Συνήθως στον κινηματογράφο τα όρια μεταξύ καλού και κακού είναι σαφή και αδιαπραγμάτευτα. Για τους ήρωες, και δη για τους υπερήρωες, δεν υπάρχουν περιθώρια για ερμηνεία της πραγματικότητας σε αποχρώσεις του γκρι. Και είναι το μαύρο αυτού του κόσμου που εκείνοι πεισματικά πολεμούν. Ωστόσο, ο γεωλόγος και γεωχημικός Κλερ Πάτερσον θα πρωταγωνιστούσε σε μια μάχη μεταξύ του καλού και του κακού στον πολύ πραγματικό κόσμο.
Το αγροτόπαιδο από την Αϊόβα, ο γιος του ταχυδρόμου, ενδύθηκε χωρίς καμία υπερβολή τη στολή υπερήρωα: έσωσε τον πλανήτη. Γιατί ο Πάτερσον είναι ο άνθρωπος που έτριψε τα αδιαμφισβήτητα επιστημονικά του συμπεράσματα στα μούτρα πανίσχυρων επιχειρηματικών συμφερόντων και της εξαγορασμένης από αυτά επιστημονικής κοινότητας, και τελικά πέτυχε το ακατόρθωτο: να αφαιρεθεί ο τετρααιθυλιούχος μόλυβδος από τη βενζίνη. Η δουλειά του αποτελεί κορυφαίο ορόσημο στην ιστορία του περιβαλλοντικού κινήματος. Και μάς δίδαξε πώς να στεκόμαστε απέναντι στις δυσώδεις μεθόδους βιομηχανικών κολοσσών.
Είδαμε σε προηγούμενο άρθρο, πώς η General Motors σε συνεργασία με την Standard Oil και την Du Pont έριξαν χωρίς καμία σοβαρή μελέτη στην αγορά τη βενζίνη με τετρααιθυλιούχο μόλυβδο, αφού ο Τόμας Μίντζλεϊ ανακάλυψε ότι αυτή σταματούσε το μέχρι τότε πρόβλημα του «χτυπήματος» στις μηχανές των αυτοκινήτων. Κι αυτό παρόλο που πέθαιναν εργάτες στα εργοστάσια που παρήγαγαν τον τετρααιθυλιούχο μόλυβδο και παρόλο που είχε τεκμηριωθεί ήδη τότε ότι το βαρύ αυτό μέταλλο είναι μια νευροτοξίνη που ακόμα και σε ελάχιστες ποσότητες προκαλεί σοβαρότατα μη αναστρέψιμα προβλήματα υγείας έως και θάνατο.
Η μάχη λοιπόν ήταν Πάτερσον εναντίον Μίντζλεϊ. Κυρίως, όμως, ο Πάτερσον είχε απέναντί του τους επιστήμονες που για 40 ολόκληρα χρόνια, χρηματοδοτούμενοι από το λόμπι της βενζίνης με μόλυβδο, παρήγαγαν έρευνες που «αποδείκνυαν επιστημονικά» την ασφάλεια του προϊόντος για την ανθρώπινη υγεία.
Η περίπτωση της βιομηχανίας της βενζίνης με μόλυβδο είναι χαρακτηριστική, γιατί σμίλεψε το μοντέλο που θα υιοθετούσαν αργότερα οι βιομηχανίες καπνού, φυτοφαρμάκων και πυρηνικών για παράδειγμα, αποδομώντας ως «ελλιπείς» έρευνες που αποδείκνυαν ότι τα προϊόντα τους είναι επιβλαβή για την υγεία.
Ο επινοητικός γεωλόγος, όμως, κάθε άλλο παρά είχε ξεκινήσει την έρευνά του με αυτόν το σκοπό. Ήταν στα τέλη της δεκαετίας του 1940, όταν ο καθηγητής που τον επέβλεπε στο διδακτορικό του τον ενθάρρυνε να χρησιμοποιήσει μια νέα μέθοδο με ισότοπα μολύβδου για να επιτύχει ένα ευγενή στόχο: να προσδιορίσει με ακρίβεια την ηλικία της Γης που μέχρι τότε υπολογιζόταν στα 3,3 δισ. χρόνια.
Η μέθοδος ουρανίου-μολύβδου για τη χρονολόγηση ορυκτών βασίζεται στο ότι το ουράνιο με την πάροδο του χρόνου και με σταθερό ρυθμό υφίσταται ραδιενεργό αποσύνθεση για να παράγει μόλυβδο. Οπότε με τις κλίμακες του γεωλογικού χρόνου, αν υπολογίσει κάποιος την αναλογία των δύο στοιχείων, μπορεί να διαγνώσει την ηλικία των πετρωμάτων.
Από την πολύ αρχή όμως της έρευνάς του, βασισμένης στην εξέταση ορυκτών από μετεωρίτες, ο Πάτερσον βρέθηκε μπροστά σε ένα αναπάντεχο πρόβλημα που αποτελούσε ταυτόχρονα και μεγάλο αίνιγμα. «Βρήκα ότι υπήρχε μόλυβδος εδώ, υπήρχε μόλυβδος εκεί, υπήρχε μόλυβδος σε οτιδήποτε χρησιμοποιούσα», θα έλεγε στην τελευταία του συνέντευξη, λίγους μήνες πριν τον θάνατό του. «Η μόλυνση βρισκόταν σε κάθε τι που δεν μπορούσαν να υποψιαστούν οι άνθρωποι νωρίτερα». Έτσι, ενώ ο συνάδελφός του και συνεργάτης στην έρευνα Τζορτζ Τίλτον εντόπιζε τις αναμενόμενες ποσότητες ουρανίου στο δικό του κομμάτι, στον Πάτερσον απλώς «διαρκώς έβγαινε το λάθος νούμερο».
«Μου πήρε χρόνια και χρόνια να εντοπίσω από πού προερχόταν αυτός ο μόλυβδος και πώς μπορεί να αφαιρεθεί», είχε πει.
Έχοντας πάρει τώρα το διδακτορικό του, ο Πάτερσον, που εργαζόταν πια για το Τεχνολογικό Ινστιτούτο τη Καλιφόρνια, αναγκάστηκε να στήσει το πρώτο αποστειρωμένο εργαστήριο για να κάνει σωστά τα δουλειά του. Άλλαξε τις σωληνώσεις, φίλτραρε τον αέρα, αποστείρωσε και το πιο μικρό εργαλείο με οξύ και φορούσε ειδική στολή. Κανείς άλλος δεν έμπαινε εκεί έτσι. Γιατί; «Ο μόλυβδος από τα μαλλιά σου όταν μπαίνεις σε ένα αποστειρωμένο εργαστήριο σαν το δικό μου, μπορεί να μολύνει όλο το ρημάδι το εργαστήριο. Μόνο από τα μαλλιά σου», θα εξηγούσε στη συνέντευξή του.
Το 1953, μετά από επίμονη έρευνα, ο Πάτερσον κατόρθωσε να υπολογίσει την ηλικία της Γης στα 4,6 δισ. χρόνια, μια ανακάλυψη που μέχρι σήμερα δεν έχει αμφισβητηθεί. Μετά από αυτό, αφιερώθηκε εξ ολοκλήρου στο να καταλάβει από πού προερχόταν τόση περιβαλλοντική μόλυνση από μόλυβδο. Διεξήγαγε έρευνα στα πιο απίθανα σημεία της Γης. Σε πρώτη φάση, μέτρησε τις ποσότητες μολύβδου στα βάθη του ωκεανού και στις πιο παγωμένες βουνοκορφές.
Αυτό αποδείχθηκε αρκετό για να οδηγήσει στο πρώτο «μπαμ», το 1963, όταν ο Πάτερσον δημοσίευσε στο περιοδικό περιβαλλοντικής υγείας «Nature» τη μελέτη: «Συγκεντρώσεις κοινού μολύβδου σε τμήμα του Ατλαντικού Ωκεανού και της Μεσογείου και στο Χιόνι». Αντίτυπά του έστειλε και σε κυβερνητικούς αξιωματούχους. Τι έγραφε ο Πάτερσον εκεί; Ότι τα επίπεδα μολύβδου έχουν εκτοξευτεί από τότε που άρχισε να χρησιμοποιείται η βενζίνη με μόλυβδο. Πριν εκατομμύρια χρόνια η ποσότητα του μολύβδου στον ωκεανό ήταν το 1/100 της σύγχρονής του. Η ποσότητα του βαρέος μετάλλου που εντόπισε στους ωκεανούς «αντιστοιχούσε σε αυτόν που παραγόταν για τη βενζίνη», θα έλεγε στη συνέντευξή του.
Ήξερε όμως ότι είχε ήδη συμβεί «ένα πολύ κακό πράγμα», όταν βγήκε και φώναξε δημόσια «η βενζίνη μας δηλητηριάζει», γιατί η έρευνα και το εργαστήριό του χρηματοδοτούνταν και από πετρελαϊκές εταιρείες. Κι αυτό γιατί οι πετρελαϊκές είχαν πειστεί ότι η έρευνα με ισότοπα μολύβδου θα βοηθούσε στον εντοπισμό κοιτασμάτων πετρελαίου. Αμέσως, του έκοψαν τη χρηματοδότηση. Και όχι μόνο αυτό, «αλλά προσπάθησαν να πείσουν την Επιτροπή Ατομικής Ενέργειας να σταματήσει να με χρηματοδοτεί… Γυρνούσαν και προσπαθούσαν να σταματήσουν όλη τη χρηματοδότησή μου. Αλλά είμαι τόσο ανόητος, που δεν το γνώριζα», θα έλεγε ο Πάτερσον.
Μέσα από συνεργασία με άλλα Πανεπιστήμια αλλά και με την υποστήριξη κάποιων κρατικών φορέων όπως η Υπηρεσία Δημόσιας Υγείας, ο Πάτερσον συνέχισε ωστόσο ακάθεκτος. Τώρα θα έπαιρνε δείγματα χιονιού από τους παγετώνες της Γροιλανδίας και της Ανταρκτικής που είχε πέσει εκατοντάδες ή και χιλιάδες χρόνια νωρίτερα. και αποδείκνυε ότι υπήρχε σημαντική αύξηση μολύβδου στο Βόρειο Ημισφαίριο όταν οι αρχαίοι Έλληνες και οι Ρωμαίοι έλιωναν μόλυβδο. Αλλά ότι παρ’ όλ’ αυτά, ο μόλυβδος ήταν σχεδόν ανύπαρκτος στην ατμόσφαιρα πριν τη χρήση της βενζίνης με μόλυβδο.
Η μελέτη-βόμβα: «Έχετε υποστεί σοβαρή, χρόνια βλάβη από τον μόλυβδο»
Είχε έρθει η ώρα για τη δεύτερη –και μεγαλύτερη- βόμβα: Στη μελέτη του «Μολυσμένα και Φυσικά Περιβάλλοντα Μολύβδου για τον Άνθρωπο» που δημοσιεύτηκε τον Σεπτέμβριο του 1965 στο Archives of Environmental Health, ο Πάτερσον αποδείκνυε πως «ο μέσος κάτοικος των Ηνωμένων Πολιτειών υφίσταται σοβαρή χρόνια βλάβη από μόλυβδο». Η βιομηχανία, σημείωνε, έχει συνεισφέρει σημαντικά στη μόλυνση των ωκεανών και της ατμόσφαιρας του Βόρειου Ημισφαιρίου με μόλυβδο. Τα επίπεδα μολύβδου στην ατμόσφαιρα ήταν 1.000 φορές επάνω από το φυσιολογικό και στο ανθρώπινο σώμα 100 φορές – ένα συμπέρασμα που στη συνέντευξή του το 1995 είχε αναθεωρήσει σε 1.000 φορές περισσότερο!
Η καμπύλη του μολύβδου εκτινασσόταν απότομα από το 1923 και μετά: η αύξηση οφειλόταν κυρίως στη βενζίνη με τετρααιθυλιούχο μόλυβδο. «Είχαμε μια εικόνα που επιβεβαίωνε και έδειχνε ξεκάθαρα ότι όλη η βιόσφαιρα της γης ήταν βαριά μολυσμένη με βιομηχανικό μόλυβδο, που απελευθερώνονταν στην ατμόσφαιρα από τα ορυχεία και από τις εξατμίσεις των αυτοκινήτων. Και ότι ειδικά οι αστικές περιοχές ήταν ακόμα πιο μολυσμένες και από άλλες πηγές – τις συγκολλήσεις [με μόλυβδο] στις κονσέρβες και λοιπά», θα πει.
Σε αντίθεση με τις μέχρι τότε αδρά πληρωμένες από τη βιομηχανία έρευνες που υποστήριζαν ότι μια ποσότητα μολύβδου στο ανθρώπινο σώμα είναι φυσιολογική, ορίζοντας ως «φυσιολογικό» το συνηθισμένο, ο Πάτερσον είπε ότι ως φυσιολογικό μπορεί να οριστεί «το επίπεδο που υπήρχε στους ανθρώπινους οργανισμούς πριν 20.000 χρόνια, όταν δεν υπήρχε καμία τεχνολογία που να χρησιμοποιεί μόλυβδο».
Στην προσπάθειά του να ανακαλύψει την ηλικία της Γης, ο Πάτερσον είχε ανακαλύψει συγκλονιστικά στοιχεία για τη συστηματική και μαζική δηλητηρίαση του πληθυσμού και του πλανήτη, που όμοιά της δεν είχε ξαναϋπάρξει. Στις μελέτες του επάνω θα πατούσαν κι άλλοι επιστήμονες και το περιβαλλοντικό κίνημα και θα πίεζαν για μετάβαση στην αμόλυβδη βενζίνη.
Πριν από τον Πάτερσον, το μόνο στοιχείο ήταν εργάτες που πάθαιναν δηλητηρίαση από μόλυβδο στα εργοστάσια παραγωγής του τετρααιθυλικού μολύβδου. Μετά όμως η κυβέρνηση πίεσε τη βιομηχανία να εφαρμόσει προστατευτικά μέτρα γι’ αυτούς. Οπότε θεωρούσαν ότι το μόνο ανησυχητικό κομμάτι είναι η παρασκευή και μετά δεν υπάρχει θέμα. «Συνειδητοποιείς ότι μία σταγόνα [από τετραιαιθυλιούχο μόλυβδο] επάνω στο δέρμα σου μπορεί να σε σκοτώσει;» έλεγε ο Πάτερσον στη συνέντευξή του. «Μία σταγόνα! Παίρνει περίπου δυο-τρεις βδομάδες, και πεθαίνεις… Διαπερνά τη μεμβράνη που εισέρχεται στον εγκέφαλο και δηλητηριάζει τον εγκέφαλο». Ο λόγος που δεν πέθαιναν τόσο γρήγορα όσοι έπλεναν τα χέρια τους με βενζίνη ήταν ότι διαλύεται περισσότερο στο πετρέλαιο της βενζίνης.
Σύντομα μετά την παρουσίαση τη μελέτης, ο Πάτερσον δέχθηκε την επίσκεψη αντιπροσώπων της Ethyl Corporation, που όπως θα έλεγε ο ίδιος «προσπάθησαν να με εξαγοράσουν λέγοντάς μου ότι θα χρηματοδοτούσαν έρευνα που θα παρήγαγε αποτελέσματα ευνοϊκά για τους σκοπούς τους».
«Ο ρους της ιστορίας ίσως έχει αλλάξει από την επίδραση της δηλητηρίασης από μόλυβδο στο ανθρώπινο μυαλό»
Όχι μόνο όμως ο φοβερός αυτός τύπος δεν συμμάχησε με την Ethyl, αλλά, σύμφωνα με το Nation, έδωσε μια διάλεξη στην οποία κατακεραύνωνε την εταιρεία και προφήτευε το τέλος της βενζίνης με μόλυβδο. Μετά από αυτό, το συμβόλαιο που διατηρούσε χρόνια με την Υπηρεσία Δημόσιας Υγείας δεν ανανεώθηκε. Μόνο οι υψηλές διασυνδέσεις των πανίσχυρων εταιρειών μπορούσαν να κρύβονται πίσω από το πώς μια δημόσια υπηρεσία κατέληξε να διώξει τον επιστήμονα που μόλις είχε αποδείξει ότι η δημόσια υγεία βρισκόταν σε φοβερό κίνδυνο. Ο ίδιος ο Πάτερσον θα έλεγε ότι ξαφνικά είδε τη χρηματοδότηση από διάφορες πηγές να κόβεται. Ασκήθηκαν πιέσεις στον πρόεδρο του πανεπιστημιακού τμήματος στο οποίο υπηρετούσε για να τον απολύσει. Άλλοι υπέθεσαν ότι η Ethyl προσφέρθηκε να χρηματοδοτήσει μια θέση στο Ινστιτούτο Τεχνολογίας της Καλιφόρνια αν έδιωχνε τον Πάτερσον.
Ο σπουδαίος όμως αυτός επιστήμονας δεν ενέδωσε. Είχε συναίσθηση της κρισιμότητας της αποστολής του, που υπερέβαινε ακόμα και το προφανές άμεσο όφελος για την ανθρώπινη υγεία. «Ο ρους της ιστορίας», είπε κάποτε, «ίσως έχει αλλάξει και ίσως αλλάζει τώρα από την επίδραση της δηλητηρίασης από μόλυβδο στο ανθρώπινο μυαλό».
Στη συνεδρίαση μιας επιτροπής της Γερουσίας το 1966, η οποία θα εξέταζε το θέμα του μολύβδου, ο Πάτερσον θα εξουδετέρωνε τον βασικό του τώρα «επιστημονικό» αντίπαλο, τον τοξικολόγο Ρόμπερτ Κιο, με διαδοχικά αποφασιστικά «κροσέ». Ο επινοητής της βενζίνης με μόλυβδο Μίντζλεϊ είχε πεθάνει από το 1944. Ο Κιο είχε προσληφθεί το 1924 στην General Motors για να μελετήσει τις συνέπειες της βενζίνης με μόλυβδο. Το 1925 διορίστηκε επικεφαλής ιατρικός σύμβουλος της Ethyl Corporation, και από αυτή τη θέση συνταξιοδοτήθηκε το 1958. Θα εργαζόταν όμως ως σύμβουλος για τη βιομηχανία μολύβδου μέχρι λίγο πριν πεθάνει, το 1992, σε ηλικία 99 ετών. Ωστόσο, όπως σημειώνει το περιοδικό Nature, δεν ήταν τόσο η θέση του στην εταιρεία, όσο «η πρωινή δουλειά του Κιο ως επιφανούς διευθυντή του Εργαστηρίου Κέτερινγκ –ιδρυμένο με μια αρχική δωρεά 130.000 από την General Motors, την Du Pont και την Ethyl στο Πανεπιστήμιο του Σινσινάτι, όπου η βιομηχανία μολύβδου πλήρωνε τον μισθό του Κιο για μισό αιώνα- η οποία τον έκανε να προωθήσει αποτελεσματικά τη βενζίνη με μόλυβδο».
Ο Κιο θα έλεγε αργότερα στο Κογκρέσο ότι εκείνος και οι συνεργάτες του «ψάχνουν 30 χρόνια για αποδείξεις όσον αφορά σε βλαβερές συνέπειες από τη βενζίνη με μόλυβδο στον γενικό πληθυσμό, και δεν έχουν βρει καμία». Προς τη δύση της ζωής του, μάλιστα, ο εξωνημένος αυτός επιστήμονας θα ισχυριζόταν ότι τα επίπεδα μολύβδου στη βενζίνη θα έπρεπε να αυξηθούν.
Ο Πάτερσον αντιμετώπισε για αρκετά χρόνια τη δυσπιστία, ακόμα και την ειρωνεία, για τη δουλειά του. Κατάφερε την πρώτη νίκη όταν το 1970 ψηφίστηκε στις ΗΠΑ ο Νόμος για την Καθαρή Ατμόσφαιρα (Clean Air Act) και τη μείωση των εκπομπών ρύπων.
Το 1975 δημοσίευσε άλλη μελέτη αποδεικνύοντας ότι μια απομακρυσμένη χαράδρα στη Σιέρα Νεβάδα ήταν τόσο μολυσμένη από τον μόλυβδο που προερχόταν από τις εξατμίσεις των αυτοκινήτων που υπερκέρασε τις φυσιολογικές άμυνες φυτών και ζώων. Το 1976, οι ΗΠΑ νομοθέτησαν τη μείωση της ποσότητας μολύβδου στη βενζίνη.
Το 1979, αφού μελέτησε τα οστά και τα δόντια προϊστορικών Περουβιανών Ινδιάνων, ο Πάτερσον απέδειξε πως είχαν απειροελάχιστη ποσότητα μολύβδου σε σύγκριση με τους σύγχρονούς του ανθρώπους. Απέδειξε επίσης ότι ο τόνος σε κονσέρβα περιείχε 1000 φορές περισσότερο μόλυβδο από τον φρέσκο, οδηγώντας τις εταιρείες να αφαιρέσουν τον μόλυβδο από τις συσκευασίες τους.
Η οριστική δικαίωση αυτού του επίμονου επιστήμονα ήρθε μόλις το 1986, όταν απαγορεύτηκε η πώληση της βενζίνης με μόλυβδο στις ΗΠΑ καθώς και ο μόλυβδος σε οποιοδήποτε εμπορικό προϊόν. Όσο και αν οι πετρελαϊκές προσπάθησαν να καθυστερήσουν τη σταδιακή απόσυρσή της επιστρατεύοντας μέχρι και το κλασικό επιχείρημα της απώλειας εργασιακών θέσεων, το δηλητήριο αυτό εξαφανίστηκε οριστικά από τα πρατήρια των ΗΠΑ στις 31 Δεκεμβρίου 1995, λίγες εβδομάδες αφού ο Κλερ Πάτερσον είχε αφήσει την τελευταία του πνοή στα 73 του χρόνια από κρίση άσθματος.
Όμως, ο Πάτερσον -που δεν τιμήθηκε ποτέ με Νόμπελ, παρά ανακηρύχθηκε μέλος της Εθνικής Ακαδημίας Επιστημών το 1987- ίσως δεν πέθανε «πραγματικά». «Το να είμαστε ζωντανοί σωματικά είναι μόνο μια έκφανση του ότι είμαστε ζωντανοί συναισθηματικά για 100.000 χρόνια. Βλέπεις, δεν πεθαίνουμε στ’ αλήθεια», είχε πει γελώντας στην τελευταία του συνέντευξη. «Σωματικά, δηλαδή, ίσως πεθαίνουμε. Αλλά είμαστε μέρος ενός όλου. Είμαστε μια ενότητα. Είμαστε ο Homo Sapiens Sapiens».
Γιατί ο Πάτερσον είχε «δει» την ουσία. «Έχω το μυαλό ενός παιδιού. Δεν είμαι έξυπνος. Όλοι οι καλοί επιστήμονες είναι έτσι. Έχουν το μυαλό ενός παιδιού, γι’ αυτό βλέπουν πίσω από όλη αυτή την επίφαση τόσων πραγμάτων που γνωρίζουν ότι είναι απίθανες ηλιθιότητες».