Εξω από το νοσοκομείο της Πρετόρια όπου νοσηλευόταν ο μεγάλος ηγέτης
Αντίο, Μαντίμπα. Ο ήρωας, ο αγωνιστής, το σύμβολο, ο ηγέτης. Madiba σημαίνει ηγέτης, στην γλώσσα των Xhosa, την εθνότητα στην οποία ανήκει (ενεστωτικά, εξακολουθητικά) ο νοτιοαφρικανός που μάς άφησε (σε αόριστο, αλλά επίσης εξακολουθητικά…).
Ο νοτιοαφρικανός που στάθηκε ετεροχρονισμένα δίπλα στον Nkrumah, στον Kenyatta, στον Nyerere, στις τόσες μεγάλες φυσιογνωμίες του αντιαποικιακού αγώνα – που στην χώρα του δεν ήταν ούτε αντιαποιακιακός με την τυπική του όρου έννοια ούτε μόνο αγώνας. Κι εδώ που τα λέμε δεν ήταν μόνο στη χώρα του: αλλά παναφρικανικά – και τελικά, πανανθρώπινα.
Μαθαίνοντας το κακό νέο, λύγισα. Όχι γιατί ο ηγέτης του ANC για δεκαετίες και πρώτος δημοκρατικά εκλεγμένος πρόεδρος της χώρας που ζω δεν ήταν πλήρης ημερών: κάθε άλλο. Όχι γιατί δεν είχε έρθει η ώρα να γιορτάσουμε τη ζωή – κείνου που έκανε οίστρο της τον φόβο του θανάτου. Όχι βέβαια γιατί δεν είναι αμφιλεγόμενη και ηθικά ελέγξιμη η οικογενειακή ίντριγκα που παρακολούθησε (κι εμείς μαζί της…) την ασθένεια του Μαντέλα. Όχι γιατί δεν . Αλλά γιατί έτυχε να λείπω από τη Νότια Αφρική, που νιώθω πιο δική μου σε αυτή την συγκυρία από ποτέ. Έτυχε να μην είμαι εκεί.
Ήμασταν όμως. Εκεί. Τον συνοδέψαμε. Είχαμε πάει στο νοσοκομείο στο κέντρο της Πρετόρια, στην τόσο ζωντανή, τόσο αφρικάνικη συνοικία του Sunnyside, και τραγουδήσαμε, μαζί με τον κόσμο. Ο κόσμος. Χιλιάδες. Όχι μόνο νοτιοαφρικανοί (Sotho, Zulu, Swati, αλλά και κάποιοι λευκοί). Αλλά και μετανάστες από όλη την ήπειρο. Μια κουστωδία από ντόπιους όλων των ηλικιών, τα παιδιά με πηλίκια του ANC, εκείνα τα υπέροχα μαύρα πηλίκια, χορεύαν προχωρώντας το toi-toi, την τελετουργική μορφή πάλης και αγωνίας της χώρας (τα γόνατα ψηλά το ένα πρώτα, μετά το άλλο, χοροπήδημα σε πορεία).
Απιθώσαμε ένα κερί ο καθένας στα κάγκελα, και γράψαμε ένα μικρό γράμμα, σαν χαιρετισμό, στα ελληνικά. Δακρύσαμε, κι η Ε., μέσα στα δάκρυα, έβγαλε δυο φωτογραφίες. Μπήκαμε στην κουστωδία του toi-toi. Ο κόσμος τραγουδούσε το Tata (μπαμπάς), αυτοσχέδιο ύμνο για τον πατέρα του έθνους.
Απιθώσαμε ένα κερί ο καθένας στα κάγκελα, και γράψαμε ένα μικρό γράμμα, σαν χαιρετισμό, στα ελληνικά. Δακρύσαμε, κι η Ε., μέσα στα δάκρυα, έβγαλε δυο φωτογραφίες. Μπήκαμε στην κουστωδία του toi-toi. Ο κόσμος τραγουδούσε το Tata (μπαμπάς), αυτοσχέδιο ύμνο για τον πατέρα του έθνους. Ήμασταν με καλή παρέα: ένας φίλος από την Κένυα, μια νοτιοαφρικανή κοπέλα ινδικής καταγωγής (η χώρα έχει 2 εκατομμύρια Ινδούς), μια μαύρη φίλη και συνάδελφος από τον Καναδά. Και, συμπτωματικά, δύο λευκοί νοτιοαφρικανοί με πολύ ενδιαφέρον background: ο ένας ανηψιός του Bizos (του λαοφιλή στην έπηλύ του νέα πατρίδα δικηγόρου κι έμπιστου του Μαντέλα Έλληνα μετανάστη) κι ο άλλος συγγενής του ΝτεΚλερκ, του τελευταίου Αφρικάνερ πρόεδρου, που μοιράστηκε το Νόμπελ ειρήνης με τον Μαντέλα. (Η και προσωπική επιρροή του μαύρου ηγέτη στον λευκό ουραγό του απάρτχαϊντ ήταν κεντρική για τις εξελίξεις μεταξύ 1990-1994). Γίναμε όμως παρέα, και στο νοσοκομείο, και στις κουβέντες στα μπαρ, για μήνες, με τον απλό κόσμο που έπινε amarula και μπύρα Castle στο όνομα, στην υγεία του Μαντίμπα – και που τώρα θα πίνει στη μνήμη και στο όραμά του.
Μέσα, στο νοσοκομείο, αργόσβηνε ο Μαντίμπα, εδώ και καιρό άρρωστος. Είχε νοσηλευθεί και την περασμένη χρονιά. Περιμέναμε για μέρες το κακό,o τύπος (η Daily Sun κάθε μέρα, η Mail and Guardian κάθε Σάββατο) είχε εξώφυλλα και αφιερώματα -αλλά και κάπως σκανδαλοθηρικά άρθρα για το καταπίστευμα του ηγέτη, και τον διαφιλονικούμενο ανάμεσα στα παιδιά του τόπο ταφής του. Οι φήμες ήταν το χειρότερο. Οι δεξιότεροι ανάμεσα στους καλβινιστές Αφρικάνερς μιλούσαν για την πιθανότητα εξέγερσης και διάρρηξης του κοινωνικού ιστού από την στιγμή που το σύμβολο της ενότητας θα ‘έφευγε’. Οι μετριοπαθέστεροι ανάμεσα σε όλες τις κοινότητες θύμιζαν πως η περίπτωση απώλειας Μαντέλα θα σήμαινε την συμβολοποίηση της ρήξης του ANC με την ηθική στάθμη που το διασώζει. Οι προσφιλέστεροι προς την συνωμοσιολογία εξηγούσαν πως η κυβέρνηση Zuma έκανε το παν για να κρατηθεί ζωντανό το σύμβολο Μαντέλα, για να εξιλεώνεται διαρκώς – κι ερήμην του χαμογελαστού Νέλσον, που είχε περιέλθει σε κατάσταση μη-επικοινωνίας με το περιβάλλον εδώ και καιρό.
Όμως, οι φτωχότεροι ανάμεσα στους μαύρους μιλούσαν για την ανάγκη διατήρησής του στη ζωή, με κάθε θυσία. Για την ζωή της χώρας: για την ελπίδα. Διότι ο Μαντίμπα ήταν λατρεμένος – και είναι – στον τόπο του. Τον αγαπούν όσοι πίστεψαν στη νέα Νότια Αφρική, το Έθνος-Ουράνιο Τόξο (Rainbow Nation: η φράση ανήκει στον αρχιεπίσκοπο Desmond Tutu, την έτερη εκπληκτική προσωπικότητα διεθνούς εμβέλειας που ανέδειξε ο πολυετής αγώνας κατά του απάρτχαϊντ.)
Χαρισματικός, πολυσχιδής. Αλλά νηφάλιος. Αυτό είναι το χαρακτηριστικό που τον έκανε κοσμαγάπητο, σε τουλάχιστον δύο επίπεδα: καταρχήν γιατί εγκόλπωσε, αντιπροσώπευσε, κι εξέφρασε το Ubuntu, την ουμανιστική φιλοσοφία των λαών της Nοτίου Αφρικής (Southern Africa) εν γένει, σύμφωνα με την οποία “είμαι άνθρωπος μόνο μέσα από τον άλλον – γίνομαι άνθρωπος μέσω των άλλων ανθρώπων”. Κατά δεύτερο λόγο γιατί αυτή η φιλοσοφία της αρμονίας και της συμπόρευσης τον κατέστησε σύμβολο ενότητας και συγχώρεσης μετά την στυγνή παράνοια του απάρτχαϊντ – που είναι κι ο λόγος που η λευκή κοινότητα τον αγάπησε. Οι λευκοί που γνώρισα, ανεξαιρέτως, μού εκμυστηρεύτηκαν πως εν πολλοίς στο όραμα του Μαντέλα χρωστούν πολλά, αν όχι και την ίδια τους τη ζωή.
Αυτή είναι η όμορφη Νότια Αφρική που γνωρίζω. Η χώρα που ανέδειξε την πολιτική λογική της συναίνεσης και συμπόρευσης, κι όχι της εκδίκησης και μνησικακίας. Η οποία λογική υπήρξε η αιχμή του δόρατος της οραματικής του χαμογελαστού ηγέτη.
Οι λευκοί που γνώρισα, ανεξαιρέτως, μού εκμυστηρεύτηκαν πως εν πολλοίς στο όραμα του Μαντέλα χρωστούν πολλά, αν όχι και την ίδια τους τη ζωή.
Ο Μαντέλα δεν είχε αποτάξει την ένοπλη δράση. Την συν-οργάνωσε και την στήριξε από μακριά, συνιδρυτής του Umkhonto We Sizwe (Δόρυ του ‘Έθνους), της ένοπλης πτέρυγας του ANC. Έδωσε τα ηνία του κόμματος/κινήματος στον O.R. Tambo, και όσο ήταν (για 27 έτη) στην φυλακή, υπέμενε οραματιζόμενος πως όταν η χώρα γίνει δημοκρατική, πολύεθνη και ανοιχτή, όπως την ήθελε, οι κοινότητες θα έρχονταν κοντά για να ζήσουν μαζί πέρα από τον κόλαφο δύο αιώνων ρατσισμού και σαραπέντε ετών θεσμοποιημένης φρίκης.
Ο Μαντέλα δεν περιόριζε το ουμανιστικό του όραμα στην αχανή πατρίδα του, αλλά το απηύθυνε σε όλους τους λαούς, γι αυτό έγινε ο παγκοσμίως πιο δημοφιλής πολιτικός της γενιάς του. Στη Νότια Αφρική την ίδια, περίμενα να αντικρύσω προβληματισμό για τον ίδιο, την παρουσία του. Διότι το ANC δεν κατόρθωσε να αμβλύνει ουσιαστικά τις ακραίες, απάνθρωπες κοινωνικές ανισότητες που μαστίζουν τη χώρα, κι ο ίδιος δεν πρόλαβε (πάνω από εβδομήντα ετών όταν εξελέγη), να αρθρώσει μια πολιτική που να αναχαιτίσει το AIDS και το έγκλημα, που παραλύουν σήμερα τον κοινωνικό ιστό. Αντ’ αυτού, βρήκα την εμπιστοσύνη και την ελπίδα. Ο κόσμος όλων των τάξεων και πολιτικών αποχρώσεων αναφερόταν στην παρακαταθήκη του, αλλά και στην παρουσία του, στην φυσική του ανθρώπινη υπόσταση, με όρους όχι εξαγίωσης αλλά τουλάχιστον οραματικούς. Με όρους ελπίδας για το αύριο, και κυρίως για το σήμερα.
Γιατί ο Μαντίμπα είναι ελπίδα. Κι η ελπίδα δεν πεθαίνει. Ούτε καν τελευταία.
Ο Θοδωρής Ρακόπουλος είναι κοινωνικός ανθρωπολόγος. Εργάζεται στην Πρετόρια της Νότιας Αφρικής.