Δεν διστάζει να σχολιάσει την επικαιρότητα, να πάρει θέση για σοβαρά πολιτικά ζητήματα και να φανερώσει τα συναισθήματά του. Δίνει το παρών στις Σκουριές, την Κερατέα, τους Σταγιάτες. Συνθέτει, τραγουδάει, γράφει στίχους, διηγήματα και παραμύθια, παίζει σε θεατρικές παραστάσεις, κάνει ραδιόφωνο. Όταν βλέπει την αδικία, τοποθετείται και κάνει ό,τι περνάει από το χέρι του για να συμβάλλει με το δικό του τρόπο στην εξάλειψή της. Η τόλμη του διακρίνεται και στην προσωπική του κατάθεση, όταν, πριν λίγο καιρό, έσπασε τη σιωπή του και μίλησε για το δικό του #MeToo.
Στα τραγούδια που έχει πει κατά καιρούς, εντοπίζει κανείς μια ευρεία γκάμα διαθεματικών ζητημάτων που τον απασχολούν, από αυτά που γουστάρει, «τους γκέι», «τους vegan», μέχρι αυτά που δεν γουστάρει, με «πρώτο μες στη λίστα τη σαπίλα του φασίστα». Ωστόσο, δεν μπορούσα να μη ρωτήσω περισσότερα για όλα αυτά που συμβαίνουν στην κοινωνία μας, ξεκινώντας με το κομμάτι που κυκλοφόρησε πρόσφατα, το οποίο τιτλοφορείται «Το όνομά μου είν’ το δικό σου», μιλάει για τις δολοφονίες του Αλέξη, του Ζακ, του Παύλου, του Βασίλη και πολλών άλλων και αποτελεί «μια γρήγορη και βιαστική βόλτα απ’ το 1985 μέχρι το 2020», όπως διαβάζω κάτω από το βίντεο. «Φυσικά και τα ονόματα που θα μπορούσαν να είναι δικά μας, είναι πολύ περισσότερα», συνεχίζει η περιγραφή και παγώνω τη σκέψη ότι δεν αναφέρεται κανένα όνομα γυναίκας, για να τον πάρω τηλέφωνο και να συζητήσουμε από κοντά.
Η βόλτα μας δεν ήταν ούτε γρήγορη, ούτε βιαστική. Είχαμε πολλά να πούμε με τον Σπύρο Γραμμένο εκείνο το ηλιόλουστο μεσημέρι που τον συνάντησα στο κέντρο της Αθήνας. Είχε φορέσει τις κόκκινες τιράντες του για μία ακόμη φορά, ντύθηκε με ταπεινότητα και μια αφοπλιστική τρυφερότητα και κάναμε μία συζήτηση εφ’ όλης της ύλης, η οποία θα μπορούσε να συνεχιζόταν για ώρες.
Πως γεννήθηκε το νέο σου κομμάτι «Το όνομά μου είναι το δικό σου»; Αυτό το κομμάτι βγήκε σχεδόν αβίαστα, αλλά πολύ δύσκολα. Ήταν πολύ βαρύ, όπως γραφόταν, λόγω των γεγονότων που αναφέρει, αλλά γράφτηκε ευτυχώς γρήγορα. Το έγραψα μια εβδομάδα πριν βγει η απόφαση της δίκης της Χρυσής Αυγής. Ταλαιπωρηθήκαμε πάρα πολύ στη μείξη του, γιατί αναγκαζόμασταν να το ακούμε συνέχεια. Στην πρώτη μείξη ήμασταν επί 6-7 ώρες, με τον Κώστα Μιχαλιό, τον παραγωγό, έτοιμοι να κλάψουμε. Ήταν πάρα πολύ δύσκολο. Βέβαια, από αντίδραση, στο φινάλε, το ακούσαμε μια τελευταία φορά και μας έπιασε νευρικό γέλιο. Έπρεπε να ξεσπάσουμε.
Είναι ένα κομμάτι που μιλάει για το φασιστικό χέρι. Για το χέρι του φασίστα από όπου κι αν προέρχεται, είτε από φασίστες, είτε από το σώμα της αστυνομίας. Το μήνυμα είναι ότι δεν πρέπει να ξεχαστούν αυτοί οι άνθρωποι που αναφέρονται και αυτό που λέει στο τέλος το τραγούδι, στο ραπ κομμάτι του: έγινα λίπασμα για να βγάλει λουλούδια το χώμα. Θα ήθελα πάρα πολύ να είναι όλα πανέμορφα και να μην υπάρχει λόγος να γράφονται τέτοια τραγούδια. Να ζούμε μέσα σε αγάπες και λουλούδια και να γράφουμε για αυτά. Όσο θα ζούμε μέσα σε μία κοινωνία που θα έχει δολοφονίες και ξύλο, θα γράφουμε για αυτά.
Έχω έρθει πολλές φορές, στο παρελθόν, σε αντιπαράθεση με δισκογραφικές εταιρείες, για το γεγονός ότι μέσα στους δίσκους μου έχω και πολύ χαρούμενα τραγούδια και πολύ λυπημένα και οργισμένα τραγούδια και μου έλεγαν πρέπει να βρεις το στιλ σου. Κι εγώ απαντούσα αυτό που πιστεύω. Ζω, γράφω αυτά που ζω, είτε σας αρέσει είτε όχι, δεν μπορώ να κάνω κάτι άλλο.
Ο τίτλος του κομματιού θυμίζει το φεμινιστικό σύνθημα “The personal is political”. Πως βλέπεις την κατάσταση με την έμφυλη ισότητα και την πανδημία της έμφυλης βίας που βγαίνει σιγά-σιγά κάτω απ’ το χαλί; Ευτυχώς, δεν είμαστε στην ίδια κατάσταση με 20 χρόνια πριν. Μπορούν να ζήσουν φίλοι μου κάπως πιο ελεύθερα, αλλά με πάρα πολλές δυσκολίες ακόμη. Φαινομενικά είναι καλύτερα, όμως θέλει ακόμα πολύ αγώνα. Για αυτόν τον λόγο, είμαι μαζί με τις «ακραίες» φωνές. Πρέπει να φωνάζει το «ακραίο» φεμινιστικό κίνημα, ώστε στις πιο μετριοπαθείς φωνές να φτάσει το μήνυμα, όπως και το «ακραίο» αντιφασιστικό κίνημα πρέπει να φωνάζει, και το «ακραίο» κίνημα των αναπήρων πρέπει να φωνάζει για διεκδίκηση δικαιωμάτων.
Το ελληνικό #MeToo έχει αρχίσει να ξεδιπλώνεται και στην Ελλάδα και βγήκες κι εσύ να μιλήσεις για ένα δικό σου τραυματικό βίωμα. Ναι, τα έχω πει αναλυτικά στη συνέντευξη στο The Press Project. Πιστεύω ότι είναι σημαντικό κάθε άτομο που έχει βιώσει κακοποίηση, να βρίσκει τη δύναμη να κάνει αυτό που θα το κάνει να απελευθερωθεί. Κάποιοι μπορεί να μη θέλουν ή να μη μπορούν να μιλήσουν δημόσια. Μπορεί να βρουν έναν άλλο τρόπο για να βγάλουν αυτό το πράγμα από πάνω τους. Στη δική μου περίπτωση, όταν μίλησα στους δικούς μου, ένιωσα δικαιοσύνη. Και νιώθω ακόμα δικαιοσύνη. Αυτό που κάνουν οι θύτες είναι να σε κάνουν εκείνη τη στιγμή συνένοχο. Ήταν πολύ δύσκολο για ‘μένα, αλλά ήταν και μεγάλη χαρά -που ήταν κι αυτή μέρος της δικαίωσης- το ότι μου έστειλε πάρα πολύς κόσμος μηνύματα και μου έλεγε: «Θα δείξω το βίντεο στους δικούς μου και θα μιλήσω. Θα δείξω αυτό το βίντεο στη μάνα μου για να πω ότι με βίαζε ο πατέρας μου.» Πήρα πολλή δύναμη. Μίλησα με πολλούς γνωστούς μου. Με ρώτησαν πολλοί «τι να κάνω;». Εγώ δεν ξέρω τι πρέπει να κάνει ο καθένας. Εγώ προτείνω να πρέπει να βρεις έναν ειδικό για να μιλήσεις για αυτό, έναν ψυχοθεραπευτή. Για να φτάσω στο σημείο εγώ να μιλήσω είχα δύο δικηγόρους, μία ψυχοθεραπεύτρια κι έναν ψυχοθεραπευτή. Ο κάθε άνθρωπος πρέπει να βρίσκει τη δύναμη που κάποιος του έκλεψε. Γιατί κάποιος κάποια στιγμή στη ζωή σου, σου τοποθέτησε στο στήθος μία μπάλα μαύρη και πρέπει να βρεις τον τρόπο να τη φτύσεις. Χαίρομαι που μιλάει ο κόσμος, χαίρομαι που κάποια πράγματα καταφέρνουν να φτάσουν στη δικαιοσύνη. Δεν πιστεύω στην αυτοδικία, αλλά και να έχει παραγραφεί μια υπόθεση, μπορείς να νιώσεις μέσα σου τη δικαίωση.
Πολύς κόσμος έστελνε μηνύματα και μου έλεγε: «Θα δείξω το βίντεο στους δικούς μου και θα μιλήσω. Θα δείξω αυτό το βίντεο στη μάνα μου για να πω ότι με βίαζε ο πατέρας μου.»
Είναι πολύ σημαντικό αυτό που γίνεται τώρα. Το ότι βγαίνει ο κόσμος και μιλάει. Νομίζουμε ότι βγαίνουν κάποιοι άνθρωποι που έχουν μια αναγνωρισιμότητα και εντάξει, είναι πέντε-έξι, όμως πίσω από αυτούς έρχεται ένα ολόκληρο κύμα αυτή τη στιγμή που μιλάει και δεν το μαθαίνουμε. Έρχονται πίσω μας χαμόγελα. Είναι πολύ σημαντικό να ξέρεις ότι αυτό που ξεκίνησε από τη δήλωση της Σοφίας Μπεκατώρου και γιγαντώθηκε, κρύβει τόσα πολλά πρόσωπα θλιμμένα που όμως θα χαμογελάσουν.
Κάτι που σίγουρα έφερε χαμόγελα είναι η συμμετοχή τόσων καλλιτεχνών, όπως και η δική σου, στο χωριό του Πηλίου, Σταγιάτες. Θες να μας πεις δυο λόγια για την κατάσταση εκεί; Οι Σταγιάτες είναι ένα πανέμορφο μέρος, πήγα στην πηγή των Σταγιατών, που λέει κι ο Αλκίνοος. Το νερό βγαίνει μέσα από τις πέτρες, μέσα στη ρίζα ενός πλατάνου. Είναι φοβερό. Μπαίνουν οι κάτοικοι κάθε έξι μήνες και το καθαρίζουν. Τώρα όμως οι κάτοικοι αντιμετωπίζουν τον ακραίο καπιταλισμό και την ιδιωτικοποίηση που θέλει να κάνει ο δήμαρχος εκεί. Υπάρχουν δύο πολύ ωραία βιβλία που έχουν γράψει ο Γιάννης Μπίλας και ο Γιώργος Κολέμπας που μιλάνε για την αποανάπτυξη, για όλο αυτό που μας πασάρουν που είναι απλά μια φούσκα και το ότι ο καπιταλισμός, όπως καταπίνει τους πάντες, θα καταπιεί ολόκληρη τη γη και τον εαυτό του. Πήγα με τα ίδια συναισθήματα, όπως πήγα και πέρυσι στις Σκουριές, για τους ίδιους λόγους που είχα πάει και στην Κερατέα.
Βιώνουμε την κλιματική κρίση και την περιβαλλοντική καταστροφή. Ζούμε συνεχώς μια καταστροφή του περιβάλλοντος από παντού. Πλέον ο πλανήτης στα μισά της χρονιάς δίνει όσα θα μπορούσε να έχει δώσει μέχρι το τέλος του χρόνου. Και κάθε χρόνο, πάει χειρότερα. Βέβαια, μεγάλο μέρος του κόσμου προσπαθεί, κάνει ανακύκλωση. Ακόμη και στο χωριό που μένω από τον Ιούλιο, είδα ότι οι απλοί, λαϊκοί άνθρωποι ανακυκλώνουν και πετάνε ελάχιστα σκουπίδια, ακόμη και τα μαγαζιά. Ό,τι περισσέψει, είτε κομποστοποιείται, είτε τρώγεται από τα ζώα, από τους γλάρους ή τα ψάρια της θάλασσας. Πολλές φορές λένε [σ.σ.: αρνητικά] για την επαρχία, όμως ο κόσμος στα χωριά δεν πετάει σκουπίδια, ξέρει να αγαπάει τη φύση, πάει στο χωράφι με τα πόδια. Στις πόλεις είναι το πρόβλημα που παίρνουμε το αμάξι για να πάμε κάπου και να μην βρούμε να παρκάρουμε. Για απόσταση ενός χιλιομέτρου, παίρνουμε το αυτοκίνητο και παρκάρουμε δύο χιλιόμετρα πιο μακριά.
Σε είδαμε να ερμηνεύεις το «Φανταστικό χωριό» στις Σταγιάτες, πέρα από το θέατρο που παίζατε μέχρι να σας σταματήσει η καραντίνα. Το έμμετρο παραμύθι που έγραψες μιλάει για το ιδανικό χωριό, ποια είναι η δική σου ουτοπία; Η δική μου ουτοπία είναι το Φανταστικό Χωριό, μέχρι πριν να προσπαθήσει άθελά του ο Κεφάλας να κάνει τη ζημιά. Για εμένα, ουτοπία είναι μια μικρή κοινότητα, όπου όλοι οι άνθρωποι θα είναι ίσοι. Αν ισχύσει αυτό, θα εκλείψουν πάρα πολλά προβλήματα, από το άγχος, από το να θέλει ο ένας να έχει περισσότερα από τον άλλο που είναι κι αυτό κομμάτι του καπιταλισμού και του σύγχρονου κόσμου, μέχρι τις ψυχικές ασθένειες που βασανίζουν πολύ κόσμο. Πιστεύω ότι χρειάζονται μικρές κοινότητες για να υπάρχει συζήτηση και κουβέντα και να λύνονται τα θέματα.
Για εμένα, ουτοπία είναι μια μικρή κοινότητα, όπου όλοι οι άνθρωποι θα είναι ίσοι.
Κάτι που έχω καταφέρει να κάνω στην ομάδα με τους μουσικούς που συνεργάζομαι τα τελευταία έξι χρόνια είναι το γεγονός ότι οποιοδήποτε πρόβλημα υπάρχει, το λέμε εκείνη τη στιγμή. Έχει τύχει δύο φορές, άθελά μου, να προσβάλλω έναν μουσικό και να έρθει στο διάλειμμα να μου πει «αυτό που έκανες με πείραξε», να συζητήσουμε, να του ζητήσω συγγνώμη και μετά από πέντε λεπτά να βγαίνουμε στη σκηνή πάρα πολύ αγαπημένοι. Το προσπαθεί όλη η ομάδα αυτό, γιατί όταν κρατάς πράγματα μέσα σου, δημιουργούνται προβλήματα και συμπλέγματα. Πάντως να πούμε ότι το Φανταστικό χωριό έχει κυκλοφορήσει σε βιβλίο από τις εκδόσεις ΚΨΜ, ενώ περιμένουμε πως και πως να ξαναανοίξουν τα θέατρα για να ξαναπαίξουμε.
Μέσα στην πανδημία, ο καλλιτεχνικός χώρος που ήδη φυτοζωούσε, υπέστη ισχυρό πλήγμα. Αναδύθηκαν όμως πρωτοβουλίες όπως το Support Art Workers. Πιστεύεις ότι η Ελλάδα στηρίζει τους καλλιτέχνες της; Η Ελλάδα τρώει τα παιδιά της, όπως έχουν γράψει οι ποιητές μας. Η Ελλάδα στηρίζει αυτές τις τέσσερις οικογένειες που κάνουν κουμάντο και ξεπουλάνε τα πάντα, νησάκια, αρχαιολογικούς χώρους κι ό,τι μπορείς να φανταστείς. Κανέναν δεν στηρίζουν, δε νομίζω ότι υπάρχει κάποιος κλάδος που στηρίζεται. Είναι ωραία κίνηση το Support Art Workers, είδαμε κιόλας ότι κόσμος που απλά παρακολουθεί την τέχνη στηρίζει τους καλλιτέχνες.
Εμείς είδαμε τη στήριξη στην πράξη, με το crowdfunding που κάναμε για τον καινούργιο δίσκο. Τρεις μέρες πριν κλείσει το crowdfunding, είχε ολοκληρωθεί το ποσό κι ο κόσμος έβαζε ακόμα λεφτά μέχρι τη λήξη της προθεσμίας. Μας έδωσαν 1,5 χιλιάρικο παραπάνω. Φτάσαμε δηλαδή στο ποσό που όντως θα θέλαμε. Ήμασταν τρεις μέρες βουρκωμένοι. Βλέπαμε ότι συνεχίζουν να μπαίνουν χρήματα και μας έστελναν μήνυμα τύπου «Πιείτε τα σε μπύρες». Εκεί λες τι αγάπη είναι αυτή. Την ειλικρίνεια που δίνει η τέχνη στον κόσμο, ο κόσμος κάπως έτσι την γυρνάει πίσω. Είναι ο πρώτος δίσκος που κάνω και θα πληρωθούν όσοι εργάστηκαν. Δεν θα ζητήσω σε κανέναν να μου κάνει κάτι χαριστικά.
Μας έδωσαν 1,5 χιλιάρικο παραπάνω και μας έλεγαν «Πιείτε τα σε μπύρες». Εκεί λες, τι αγάπη είναι αυτή.
Πως βλέπεις τις διαδικτυακές συναυλίες; Είχα κάνει πέρυσι, στις 13 Μάρτη, γιατί είχαμε εμφάνιση στο Σταυρό του Νότου και 12 Μάρτη μας είπαν ότι κλείνουμε και το κάναμε διαδικτυακά. Ήταν πάρα πολύ άσχημο για εμάς. Περάσαμε πάρα πολύ δύσκολα. Από την άλλη, χαρήκαμε που δώσαμε χαρά. Υπάρχει κόσμος που ζει στην επαρχία και είναι δύσκολο να φτάσουμε εμείς εκεί κι έχει την ανάγκη να το παρακολουθήσει έτσι. Δε νομίζω όμως ότι έχει καμία σχέση με το ζωντανό. Αυτή τη στιγμή, με ενδιαφέρει να δουλέψουμε με απόλυτη ασφάλεια. Ποτέ δεν είπα, καμία στιγμή, ανοίξτε τα θέατρα ή τις μουσικές σκηνές, εφόσον υπάρχει πρόβλημα. Δεν θα ‘θελα να μπουν 500 άτομα σε ένα χώρο αυτή τη στιγμή. Πρώτα απ’ όλα είναι η υγεία και η ασφάλειά μας. Αργήσαμε να το μάθουμε αυτό. Παίζαμε με σπασμένα μπουκάλια στη σκηνή και γυαλιά. Ανέβαιναν τεχνικοί να φτιάξουν τα φώτα χωρίς να είναι δεμένοι. Είχαμε εργατικά ατυχήματα.
Τι περιμένουμε από τον Σπύρο Γραμμένο καλλιτεχνικά; Θα κυκλοφορήσει σύντομα ο νέος δίσκος, είναι όλα έτοιμα, μένει μόνο να κοπεί στο εργοστάσιο για να τον στείλουμε και στον κόσμο που μας βοήθησε να τον βγάλουμε. Θα λέγεται «ΔΙσΚΟ σας», από το δίσκος και το δικό σας, επειδή θα βγάλουμε ένα βινύλιο κι ο κόσμος βοήθησε να το υλοποιήσουμε. Έχει μέσα 16 τραγούδια, στην ψηφιακή έκδοση, απλά το βινύλιο έχει λιγότερα, γιατί δεν χωράνε πρακτικά. Περιλαμβάνει τραγούδια που έγραψα από το Γενάρη του ‘16 μέχρι τον Οκτώβρη του ‘20. Πιέστηκα για να κάνω αυτή την επιλογή.
Ένα τραγούδι από αυτά δεν περίμενα καθόλου να το πω. Είναι πιο εσωτερικό, ψυχαναλυτικό, προσωπικό, ζεϊμπέκικο. Λέγεται «Μεγάλωσα». Αυτό που σκεφτόμουν όταν το έγραφα είναι ότι όσο και να αγχωνόμαστε και να πονάμε, δεν θα φτάσει ποτέ σε ένταση τον μεγαλύτερό μας πόνο, τη στιγμή της γέννησής μας. Ο πόνος και το άγχος είναι τόσο μεγάλο που, ξέρεις τι, έχουμε περάσει τον μεγαλύτερό μας πόνο.
Το καλοκαίρι, θα είμαι στο θέατρο σε μία παράσταση που ακόμα δεν έχουμε βρει ακόμη τον τίτλο, μαζί με το Λάκη Λαζόπουλο και τη Λένα Ουζουνίδου. Είναι ένα έργο που το γράφει ο Λάκης, σε σκηνοθεσία Βαγγέλη Θεοδωρόπουλου κι έχει να κάνει με έναν ήρωα της επανάστασης του 1821, το Γεώργιο Καραϊσκάκη. Θα πάμε και περιοδεία. Ταυτόχρονα, θα κυκλοφορήσει κι ένα βιβλίο με διηγήματα που λέγεται «Οι Ιστορίες του Χόρχε» που μιλάει για τις περιπέτειες ενός τύπου που ζει σε ένα χωριό και προσπαθεί να καταλάβει αυτό που λέμε πραγματικότητα, το πως λειτουργεί η κοινωνία.