Ένας άγνωστος ιός εμφανίζεται πριν από μερικούς μήνες. Ένας ιός που ταξιδεύει ταχύτατα σε κάθε γωνιά του πλανήτη, αφού ο ξενιστής του είναι ένα παγκόσμια διασυνδεδεμένο είδος. Πανδημία και lockdown σε όλες τις οικονομίες του πλανήτη ταυτόχρονα, μετά από μερικούς μήνες.
Ένα μοναδικό ιστορικό γεγονός, το οποίο βρίσκεται σε εξέλιξη αυτή τη στιγμή. Και σε ζωντανή παγκόσμια αναμετάδοση 24/7, η οποία είναι μέρος του ιστορικού γεγονότος σε εξέλιξη. Ένα γεγονός για το οποίο αδυνατούμε να «μετρήσουμε» την εμβέλειά του ή να συλλάβουμε το εύρος των αλλαγών που θα προκαλέσει. Αλλαγές τόσο στη θεσμική μας οργάνωση όσο στον τρόπο που ζούμε, παράγουμε, καταναλώνουμε και αντιλαμβανόμαστε τον εαυτό μας και τους άλλους γύρω μας. Αλλαγές που παράγουν φόβο και υπαρξιακές αναζητήσεις, συλλογικές και προσωπικές. Αλλαγές που πυροδοτούν σενάρια τύπου “post-apocalyptic dystopia”, αλλά και θεωρίες συνωμοσίας που δοκιμάζουν τις αντοχές των νεύρων μας.
Ένας τρόπος να προσεγγίσουμε αυτό το γεγονός είναι να σκεφτούμε σε ποια αλυσίδα γεγονότων εντάσσεται. Αν η πανδημία ήταν σεισμός, σε ποια σεισμική ακολουθία θα ανήκε. Η πανδημία και το φρένο στην παγκόσμια οικονομία είναι ένα από τα ορόσημα μιας αλυσίδας αποσταθεροποιητικών γεγονότων των τελευταίων δεκαετιών. Είναι ένα κορυφαίο συμβάν της μεταβατικής περιόδου που έχουμε εισέλθει. Το ερώτημα αν είναι ο κύριος σεισμός ή ένας ισχυρός προσεισμός στη σεισμική ακολουθία της μετάβασης που βιώνουμε θα απαντηθεί στο μέλλον.
Τι κάνει όμως την περίοδο αυτή ισχυρά μεταβατική;
Μα τι άλλο από το «πάρτυ χωρίς αύριο» που το έχουμε ρίξει τα τελευταία 200 χρόνια. Για λίγους μόνο αιώνες βρεθήκαμε απελευθερωμένοι από την υποταγή στον πατέρα-θεό και με τεράστιες τεχνολογικές δυνατότητες σε σχέση με το εξελικτικό μας παρελθόν. Και κάναμε σαν πρωτοετή δεκαοκτάχρονα που σπουδάζουν σε άλλη πόλη. Πώς διαχειριστήκαμε το προνόμιο να ζήσουμε σε μια εποχή όπου η εξέλιξή μας, μάς έβγαλε από τη σαγήνη και την ανάγκη του σαμάνου-ιερέα και μας αποκάλυψε τόσα μυστικά του κόσμου; Με την αλαζονεία και την αυταρέσκεια ανώριμου ενήλικα. Την πέσαμε σε ό,τι κινείται, ζει και αναπνέει ή απλά έτυχε να βρίσκεται γύρω μας.
«Αναπτυσσόμαστε» χωρίς αύριο αδιαφορώντας για τους πεπερασμένους πόρους του πλανήτη. Πριν από μερικά χρόνια, δύο νταλίκες που μετέφεραν εμφιαλωμένο νερό συγκρούστηκαν στο τούνελ που συνδέει την Ιταλία με τη Γαλλία. Η εμφιάλωση και μεταφορά νερού από τη Γαλλία στην Ιταλία συνιστά μια αδιανόητη κατανάλωση πόρων, εργασίας, χρόνου κι ενέργειας που δεν έχει καμιά απολύτως λογική από την σκοπιά της οικονομίας του πλανήτη. Για να μην αναφερθώ στο «προϊόν» που λέγεται ΙΧ αυτοκίνητο, για το οποίο οι αρχαιολόγοι του μέλλοντος θα τραβάνε τα μαλλιά τους προσπαθώντας να βρουν μια ορθολογική εξήγηση. Καλή τύχη…
Μολύναμε και καταστρέψαμε το φυσικό περιβάλλον λες και δεν θα ξυπνήσουμε εμείς οι ίδιοι σε αυτόν τον πλανήτη ξανά. Πειραματιστήκαμε με ό,τι έβαλε η αχαλίνωτη φαντασία μας – μεταλλαγμένοι σπόροι, βιομηχανική εκτροφή, τεχνολογίες επιτήρησης κοκ – με τη φρόνηση μιας παρέας πρωτοετών σε τσιπουράδικο. Το «πάρτυ χωρίς αύριο» έφερε μακροχρόνιες τάσεις σε ένα κρίσιμο όριο: περατότητα πόρων, κλιματική κρίση, διατροφική αστάθεια, αχαλίνωτες τεχνολογικές δυνατότητες.
Φαίνεται ότι η είσοδος στη νεωτερικότητα του διαφωτισμού δεν αποτέλεσε ένα στιβαρό βήμα σε μια νέα ωριμότερη φάση για την ανθρωπότητα. Τέτοιο χάλι δες το λες και προϊόν πεφωτισμένης ανθρώπινης δραστηριότητας. Μοιάζει περισσότερο με τα πρώτα άγουρα βήματα ενός ρωμαλέου νέου που δεν ξέρει πώς να διαχειριστεί τις δυνάμεις του αλλά κυρίως την ελευθερία του, χωρίς να βλάψει τον εαυτό του και τους άλλους.
Μία ταμίας εξυπηρετεί πελάτισσα σε σούπερ μάρκετ, ενώ και οι δύο είναι καλυμμένες με πλαστικό προστατευτικό, Τρινιντάντ και Τομπάγκο EPA / Andrea de Silva.
Κάθε μέρα, οι άνθρωποι αγγίζουν και ξεπερνούν όρια, χωρίς την απαιτούμενη σύνεση, σε πάρα πολλά πεδία της σημερινής, τόσο σύνθετης ανθρώπινης δραστηριότητας. Το παγκόσμιο πλέγμα της δραστηριότητάς μας «τεντώνεται» αλόγιστα τόσο πολύ που γίνεται ευάλωτο σε αστοχίες σε πάρα πολλά σημεία. Κι όπως είναι λογικό, σε διάφορα σημεία, το πλέγμα έχει αρχίσει να διαρρηγνύεται. Σε ασταθείς καταστάσεις που υπερβαίνουν ένα όριο, μία ή περισσότερες αστοχίες οδηγούν σε απρόβλεπτες καταστάσεις. Με συνέπειες που έχουν αρχίσει να ξεπερνούν τη φαντασία μας όπως στην περίπτωση της πανδημίας. Έχουμε υπερβεί αυτό το όριο και για αυτό οι ανθρώπινοι ψυχισμοί πάλλονται σε τέτοιο εύρος που βγαίνουν «τέρατα» όπως στην περίπτωση του προσφυγικού στη χώρα μας. Κάπου εδώ αρχίζει η μεταβατική περίοδος, το hangover μετά το πάρτυ.
Νόσος τρελών αγελάδων, Φουκουσίμα, οικονομική ύφεση, κλιματικές κρίσεις, μεταναστευτικά μεγα-κύματα, κοινωνικοπολιτικές εκρήξεις, πολεμικές αναμετρήσεις, αλλαγές συνόρων και γεωπολιτικές αναταράξεις. Ο κατάλογος δύσκολα κλείνει με την αλυσίδα των γεγονότων που χαρακτηρίζουν την έναρξη της μετάβασης. Ένας κόσμος σε αστάθεια, σε hangover. Ένας κόσμος που συσσωρεύει αδιέξοδα κι επιτείνει όλα εκείνα που τον αποσταθεροποιούν. Θεσμοί που αδυνατούν να συλλάβουν το μέγεθος, αλλά κυρίως τη φύση των προκλήσεων. Κι αδρανειακές νοοτροπίες εξουσίας πάσης φύσης που εκδιπλώνουν την αστάθεια.
Πώς διαχειριστήκαμε το προνόμιο να ζήσουμε τέτοια εξέλιξή που μας έβγαλε από την ανάγκη του σαμάνου-ιερέα και μας αποκάλυψε τόσα μυστικά του κόσμου; Με την αλαζονεία ανώριμου ενήλικα. Την πέσαμε σε ό,τι κινείται, ζει και αναπνέει ή απλά έτυχε να βρίσκεται γύρω μας.
Ποιοι είμαστε εμείς που τα κάνουμε όλα αυτά; Δεν είμαστε όλοι και όλες το ίδιο, δεν φέρουμε την ίδια ευθύνη. Οι ελίτ σε σχέση με τους ανθρώπους χωρίς οικονομική ισχύ προφανώς και δεν έχουν το ίδιο μερίδιο ευθύνης, ούτε οι ισχυρές δυτικές κοινωνίες σε σχέση με τις υπόλοιπες. Ωστόσο, οι κυρίαρχες νοοτροπίες είναι κυρίαρχες ακριβώς γιατί δίνουν τον τόνο στη φυσιογνωμία και την πορεία των κοινωνιών. Αυτές είναι που χρωματίζουν το «εμείς» πιο έντονα.
Η εξελικτική μας πορεία έφτασε στα όρια του πλανήτη μετατρέποντας (εσχάτως) κάποια από τα εξελικτικά χαρακτηριστικά που μας έφεραν ως εδώ σε απειλή. Η εξάντληση του δυναμικού μιας στρατηγικής ανάπτυξης σε ένα περιβάλλον και η μετάβαση σε μια νέα στρατηγική προσαρμοσμένη στις νέες συνθήκες είναι συνηθισμένο φαινόμενο. Η μετάβαση χαρακτηρίζεται από δύο παράλληλες δυναμικές: οπισθοδρόμηση και μερική κατάρρευση (όσο η παλιά στρατηγική συνεχίζει αδρανειακά να δίνει τον τόνο επιτείνοντας αδιέξοδα) και ανάδυση των χαρακτηριστικών της νέας στρατηγικής. Το hangover τελειώνει όταν τα νέα χαρακτηριστικά έχουν αναπτυχθεί επαρκώς και αρθρωθεί σε πρακτικές, νοοτροπίες και θεσμικές αρχιτεκτονικές, ικανές να θέσουν σε κίνηση τη στρατηγική επιβίωσης που απαιτούν οι νέες συνθήκες. Η οπισθοδρόμηση σταματά όταν το «παλιό» έχει αποδιαρθρωθεί σε ικανό βαθμό και το «καινούριο» μπορεί να στρίψει το τιμόνι σε μια νέα εξελικτική κατεύθυνση, προσαρμοσμένη στο νέο περιβάλλον.
Η οπισθοδρόμηση περιλαμβάνει τις οδυνηρές συνέπειες που αρχίζουμε να αντιλαμβανόμαστε στην περίπτωση της πανδημίας. Όμως, υπάρχει σε εξέλιξη και η δεύτερη δυναμική. Για πρώτη φορά στην εξελικτική μας ιστορία οι ανθρώπινες κοινωνίες και πολιτισμοί διασυνδέονται σε πραγματικό χρόνο. Για πρώτη φορά στην εξελικτική μας ιστορία, το σύνολο της ανθρωπότητας έχει κοινή μοίρα και κοινό βιότοπο, τον πλανήτη. Και αντιμετωπίζει κοινές προκλήσεις που τις γνωρίζουν όλα τα μέλη του είδους σε κάποιο βαθμό. Φυσικά όρια, διασύνδεση και κοινή μοίρα, σε συνδυασμό με άνευ προηγουμένου τεχνολογικές δυνατότητες διαμορφώνουν, για πρώτη φορά στην ιστορία των ανθρώπινων πολιτισμών, τις προϋποθέσεις ώστε οι ανθρώπινες κοινωνίες να περάσουν σε ένα άλλο επίπεδο ωρίμανσης.
Ήδη νέες νοοτροπίες, έξεις και μορφές ζωής αναδύονται από πολύ διαφορετικά πεδία της ανθρώπινης δραστηριότητας. Μοτίβα πολυπρόσωπης συνεργασίας, μοντέλα κατανεμημένης ηγεσίας, κανάλια εκτεταμένου διαμοιρασμού τεχνογνωσίας αλλά και τόσα άλλα ξεπηδούν διαρκώς και φέρουν το δυναμικό να αμφισβητήσουν την «αναγκαιότητα» γραφειοκρατικών νοοτροπιών διακυβέρνησης και διαχείρισης, για πρώτη φορά εδώ και χιλιετίες. Όμως τα κομμάτια της αναδυόμενης νέας κοινωνικής και θεσμικής οργάνωσης είναι ημιτελή και ασυναρμολόγητα ακόμη για να πάρουν στα χέρια τους τα ηνία των κοινωνιών μας που βρίσκονται σε καθοδική περιδίνηση. Αλλά κάθε μέρα ο εξελικτικός τοκετός προχωράει.
Η υπόθεση είναι ότι η πανδημία είναι σημαντικό ορόσημο της μεταβατικής περιόδου που έχουμε εισέλθει ως ανθρωπότητα. Μια μεταβατική περίοδο που την παρομοιάσαμε με hangover λόγω της αποσταθεροποίησης και των αρνητικών συνεπειών που τη συνοδεύουν. Ένα hangover που οφείλεται στην ξέφρενη πορεία του είδους μας τους τελευταίους αιώνες, εξαντλώντας νοοτροπίες διαχείρισης και ανάπτυξης των ανθρώπινων κοινωνιών που ανήκουν στο μέγα-κύκλο της μόνιμης εγκατάστασης μέχρι σήμερα. Μια πορεία που τσακίζεται πλέον στα φυσικά όρια του πλανήτη. Όμως, παράλληλα αναπτύσσεται και μια άλλη, θετική δυναμική. Περιλαμβάνει εκείνα τα στοιχεία που μπορούν να διαμορφώσουν μια νέα στρατηγική επιβίωσης συμβατή με την περατότητα του πλανήτη. Ταυτόχρονα, έχουν το δυναμικό να υπερβούμε ως είδος την πυρηνική κωδικοποίηση της εξουσίας και της κοινωνικής αρχιτεκτονικής που χαρακτηρίζει λίγο πολύ όλες τις ιστορικές κοινωνίες του παραπάνω μεγα-κύκλου. Για πρώτη φορά στην ιστορία μας, οι ανθρώπινες κοινωνίες βρίσκονται στο κατώφλι υπέρβασης του μεγα-κύκλου. Η ευκαιρία αυτής της υπέρβασης είναι και η μόνη μας ευκαιρία να ωριμάσουμε τόσο ώστε να μπορέσουμε να ζήσουμε σε αρμονία με τον υπόλοιπο πλανήτη… αλλά και μεταξύ μας. Γιατί το ένα χωρίς το άλλο δεν μπορεί να υπάρξει.
Αναπτύσσοντας την παραπάνω υπόθεση, μπορούμε με σχετική ασφάλεια να υποθέσουμε ότι οι ελίτ πολώνονται σήμερα ανάμεσα στη διατήρηση της καπιταλιστικής τάξης, την επιστροφή σε πιο αυταρχικές μορφές απόσπασης του υπερπροϊόντος και διακυβέρνησης (οι οποίες εμφανίζουν ιστορικά κάποια συμβατότητα με ένα πεπερασμένο περιβάλλον σε αντίθεση με την καπιταλιστική ανάπτυξη) ή σε κάποιο συνδυασμό τους. Οι ελίτ κατά κύριο λόγο θα αντλήσουν έμπνευση από το οργανωσιακό απόθεμα και τις νοοτροπίες που παρήχθησαν από τη μόνιμη εγκατάσταση και την εμφάνιση των πρώτων πολιτισμών μέχρι σήμερα για την υπέρβαση του hangover: βίαιη απόσπαση πόρων και αποφάσεων, πολλαπλοί αποκλεισμοί, βαρβαρότητα κοκ. Με στόχο τη δημιουργία ενός κόσμου συμβατού με την περατότητα του πλανήτη μέσα από ένα μίγμα καπιταλιστικών και προ-νεωτερικών νοοτροπιών εξουσίας και διαχείρισης πληθυσμών.
Ένα πιο φιλόδοξο πλαίσιο υπέρβασης μακραίωνων αρχών οργάνωσης φαίνεται να είναι πιο ρεαλιστική στρατηγική. Κοινωνικά μοντέλα και οργανωσιακά συστήματα που επενδύουν στη συλλογική ευφυία και ηγεσία είναι πιο συμβατά με τις προκλήσεις της μεταβατικής περιόδου.
Όμως, η περατότητα του πλανήτη, η κλιματική κρίση και η τεχνολογική ανάπτυξη θέτουν φυσικά όρια σε τέτοιες «επιθετικές» στρατηγικές επιβίωσης όπως ο εποικισμός, η καθυπόταξη και η αρπαγή μέχρι την καπιταλιστική οικονομική μεγέθυνση, οι οποίες μεσουράνησαν στον ανθρωπολογικό μεγα-κύκλο από την έναρξη της μόνιμης εγκατάστασης μέχρι σήμερα. Αν ισχύει κάτι τέτοιο τότε οι «λύσεις» εντός αυτού του πλαισίου – που φαίνεται να αποτελεί τον ορίζοντα των ελίτ – δεν πρόκειται να σταματήσουν το hangover.
Επομένως, η αναζήτηση λύσεων σε ένα πιο φιλόδοξο πλαίσιο υπέρβασης μακραίωνων αρχών οργάνωσης φαίνεται να είναι πιο ρεαλιστική στρατηγική για να βγούμε από την καθοδική περιδίνηση. Γιατί η επίτευξη της πολυπόθητης πια αρμονίας μας με το υπόλοιπο οικοσύστημα και η αναχαίτιση της οπισθοδρόμησης απαιτεί την αξιοποίηση και κινητοποίηση του συνόλου των μελών του είδους μας. Συνεπώς, κοινωνικά μοντέλα και οργανωσιακά συστήματα που επενδύουν στη συλλογική ευφυία και ηγεσία για την επιβίωση μιας κοινωνίας είναι πιο συμβατά με τις προκλήσεις της μεταβατικής περιόδου.
Μικρό αγόρι πλένεται στον δρόμο, κατά τη διάρκεια της καθολικής καραντίνας που έχει τεθεί από τις Ινδικές αρχές για να συγκρατηθεί η εξάπλωση του ιού SARS-CoV-2 (EPA / PIYAL ADHIKARY)
Ήδη η πανδημία και το παγκόσμιο lock down διαμορφώνουν νέα δεδομένα. Για παράδειγμα, η υποχώρηση των παγκόσμιων μεταφορών και η αντανακλαστική στροφή της οικονομιών στις ενδογενείς ανάγκες δεν έχουν μόνο την αρνητική «αύρα» της ύφεσης, του εθνικισμού και της απομόνωσης. Επιπρόσθετα, η ανάγκη αραίωσης του πληθυσμού για την προστασία του, η παγκόσμια οικονομική ύφεση λόγω lock down και το γεγονός ότι οι μητροπόλεις είναι πολύ ακριβές (πολύ ενεργοβόρες και κοστοβόρες για τη συντήρησή και την τροφοδοσία τους) είναι παράγοντες που αναμένεται να οδηγήσουν σε τάσεις αποκέντρωσης. Αυτές οι τάσεις δεν έχουν μόνο την αρνητική «αύρα» της οπισθοδρόμησης, του «επαρχιωτικού» συντηρητισμού και της μιζέριας.
Η στροφή στις ενδογενείς ανάγκες και οι τάσεις αποκέντρωσης μας δίνουν για πρώτη φορά τη δυνατότητα, για παράδειγμα, να φτιάξουμε βιώσιμα συστήματα τοπικής παραγωγής και κατανάλωσης, με αποκεντρωμένες διαδικασίες απόφασης, διαμορφώνοντας ευρύτερες «κυτταρικές» οικονομικές δομές με μεγαλύτερη ανθεκτικότητα. Δεν μιλάμε πια για «προχωρημένες» πολυτέλειες, αλλά για σημαντικά εργαλεία στην αντιμετώπιση των σοβαρότατων συνεπειών του παγκόσμιου lock down. Παρομοίως, οι αρχές της κυκλικής οικονομίας όπως η ανακύκλωση, αντί να αντιμετωπίζονται επίσης ως πολυτέλεια, μπορούν να αποτελέσουν μέρος μιας αναπτυξιακής στρατηγικής ζωτικής σημασίας σε ένα δύσβατο παγκόσμιο οικονομικό περιβάλλον.
Με άλλα λόγια, οι πολυδιάστατες συνέπειες της πανδημίας, ο φόβος για τη ζωή μας και η ανασφάλεια για το μέλλον, δεν είναι η μόνη πραγματικότητα εκεί έξω. Μπορεί να έχουμε «παγώσει» ως ανθρωπότητα, αλλά η ζωή δε σταματάει. Η ζωή είναι πεισματάρα. Και οι άνθρωποι είμαστε από τις πιο πεισματάρικες εκφράσεις της. Ας δείξουμε αυτό το πείσμα. Για τη διατήρηση της ψυχικής μας ισορροπίας, αλλά και το καλό όλων μας, ας ξεπαγώσουμε το βλέμμα και το μυαλό μας. Και να αρχίσουμε να αναγνωρίζουμε γύρω μας το νέο κόσμο που πασχίζει να γεννηθεί, δίπλα σε όσα μας πληγώνουν. Και να βάλουμε ένα χεράκι.