωμωδία, ενώ “Ο Θανατοποινίτης” έχει δραματικό χαρακτήρα», εξηγεί ο κ. Κόκκινος. «Το αποτέλεσμα, πάντως, ξεπέρασε τις προσδοκίες μου». Πρόσφατα, οι δύο ταινίες προβλήθηκαν στην Ταινιοθήκη της Ελλάδος, αποσπώντας θετικά σχόλια από το κοινό. «Μέσω αυτών, οι θεατές είχαν την ευκαιρία να δουν τους φυλακισμένους με διαφορετική ματιά. Να κατανοήσουν, δηλαδή, ότι δεν είναι άνθρωποι … τρομακτικοί και κρυμμένοι στο κελί τους, αλλά, με την κατάλληλη καθοδήγηση, μπορούν να καταφέρουν σημαντικά πράγματα».
«Ο Θανατοποινίτης», με τους Παύλο Κοντογιαννίδη και Γιάννη Στάνκογλου
Φυσικά, κατά την υλοποίηση του προγράμματος, παρουσιάστηκαν και δυσκολίες με βασικότερες τη μη δυνατότητα να γίνουν γυρίσματα με τους κρατουμένους εκτός του χώρου των φυλακών, τον πιεστικό χρόνο και το συγκεκριμένο ωράριο που έπρεπε να τηρηθεί, τους περιορισμένους οικονομικούς πόρους, το γεγονός ότι δεν υπήρχαν περισσότερες κάμερες και ηχοληπτικά μηχανήματα ώστε οι συμμετέχοντες να κάνουν πρακτική εξάσκηση μεταξύ των μαθημάτων. Ωστόσο, τα οφέλη που αποκόμισαν οι τρόφιμοι από τη συμμετοχή τους υπερκάλυψαν τα εμπόδια: Απασχόληση σε έναν δημιουργικό τομέα κατά τη διάρκεια της εκτέλεσης της ποινής τους, συνεργασία στο πλαίσιο ομάδας για την επίτευξη κοινού σκοπού, επικοινωνία με τον κόσμο εκτός των φυλακών μέσω της Τέχνης. «Το βασικότερο, πάντως, είναι ότι απέκτησαν γνώσεις και δεξιότητες, οι οποίες ενδεχομένως να τους φανούν χρήσιμες όταν προσπαθήσουν να ενταχθούν ξανά στην αγορά εργασίας», επισημαίνει ο κ. Κόκκινος. «Επιπλέον, κόντρα στη θλίψη και την απογοήτευση της φυλακής, συνειδητοποίησαν ότι έχουν τις ικανότητες να παράγουν έργο. Κι αυτό, αποτελεί μια διαπίστωση πολύ σημαντική για τη ζωή τους ευρύτερα».
Ακόμη και για τον ίδιο τον εμπνευστή του προγράμματος, πάντως, ήταν μια εμπειρία μοναδική. «Από αυτές που δύσκολα μπορεί να περιγράψει κανείς. Απλώς τις βιώνει», αναφέρει χαρακτηριστικά ο κ. Κόκκινος. Και ποιο είναι το μάθημα ζωής που κέρδισε; «Διαπίστωσα ότι πολλοί κρατούμενοι είναι άνθρωποι της διπλανής πόρτας, οι οποίοι δεν διαφέρουν σε τίποτα από εμάς, με εξαίρεση το γεγονός ότι, για κάποιο λόγο, βρέθηκαν στη φυλακή. Θεωρώ ότι οποιοσδήποτε υπό συγκεκριμένες συνθήκες θα μπορούσε να αντιδράσει με άσχημο τρόπο και να διαπράξει μια αξιόποινη πράξη. Φυσικά, υπάρχουν και τρόφιμοι που παρουσιάζουν παραβατική συμπεριφορά κατ’ εξακολούθηση. Όμως, ακραίες περιπτώσεις δεν συναντώνται και έξω από τα σωφρονιστικά ιδρύματα;»
Σύμφωνα με τον Αντώνη Κόκκινο «πολλοί κρατούμενοι είναι άνθρωποι της διπλανής πόρτας, οι οποίοι δεν διαφέρουν σε τίποτα από εμάς, με εξαίρεση το γεγονός ότι, για κάποιο λόγο, βρέθηκαν στη φυλακή». Ακόμα κι αν δεν τους υποδύεται ο Γιάννης Στάνκογλου.
Τα τελευταία χρόνια, όπως εξηγεί ο σκηνοθέτης, υλοποιούνται στις φυλακές Κορυδαλλού εκπαιδευτικά προγράμματα επάνω σε διαφορετικούς πολιτιστικούς τομείς (θέατρο, ζωγραφική, γραφιστική, χειροτεχνία), τα οποία προσφέρουν μια δεύτερη ευκαιρία στους κρατουμένους και συμβάλλουν στην κοινωνική επανένταξή τους μετά την αποφυλάκιση. «Φυσικά, τέτοιες πρωτοβουλίες πρέπει να στηρίζονται από την Πολιτεία. Τώρα, μάλιστα, που έχει γίνει η αρχή, μπορούν να υλοποιηθούν σε περισσότερα σωφρονιστικά ιδρύματα, για μεγαλύτερο χρονικό διάστημα και με πληρέστερο τεχνολογικό εξοπλισμό».
Σχετικά με το πρόγραμμα του κινηματογράφου, πάντως, ο ίδιος έχει καταθέσει πρόταση στο Υπουργείο Πολιτισμού, προκειμένου να συνεχιστεί και, μάλιστα, να επεκταθεί. «Μακάρι να τα καταφέρουμε», σχολιάζει. «Παράλληλα, είναι εξίσου σημαντικό οι δύο υπάρχουσες ταινίες να προβληθούν σε μεγαλύτερο βαθμό τόσο στην Ελλάδα όσο και το εξωτερικό. Αυτό που με ενδιαφέρει κυρίως δεν είναι να βραβευτούν σε φεστιβάλ, αλλά να αποτελέσουν το έναυσμα για συζήτηση. Μια συζήτηση σχετικά με τον σημαντικό ρόλο που έχει τη δυνατότητα να διαδραματίσει ο πολιτισμός, ώστε να αποκτήσουν τα σωφρονιστικά ιδρύματα πιο ανθρώπινο πρόσωπο και οι κρατούμενοι ευνοϊκότερη προοπτική για τη μετέπειτα ζωή τους». Στο μεταξύ, οι τρόφιμοι των φυλακών Κορυδαλλού έχουν ήδη αρχίσει να γράφουν τα επόμενα σενάριά τους…