«Το 2154 ο πλανήτης Γη είναι κατεστραμμένος, με τους πλούσιους κατοίκους να έχουν μετακομίσει στον υπερπολυτελή διαστημικό σταθμό Elysium.»
Και με την εισαγωγική αυτή πρόταση, που δανειζόμαστε από το Αθηνόραμα, αυτό το κείμενο σπάει τα ιστία πλοήγησης που έχει η συμβατική κινηματογραφική παρουσίαση – και θα προσπαθήσει, συζητώντας με αδρές γραμμές την ταινία Elysium του Neill Blomkamp, να συζητήσει χαμηλόφωνα λεπτοέμερειες για την ταξική εσχατολογία που η ταινία διαπραγματεύεται.
Ο ως άνω σταθμός δεν έχει εθνικά χαρακτηριστικά, αλλά είναι ξεκάθαρα εταιρικού τύπου. Οι ζάπλουτοι του κόσμου τούτου ζουν, σε μια -καρικατουρίστικη, αλλά λαμπρή- αλληγορία του κοινωνικού φαινομένου του white flight, λίγο πάνω από την ατμόσφαιρα της Γης. Τον Γαλάζιο Πλανήτη μας λυμαίνονται οι ασθένειες (λευχαιμία, επιδημίες), η μόλυνση, ο υπερπληθυσμός, κι η ανέχεια. Το Los Angeles, κέντρο της προσοχής του σκηνοθέτη στα «επί της Γης» είναι μια απέραντη παραγκούπολη, που θυμίζει τις αντίστοιχες της σύγχρονης Πόλης του Μεξικού: οι κάτοικοι είναι ισπανόφωνοι, πάμφτωχοι και επιρρεπείς στις ασθένειες. Ο σταθμός, από την άλλη, είναι ένα κυριολεκτικά και μεταφορικά habitat (:οικοσύστημα) – με αναπνεύσιμο, ευχάριστον αέρα, πάρτι σε κήπους και σαμπάνια. Ο παγκόσμιος καταμερισμός της εργασίας –η βασική αλήθεια του παρόντος κόσμου μας- μετατίθεται στην στρατόσφαιρα: η Γη είναι τόπος εργασίας, το Elysium αναψυχής.
Το σχήμα τούτο κατηγορήθηκε παντού –ακόμη και στην Ελλάδα της κρίσης…- για ευκολολογία και διχαστική αντίληψη του κοινωνικού. Όταν όμως το πιο πετυχημένο σύγχρονο διεθνές κοινωνικό κίνημα είχε κεντρικό του σύνθημα το «Είμαστε το 99%», αναφερόμενο στην ψαλίδα της ανισότητας, τότε ίσως να χρειάζεται να ξεσκονίσουμε λίγο τα μυαλά μας πριν κατηγορήσουμε για ξεπερασμένο ηθικολογικό δυϊσμό τον σκηνοθέτη του Elysium – μίας από τις ελάχιστες πολιτικές ταινίες των πρόσφατων ετών.
Ο Blompkamp δεν είναι κανένας αθώος, ανήξερος σκηνοθέτης της σειράς, που τον ενδιαφέρει να κάνει μια Δεξιά μελλοντολογία, όπου την εσχατολογία κρατά στα χέρια του ο Υπερήρωας, και κανείς δεν μας εξηγεί πώς οι «ισχυροί» παραμένουν ισχυροί. Ο μαέστρος Νοτιοαφρικάνος σκηνοθέτης (έκανε πριν από αυτή την ταινία το District 9, και το μαγευτικό Alive in Jo’burg, το οποίο διατίθεται δωρεάν στο YouTube) δίνει το κλειδί στην απορία για την εκμετάλλευση και τον διαχωρισμό νωρίς στην ταινία: οι πλούσιοι διατηρούν Οικονομία (βλέπε: μέσα παραγωγής) πίσω στη Γη. Ο ήρωας μάλιστα της ταινίας δουλεύει σε άθλιες συνθήκες σε ένα εργοστάσιο, όσο στο Elysium οι κυρίαρχοι απολαμβάνουν τους κήπους τους – και τους κόπους του.
Το Elysium είναι μια κριτική ελεγεία για την κοινωνική ανισότητα, με ένα μεσσιανικού χαρακτήρα ορίζοντα, όπου η Ιστορία χτυπά στον τοίχο της τελείωσης της. Ο Μεσσιανισμός είναι ένα εξελικτικό σχήμα που προτείνει έναν μονομερή τρόπο ανάγνωσης της Ιστορίας. Ο εμβαπτισμός του υποκειμένου με στοχοπροσύλωση στον ρου της είναι το προκείμενο: η λύση, το τέλος της ιστορίας για τους λαούς χωρίς ιστορία (κατά Eric Wolf). Τέτοιοι –λαοί χωρίς ιστορία- υπήρξαν οι μαύροι λαοί της Νότιας Αφρικής. Το Elysium είναι μια βαθιά νοτιοαφρικανική ταινία, κι οι σημειολογικές αναφορές της είναι ριζωμένες στην πολιτική ιστορία της χώρας, όπως έγινε και για την προηγούμενη ταινία του Blomklop.
Τίποτα δεν είναι τυχαίο σε αυτή την ταινία – που μόνο φαινομενικά υπηρετεί την γνωστή ατζέντα του Holywood (εκρήξεις, όπλα, αίμα). Ο πρόεδρος του Elysium ονομάζεται Patel: ένα επίθετο που στην Ινδία συνδέεται με την Gujarati ελίτ της διαχρονικής διοίκησης των πιο απαιτητικών εταιρικών κολοσσών. Το απόλυτο Κακό στην ταινία εκπροσωπείται από δύο φωνές, που κάποτε συντείνουν και συγκλίνουν και κάποτε αποκλίνουν: η πρώτη, ο Kruger, υπηρετεί την δεύτερη, την Delacourt, στο μεγαλύτερο μέρος της ταινίας. Από ένα σημείο και μετά, ο Kruger αυτονομείται και με τους αντάρτες μισθοφόρους του, που του είναι απόλυτα πιστοί, προσπαθεί να επιβάλλει την δική του πυγμή και (άρα) δίκαιο στο Elysium, ως απόλυτος κυρίαρχος, παραμερίζοντας την Betancourt.
Η επιλογή αυτής της αναφοράς είναι εύλογη: οι Αφρικάνερς οικοδόμησαν, από το 1948 κι ως το 1992, το πιο «αποτελεσματικό» και σκληρό σύστημα κοινωνικού κράτους στη βάση της πιο ακραίας κοινωνικής ανισότητας του 20ου αιώνα: το Απαρτχάιντ. Η προβολή του apartheid στον 21ο γίνεται, ως πειστικότατη κι αφηρημένη μεταφορά στο Elysium, όσο εξαιρετικά έγινε και στο District 9.
Τόσο είναι ξεκάθαρη η αναφορά στην ιδιοτυπία του Κακού αυτής της φωνής για το νοτιοαφρικανικό κοινό, όσο δυσθεώρητη γίνεται για όσους δεν διειδούν την σημειολογία: ο Kruger και τα τσιράκια του μιλάν αγγλικά με δυνατή, σκληρή προφορά Αφρικάνς (της γλώσσας των Αφρικάνερ). Σε κάποιο –καίριο- σημείο της ταινίας, ο αντι-ήρωας τραγουδά κι ένα νανούρισμα στα Αφρικάνς, ενώ η μόνη αναφορά από «τον κόσμο τον παλιό» που γίνεται σε όλη την ταινία είναι ένα μικρό σύμβολο, που βλέπουμε για ένα δευτερόλεπτο, στο υπερελικόπτερο της σκληροτράχηλης παρέας των ληστών-μισθοφόρων: η σημαία της Νότιας Αφρικής. Σε άλλο σημείο, ο Kruger κάνει braai (είδος μπάρμπεκιου) στην οροφή ενός χαμόσπιτου στο δυστοπικό Los Angeles: η αγαπημένη, σχεδόν εμμονική ασχολία των Αφρικάνερ.
Τέλος, το ίδιο το όνομα του πρωταγωνιστή είναι ευθεία αναφορά στον Paul Kruger, εθνικό ήρωα του λαού αυτού, εχθρό της Βρετανίας και πρώτο πρόεδρο της Δημοκρατίας των Αφρικάνς, μετά από συντριβή της Βρ. Αυτοκρατορίας. Η διελκυστίνδα δύναμης, εξουσίας και τελικά κυριαρχίας μεταξύ των άγριων και αιμοδιψών Αφρικάνερ και της επιφανειακής λεπτότητας και καλλιέπειας της Αυτοκρατορίας που στηρίζεται στην εταιρική υπεροχή και το εμπόριο κι όχι στην πολεμική μαγκιά (Delacourt) παραπέμπει και στις ιστορικές αντεγκλήσεις για το νότιο τμήμα της Αφρικής ανάμεσα στις δύο λευκές της κοινότητες. (Εν παρόδω, ας σημειωθεί πως το Delacourt: «από την Έδρα».) Ας αναφέρω εδώ τον Cecil Rhodes, τον σημαντικότερους ανθρώπους της παγκόσμιας ιστορίας του 19ου αιώνα.
Η επιλογή αυτής της αναφοράς είναι εύλογη: οι Αφρικάνερς οικοδόμησαν, από το 1948 κι ως το 1992, το πιο «αποτελεσματικό» και σκληρό σύστημα κοινωνικού κράτους στη βάση της πιο ακραίας κοινωνικής ανισότητας του 20ου αιώνα: το Απαρτχάιντ. Η προβολή του apartheid στον 21ο γίνεται, ως πειστικότατη κι αφηρημένη μεταφορά στο Elysium, όσο εξαιρετικά έγινε και στο District 9.
Οι περισσότεροι κινηματογραφικοί κριτικοί δεν μπορούν να πιάσουν αυτές τις αναφορές. Δεν είναι «κρίμα» αυτό. Είναι αναμενόμενο. Ο Κουτσογιαννόπουλος για το (επίσης πολιτικό) Hunger είχε γράψει το αμίμητο «του Ιρλανδικού Απελευθερωτικού Στρατού» (http://www.lifo.gr/mag/cinema/793). Οι συμβατικοί κριτικοί κινηματογράφου (δηλαδή όλοι οι «γνωστοί» πλην των παλιών Δεμερτζόγλου, Μικελίδη κι άλλων ελάχιστων) πλερώνονται για να είναι αδιάβαστοι και απολίτικοι. Δεν είναι λοιπόν κρίμα ή λάθος το γεγονός ότι ποτέ δεν μπορούν να ανιχνεύσουν το πολιτικό στις ταινίες που «κριτικάρουν». Είναι στοχοθετημένη αμορφωσιά.
Γι αυτόν τον λόγο, το Elysium θα παρουσιαστεί –όπως παρουσιάστηκε- ως ένα μανιχαϊστικού τύπου δοκίμιο ηθικής φιλοσοφίας στην καλύτερη περίπτωση κι ως μια σπλάτερ ταινία επιστημονικής φαντασίας με καλά ειδικά εφέ στην χειρότερη.
Προσοχή όμως: το φανταστικό δεν είναι μόνο φαντασία. Είναι αναστοχασμός για την Άλλη ζωή. Άλλη-γορία λοιπόν, λόγος για το άλλο, το τόσο οικείο. Για παράδειγμα, το ζήτημα της μετανάστευσης ως αλληγορία είναι κεντρικό στην ταινία, και στο τέλος της γίνεται τούτο απόλυτα σαφές. Η ουτοπική χειραφετιτική προοπτική που η ταινία προτείνει γίνεται με τον κλασσικό χολυγουντιανό τρόπο: με έναν ήρωα που τα σώζει (σχεδόν) όλα – εδώ τον Max Da Costa. Είναι ενδιαφέρον όμως καταρχήν πως το παιδί του μελλοντολογικού Los Angeles είναι λατινόφωνο (το επώνυμό του καθαρά Βραζιλιάνικο, ο ίδιος Ισπανόφωνος), και πως μεγάλωσε μέσα από το –κατά τα φαινόμενα της ταινίας- μοναδικό σύστημα welfare που έχει απομείνει ζωντανό είναι η Καθολική Εκκλησία.
Άλλη εμμονή του Blompkamp είναι η απώλεια ελέγχου του σώματος κι η υβριδοποίηση τεχνολογίας και οργανικής ύλης. Αλλά αυτό –το κυβόργ- ανοίγει άλλη συζήτηση, πέρα από το προφανώς πολιτικό: εκείνο που συνδέεται με τους μεσσιανικούς όρους πολιτικής οικονομίας που ο νοτιοαφρικανός σκηνοθέτης χρησιμοποιεί. Και το Elysium δεν παίζεται στις αίθουσες της Ελλάδας πλέον (νομίζω). Σε κινηματογράφο της Νότιας Αφρικής πάντως, που το είδα, το κοινό αντιδρούσε με γέλια στις αναφορές. Ας ειδωθεί ως ένα δοκίμιο, για το μέλλον. Επιφανειακό, θα πουν, για τον τρόπο που διαπραγματεύεται την έννοια της κοινωνικής τάξης ή την μετανάστευση. Απλοϊκό, θα πουν, ήταν και το κίνημα Occupy, με το σύνθημα «είμαστε το 99%». Πολλά θα πουν. Άσε τους να λένε. Ο Blompkamp πάντως είπε το εξής για την ταινία, κι ας μείνει αμετάφραστο, για κλείσιμο: «Everybody wants to ask me lately about my predictions for the future.No, no, no. This isn’t science fiction. This is today. This is now».
O Θοδωρής Ρακόπουλος είναι κοινωνικός ανθρωπολόγος και ποιητής. Βραβεύθηκε με το Κρατικό Βραβείο πρωτοεμφανιζόμενου συγγραφέα 2011 για τη συλλογή ποιημάτων του, “Φαγιούμ”. Το 2013 κυκλοφόρησε το “Ορυκτό Δάσος” από τις Εκδόσεις Νεφέλη. Αυτήν την περίοδο ζει στη Νοτιοαφρικανική Ένωση όπου εργάζεται ως μεταδιδακτορικός ερευνητικός εταίρος στο Human Economy Programme του Πανεπιστημίου της Πρετόρια και είναι μέλος της ομάδας Παρατηρητήριο Plus του ΕΛΙΑΜΕΠ.