Ο χορός της αρκούδας υπήρξε μία από τις πιο χαρακτηριστικές και βάναυσες εικόνες της ελληνικής υπαίθρου κατά τις δεκαετίες του 1950 και 1960. Οι αρκουδιάρηδες κρατούσαν συνήθως ένα ντέφι, με το οποίο έδιναν στο ζώο τον ρυθμό. Στη ζώνη τους είχαν δεμένη με αλυσίδα μια φιμωμένη αρκούδα (σπάνια δύο), ενώ τις περισσότερες φορές είχαν και μια μαϊμού, επίσης δεμένη με αλυσίδα. Περνούσαν από κεντρικούς δρόμους και πλατείες με κίνηση, όπου τους χάζευαν οι περαστικοί. Με κάθε τέτοια παράσταση, ο κάθε αρκουδιάρης μάζευε αρκετά χρήματα.
Για την «εκπαίδευση» των ζώων, ο αρκουδιάρης άνοιγε έναν λάκκο μέσα στον οποίο έριχνε αναμμένα κάρβουνα και τον σκέπαζε με μια χοντρή λαμαρίνα. Έφερνε κοντά τη δεμένη αρκούδα και μόλις την ανέβαζε στη λαμαρίνα, έπαιζε το ντέφι. Το ζώο καιγόταν και μη μπορώντας να φύγει, ανασήκωνε εναλλάξ τα πόδια. Αντίστοιχα, για να μην καίγεται, χοροπηδούσε και η μαϊμού. Έτσι, στον δρόμο, παρόλο που δεν βρισκόταν πια πάνω στα κάρβουνα, η αρκούδα επαναλάμβανε τις κινήσεις που έκανε πάνω στη ζεστή λαμαρίνα, αφού τις είχε συνδέσει με τον ήχο του ντεφιού.
Χρειάστηκαν σχεδόν 20 χρόνια μέχρι να θεωρηθεί παράνομη αυτή η μορφή κακοποίησης και εκμετάλλευσης των ζώων προς οικονομικό όφελος. Με το άρθρο 258 (Ν.Δ. 86/69) του Δασικού Κώδικα, απαγορεύτηκαν ο φόνος, η αιχμαλωσία, η κατοχή και η έκθεση σε δημόσια θέα της καφέ αρκούδας. Η καφέ αρκούδα προστατεύεται και από τη Διεθνή Σύμβαση της Βέρνης «Περί προστασίας των απειλούμενων ειδών και των βιοτόπων τους», βάσει της οποίας απαγορεύεται: 1) η σύλληψη, κατοχή ή θανάτωση ατόμων του είδους, 2) η υποβάθμιση των τόπων αναπαραγωγής του είδους και 3) η διακίνηση, η κατοχή και η εμπορία ζώων ζωντανών, νεκρών, ταριχευμένων ή μερών του σώματος τους.
Στιγμιότυπου από παράσταση με τίγρεις στο 42ο “International Circus Festival of Monte-Carlo”, το 2018
Η εκμετάλλευση των ζώων που στοχεύει στο οικονομικό όφελος έχει δυστυχώς ένα μακρύ και κακοποιητικό παρελθόν στην Ελλάδα. Μετά τον αρκουδιάρη, οι βάρβαρες πρακτικές συνεχίστηκαν στα τσίρκα. Ζώα ημι-ναρκωμένα, υποσιτισμένα, σε συνθήκες σκλαβιάς μακριά από το φυσικό περιβάλλον τους, πρόσφεραν «χαρούμενο θέαμα» σε μικρά παιδιά που συνοδεύονταν στο τσίρκο από τους γονείς τους.
Το 2012, η χώρα μας έγινε η πρώτη στην Ευρώπη και η δεύτερη στον κόσμο που απαγόρευσε τα ζώα στο τσίρκο, όταν στις 31 Ιανουαρίου πέρασε κατά πλειοψηφία στη Βουλή ο νόμος 4039/2012 του υπουργείου Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων «για τα δεσποζόμενα και τα αδέσποτα ζώα συντροφιάς και την προστασία των ζώων από την εκμετάλλευση ή τη χρησιμοποίηση με κερδοσκοπικό σκοπό». Βάσει αυτού, απαγορεύτηκε η λειτουργία τσίρκων και κάθε είδους παραστάσεων με ζώα, όπως και η χρησιμοποίησή τους σε επιχειρήσεις ψυχαγωγικών παιχνιδιών, πίστες αυτοκινήτων, μουσικές συναυλίες, επιδείξεις, πανηγύρια και άλλες εκδηλώσεις. Εξαιρεί μόνο τις παραστάσεις ιππικής δεξιοτεχνίας και διεξαγωγής αθλημάτων ιππασίας.
Το 2018, ο δημοσιογράφος Θοδωρής Χονδρόγιαννος πραγματοποίησε μεγάλη έρευνα για το Vice, σχετικά με τις παράνομες κυνομαχίες στην Ελλάδα. Σύμφωνα με τον ν. 4039/2012, «Απαγορεύεται η εκτροφή, η εκπαίδευση και η χρησιμοποίηση ζώων για οποιοδήποτε είδος μονομαχίας». Ωστόσο, οι κυνομαχίες εξακολουθούν να αποτελούν ένα οργανωμένο έγκλημα, σχεδόν ανενόχλητο από τις Αρχές. Όπως αποκάλυψε ο δημοσιογράφος στην έρευνά του, στην Ελλάδα υπάρχουν τουλάχιστον 55 παράνομα κυνοτροφεία, στα οποία ανήκουν περισσότερα από 2.000 ζώα, που είτε έχουν συμμετάσχει είτε έχουν εκπαιδευτεί για να συμμετάσχουν σε κυνομαχίες.
Το 2013 στην Κατερίνη, είχαν γίνει οι πρώτες συλλήψεις για συμμετοχή σε κυνομαχίες στην Ελλάδα. Οι μικρές ποινές που επεβλήθησαν όμως στους 13 από τους 17 συλληφθέντες παραγράφηκαν εξαιτίας του πολυσυζητημένου πια νόμου Παρασκευόπουλου (4322/2015), αφήνοντας ουσιαστικά ατιμώρητους τους δράστες. Με τον συγκεκριμένο νόμο, είχε απλοποιηθεί η διαδικασία χορήγησης άδειας σε κρατούμενους που έχουν καταδικαστεί για σοβαρά αδικήματα με σκοπό την αποσυμφόρηση των φυλακών. Πολλοί έσπευσαν να κάνουν χρήση του ευνοϊκού νομοθετικού πλαισίου, με συνέπεια να έχουν αποφυλακιστεί χιλιάδες κρατούμενοι. Η κατάσταση ανατράπηκε με τον νέο Ποινικό Κώδικα (4619/2019) που εισήχθη το 2019 και αυστηροποίησε τις ποινές.
Διαμαρτυρία για τα δικαιώματα των ζώων στο Αττικό Ζωολογικό Πάρκο, στα Σπάτα, στην Αθήνα, το 2018. George Vitsaras / SOOC
Επιπλέον, παρά την ισχύ του νόμου 4039/2012 στην περίπτωση των ζωολογικών κήπων, οι παραστάσεις δελφινιών συνεχίστηκαν στο Αττικό Ζωολογικό Πάρκο μέχρι το 2022. Το πάρκο, μετά την εισαγωγή του νόμου, κατήργησε το ξεχωριστό αντίτιμο για τις παραστάσεις δελφινιών, οι οποίες πλέον περιλαμβάνονταν στο ενιαίο εισιτήριο για το πάρκο. Το Αττικό Πάρκο δεν αποδέχτηκε τον όρο «παραστάσεις», αλλά ισχυρίστηκε ότι τα δελφίνια συμμετέχουν σε «εκπαιδευτικά και επιμορφωτικά προγράμματα ευαισθητοποίησης».
Ακόμα και η ίδια η κράτηση των ζώων στους Ζωολογικούς Κήπους έχει ανοίξει διάλογο και έχει πυροδοτήσει σφοδρές αντιδράσεις τα τελευταία χρόνια, χωρίς ωστόσο η λειτουργία τους να τίθεται υπό αμφισβήτηση. Φιλόζωοι πολίτες και σωματεία διαφωνούν με την αιχμαλωσία άγριων ζώων σε μέρη που επωφελούνται οικονομικά από αυτή, τονίζοντας πως τα ζώα της άγριας φύσης που κινδυνεύουν με εξαφάνιση θα πρέπει να βρίσκονται μόνο σε καταφύγια για την προστασία της άγριας ζωής.
Μόλις τον Ιούνιο του 2022, ένας alpha male χιμπατζής το έσκασε από τον περιορισμένο χώρο του στο Αττικό Ζωολογικό Πάρκο, με αποτέλεσμα να ενεργοποιηθεί το πρωτόκολλο ασφαλείας του χώρου και το ζώο να θανατωθεί. Οι υπεύθυνοι του πάρκου ισχυρίστηκαν πως προηγουμένως χορηγήθηκαν στο ζώο αναισθητικά, τα οποία επιδρούν σε περίπου 5-10 λεπτά, όταν το ζώο είναι ήρεμο. Σε ένα ζώο με ανεβασμένη αδρεναλίνη, όπως στην περίπτωση του χιμπατζή, μπορεί να φτάσει και τα 20 λεπτά. «Οι χιμπατζήδες ανήκουν στην κόκκινη και πιο υψηλή κατηγορία επικινδυνότητας, για αυτό και σύμφωνα με τα πρωτόκολλα ασφαλείας και την εκτίμηση κινδύνου από τους παρόντες και αρμόδιους κτηνιάτρους, που βλέπουν τη συμπεριφορά του ζώου, προβλέπεται η εξουδετέρωσή τους», είπαν οι υπεύθυνοι του πάρκου. Αντίστοιχο περιστατικό είχε αντιμετωπίσει το πάρκο και τον Δεκέμβριο του 2018, όταν δύο θανατώθηκαν τζάγκουαρ που βγήκαν από τον ελεγχόμενο χώρο φύλαξής τους.
Η μικρή Χασίγια
Η κακοποίηση και εκμετάλλευση των ζώων στον βωμό του κέρδους δεν σταματά εδώ. Τα Χριστούγεννα του 2022, στην κεντρική πλατεία της Ερέτριας, κατά τη φωταγώγηση του χριστουγεννιάτικου δέντρου, ο δήμαρχος ζήτησε από το πλήθος «να μη φύγει γιατί έρχεται έκπληξη». Τότε, δύο μικρά κατατρομαγμένα ελαφάκια έφτασαν στην πολύβουη πλατεία μέσα σε ένα κλουβί, προσφέροντας θέαμα ως τα ελάφια της φάτνης που είχε στηθεί στο σημείο.
Τον περασμένο Φεβρουάριο, ένα μικρό λευκό τιγράκι που άκουγε στο όνομα Χασίγια, βρέθηκε παρατημένο δίπλα σε έναν κάδο σκουπιδιών, έξω από το Αττικό Ζωολογικό Πάρκο. Έφερε πολλαπλά κατάγματα. Το ζώο έπασχε από μεταβολική νόσο των οστών από τη γέννησή του. Κατόπιν απόφασης των γιατρών που εκτίμησαν την κατάστασή της, η Χασίγια υποβλήθηκε σε ευθανασία τον Απρίλη.
Η περίπτωσή της αποτελεί ένα απτό παράδειγμα του παράνομου εμπορίου εξωτικών ζώων. Όσον αφορά στην ελληνική νομοθεσία, σύμφωνα με τον Ν. 4830/2021: «Ως ζώα συντροφιάς δεν μπορούν να συντηρούνται ζώα άγριας πανίδας». Παρόλα αυτά, πέρα από την περίπτωση της Χασίγια, δεν είναι λίγες οι υποθέσεις παραβάσεων που έρχονται στη δημοσιότητα. Χαρακτηριστικά, τον Νοέμβριο του 2019, 27 ελάφια Dama dama διασώθηκαν από ημιστεγασμένο μαντρί σε περιοχή της ανατολικής Αττικής όπου παρέμεναν παρανόμως εγκλωβισμένα σε συνθήκες εξαθλίωσης.
Όπως εξηγούν οι Συνήγοροι για τα Ζώα Ελλάδος της Dog’s Voice, «Τα άγρια και εξωτικά είδη ζώων που διακινούνται στην αγορά, αποτελούν προϊόντα παράνομου εμπορίου. Τα ζώα αυτά συλλαμβάνονται παράνομα στο φυσικό τους περιβάλλον, διαδικασία βίαιη που διενεργείται από ανθρώπους με μοναδικό σκοπό το κέρδος και επομένως καμία πρόβλεψη για την ευζωία των ζώων, που όπως είναι λογικό, υποφέρουν. Υπάρχει και το ενδεχόμενο εκτροφής ζώων τέτοιων ειδών, αλλά καθώς πρόκειται για απαιτητική, χρονικά και οικονομικά, απασχόληση, συνήθως ακολουθείται η οδός της αιχμαλωσίας στο φυσικό ενδιαίτημα του ζώου. Ακολουθεί η μεταφορά του στον τόπο προορισμού, ακόμα μία στρεσογόνα για το ζώο διαδικασία, κακοποιητική λόγω συνθηκών (χώρος, τροφή και νερό, απάνθρωπη μεταχείριση). Το παγκόσμιο λαθρεμπόριο άγριων, εξωτικών ζώων, αποφέρει κέρδη δισεκατομμυρίων και αποτελεί ένα από τα πιο ισχυρά διακρατικά δίκτυα οργανωμένου εγκλήματος».
Φωτογραφία αρχείου, ΑΠΕ-ΜΠΕ
Το εμπόριο της γούνας, αποτελεί μία ακόμα απάνθρωπη, κερδοφόρα δραστηριότητα εις βάρος των ζώων. Το 2021, το Ισραήλ απαγόρευσε με υπουργικό διάταγμα το εμπόριο της γούνας ζώων στη βιομηχανία της μόδας και έγινε η πρώτη χώρα που υιοθετεί μια τόσο αυστηρή νομοθεσία. Ή είχε ήδη απαγορεύσει το 1976 την εκτροφή ζώων για τη γούνα τους. Διάφορες χώρες παγκοσμίως εφαρμόζουν μερικές απαγορεύσεις στο εμπόριο της γούνας, ιδίως για είδη που απειλούνται, όπως η φώκια.
Η πλήρης απαγόρευση αυτής της μορφής εμπορίου δεν εφαρμόζεται παρά μόνο σε ορισμένες πόλεις, όπως στο Σάο Πάολο στη Βραζιλία, ή στην πολιτεία της Καλιφόρνιας. Η Ινδία έχει εγκρίνει ένα ανάλογο μέτρο σε εθνικό επίπεδο, όμως μονάχα για τα δέρματα του βιζόν, της αλεπούς και του τσιντσιλά. Στην Ελλάδα δεν υπάρχει δυστυχώς νομοθεσία που να απαγορεύει το εμπόριο γούνας ζώων, πέρα από τις γάτες, τους σκύλους και τα ιπποειδή, σύμφωνα με την παρ. 3 του άρθρου 12 του ν. 4039/2012. Αντιθέτως, και παρά το γεγονός ότι ο κλάδος παρουσιάζει εν γένει πτωτική πορεία, η εκτροφή ζώων για την παραγωγή γούνινων προϊόντων θεωρείται κτηνοτροφική δραστηριότητα στη χώρα και η ελληνική κυβέρνηση στηρίζει τη γουνοποιία με επιδοτήσεις και άλλες ενέργειες, με αποτέλεσμα να δίνονται κίνητρα για επενδύσεις στον κλάδο της γούνας.
Άμαξα με άλογα στα Χανιά
Φτάνοντας στα ιπποειδή, γαϊδουράκια, μουλάρια και άλογα, χρησιμοποιούνται στην ύπαιθρο και τα νησιά μας ως ζώα εργασίας (Σέριφος, Φολέγανδρος, Τζιά, Ύδρα, Σαντορίνη, Πάρος, Αμοργός, Νάξος, Ζάκυνθος, Χανιά κ.ά.). Παρά τις αντιδράσεις σωματείων και φιλόζωων πολιτών που χαρακτηρίζουν αυτή την τακτική αναχρονιστική, αφού υπάρχουν όλα τα σύγχρονα μέσα που θα μπορούσαν να κάνουν τη δουλειά στην οποία εξαναγκάζονται τα ζώα, δεν έχουμε φτάσει στην απαγόρευσή της εκ μέρους της κυβέρνησης. Οι πιο πρόσφατες εικόνες εκμετάλλευσης ζώων έρχονται από την Ύδρα, όπου ένα μουλάρι εθεάθη να κουβαλάει ολόκληρο ψυγείο, μέρα μεσημέρι, κάνοντας απελπισμένη προσπάθεια να διατηρήσει την ισορροπία του.
Στο νησί δεν επιτρέπεται η χρήση ΙΧ (στους περισσότερους δρόμους δεν χωρούν αυτοκίνητα), με εξαίρεση τις περιπτώσεις τροφοδοσίας, ενώ επιτρέπεται η χρήση του ποδηλάτου. Παρόλα αυτά, υπερφορτωμένα γαϊδουράκια και μουλάρια καταρρέουν υπό το βάρος δυσανάλογου φορτίου, μουλάρια χτυπιούνται βάναυσα από τους αγωγιάτες τους και άλογα σκελετωμένα λιώνουν δεμένα στον ήλιο χωρίς νερό. Πρόκειται για καθημερινές εικόνες που κάνουν τον γύρο του διαδικτύου, προκαλώντας αγανάκτηση και γενικευμένη κατακραυγή. Παρά τις σφοδρές αντιδράσεις, ο δήμαρχος του νησιού, Γιώργος Κουκουδάκης, σε τηλεοπτικές παρεμβάσεις του μετά το πρόσφατο συμβάν με το φορτωμένο γαϊδουράκι, δήλωσε πως, «Είναι βασικό να καταλάβει κάποιος την τοπική κουλτούρα. Δεν συντρέχουν λόγοι κακοποίησης ζώου», και, «Το να μιλάει κάποιος για κακοποίηση ζώων χωρίς να έχει προσδιοριστεί κάτι είναι ανεύθυνο, αλλά αγγίζει και τα όρια της συκοφαντίας. Είναι ζώα εργασίας».
Τον Ιούλιο, ένα ακόμη σκηνικό βαρβαρότητας και κακοποίησης ζώου εργασίας έφτασε στη δημοσιότητα από την Κέρκυρα, όπου ένα άλογο τουριστικής άμαξας ξεψύχησε στη μέση του δρόμου. Παρότι η οδηγία που έχει δοθεί στους αμαξηλάτες για την εφαρμογή της νομοθεσίας περί ευζωίας των ζώων αναφέρει πως δεν επιτρέπεται να κινούνται οι άμαξες από τις 13:00 έως τις 17:00 τις θερμές ημέρες του καλοκαιριού και, σε καμία περίπτωση, με θερμοκρασίες από 35 βαθμούς Κελσίου, το άλογο εξαναγκαζόταν σε εργασία. Μάλιστα, ήταν η πρώτη μέρα που το ζώο επέστρεφε «στη δουλειά» μετά από ασθένεια.
Ταυτόχρονα, έχουν υπάρξει περιστατικά όπου τα ιπποειδή στη χώρα μας γίνονται θύματα εμπορίας, με χαρακτηριστικό παράδειγμα την περίπτωση της μονάδας εμπορίας ιπποειδών στην περιοχή Ασπροπύργου-Ελευσίνας και, όπου ο 72χρονος εκτροφέας και ιδιοκτήτης του χώρου υποβλήθηκε σε φυλάκιση 3,5 χρόνων και χρηματική ποινή για παράβαση του νόμου περί κακοποίησης ζώων, όταν στο συγκεκριμένο «κολαστήριο» βρέθηκαν το 2016, σκελετωμένα άλογα, άρρωστα, τυφλά, δεμένα με αλυσίδες και σε τσιμεντοκολώνες.
Η πραγματικότητα είναι ότι δεν υπάρχει επαρκές νομικό πλαίσιο για την προστασία και ευζωία των ιπποειδών. Το μεγαλύτερο βήμα που έχει γίνει έως τώρα για την εξάλειψη του φαινομένου – μετά την απαγόρευση σφαγής ιπποειδών στην Ελλάδα με τον Ν 4711/2020 – είναι η εισαγωγή της διαδικασίας ηλεκτρονικής καταγραφής των ιπποειδών στην Ενιαία Ψηφιακή Πύλη του Δημοσίου -www.gov.gr- με πρωτοβουλία του ΥπΑΑΤ. Πρόκειται για την τήρηση ηλεκτρονικής βάσης δεδομένων με την ονομασία «Κεντρική Ηλεκτρονική Βάση Δεδομένων των Ιπποειδών» (ΚΗΒΔΙ) στην οποία οι κτηνιατρικές υπηρεσίες των Περιφερειών καταχωρίζουν τα στοιχεία ταυτοποίησης των ιπποειδών, τις εγκαταστάσεις και τα στοιχεία ταυτοποίησης των υπεύθυνων επιχειρήσεων ιπποειδών.Οι ιδιοκτήτες των ιπποειδών υποχρεούνται να διατηρούν διαρκώς ενημερωμένο αρχείο, όπου θα περιλαμβάνονται πληροφορίες σχετικές με μια σειρά απαραίτητων υποχρεώσεων που διασφαλίζουν την ευημερία των ζώων.