Αν ο συνομιλητής σου τυχαίνει να είναι ο διευθυντής του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης κι ανασκαφέας της Ελεύθερνας Νίκος Σταμπολίδης, ένα ελάχιστο τραπέζι στο αίθριο του εστιατορίου του μπορεί να μετατραπεί σε λίγα λεπτά στο όχημα που θα σε ταξιδέψει σε κάθε γωνιά της υδρογείου, στους πολιτισμούς του κόσμου, κάνοντας συνεχή άλματα στο χρόνο. Ο κυριολεκτικός χρόνος καταργείται αυτόματα. Καταιγιστικός, γοητευτικός, προσηνής, ο πιο χαριτωμένος άνθρωπος της επιστήμης της Αρχαιολογίας στη χώρα, ο καθηγητής Σταμπολίδης όση ώρα καθόμαστε μαζί δέχεται ένα βομβαρδισμό κλήσεων στο κινητό του και στη φορητή συσκευή του σταθερού του γραφείου του. Μου περιγράφει τι έχει κάνει από το πρωί και τι τον περιμένει και πανικοβάλλομαι. «Υποτίθεται ότι ήρθα να φάω και να σας περιμένω. Έπρεπε προηγουμένως να προλάβω να κάνω την αλληλογραφία στα ιταλικά, την αλληλογραφία με τα άλλα μουσεία, ενώ συγχρόνως μιλούσα στη βοηθό μου και απαντούσα και στα mail, γιατί δεν μπορούν να περιμένουν. Μετά από εσάς περιμένω την Πέγκυ Σωτηρακοπούλου που έβγαλε το καινούριο της βιβλίο για την κεραμεική του Δασκαλιού στην Κέρο».
Σε μια από τις κλήσεις που δέχεται τον ακούω να εξομολογείται: «Πρέπει να φύγω, να εκδράμω, πρέπει οπωσδήποτε να αλλάξω περιβάλλον, παραστάσεις και να λειτουργήσει το σώμα μου όχι στην καθιστική στάση αλλά σε εκείνη του κατσικιού, που τρέχει να αναζωογονούνται οι νευρώνες».
«Αν όπως έλεγε ο Σωκράτης, η γνώση είναι το εμβαδόν ενός κύκλου και η άγνοιά μας είναι η περιφέρεια αυτού του κύκλου, όσο μεγαλώνει το εμβαδόν του κύκλου τόσο μεγαλώνει και η άγνοια.» (Φωτογραφία: Ανδρέας Σιμόπουλος / FOSPHOTOS)
Πώς τα βγάζετε πέρα με τόσα μέτωπα, από την Ελεύθερνα και το Κεντρικό Αρχαιολογικό Συμβούλιο μέχρι το Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης και το Πανεπιστήμιο; Τι να σας πω; Υπάρχουν στιγμές που είσαι τόσο ευτυχής απ’ τα πράγματα που προχωρούν, κι αυτό σου ξεπληρώνει όλη την κούραση. Δεν μπορείς να εξυπηρετήσεις 30 τηλέφωνα και 15 ανθρώπους μαζί!
Δεν γράφει πάντως πάνω σας η κούραση. Εδώ μού λένε «σου πάει η κούραση»! Εν πάση περιπτώσει, αν δεν γερνάω το μυστικό είναι πως κάνω πάντα πράγματα που θέλω.
Οπότε, υποθέτω, λέτε και τα «όχι» σας. Αυτό είναι το μεγάλο μου μειονέκτημα.
Δεν λέτε «όχι»; Σπανίως. Κι ο φόρτος της εργασίας βγαίνει από τα μάτια, βγαίνει από τα αυτιά, βγαίνει κι απ’ τα ρουθούνια κι ο καναπές του γραφείου είναι εκεί για εικοσάλεπτες οριζοντιώσεις της σπονδυλικής στήλης. Με βλέπετε και νομίζετε είμαι μια χαρά. Δεν ξέρετε ότι ο αυχένας μου βγάζει φωτιές γιατί είμαι σε υπερένταση. Σας μιλάω αλλά παρακολουθώ και τι γίνεται, βλέπω ποιος μπαίνει στο Μουσείο, κοιτάζω στο πωλητήριο τι γίνεται. Είμαι εν εγρηγόρσει, αλλά αυτό το εγρηγόρσει πόσο μπορεί να κρατήσει; Πρέπει να ‘χει κανείς ατσάλινα νεύρα. Θα έλεγα ότι εάν στη ζωή του ένας άνθρωπος, σε μια νορμάλ ζωή, έστω και με ένταση, κάνει δέκα πράγματα, εγώ έχω κάνει εκατό, άρα θα έπρεπε να έχω πέντε ζωές παραπάνω. Τουλάχιστον! Δεν γίνεται. Είμαι νορμάλ άνθρωπος, αγαπώ τον ύπνο, θα ήθελα να κοιμάμαι το οκτάωρό μου, αλλα τα τελευταία χρόνια είμαι ευχαριστημένος και με πέντε ώρες. Αλλά προσέξτε, δεν είναι ότι αυτό το κάνεις δύο μήνες και τέλειωσε. Είναι συνεχόμενο.
Και το καλοκαίρι; Το καλοκαίρι είναι οι ανασκαφές. Δεν έχω κάνει ποτέ διακοπές στη ζωή μου!
Είναι δυνατόν; Είναι! Αυτό που έχω κάνει είναι εκατοντάδες ταξίδια σε χώρες μυθικές, για να περπατήσω και να ψηλαφήσω ο ίδιος τους αρχαιολογικούς χώρους, τα μουσεία και τις αποθήκες, από το Αραράτ, με τα πόδια, μέχρι το Μαρόκο, από την Αίγυπτο μέχρι την Εγγύς Ανατολή κι από την Κίνα μέχρι το Περού. Αυτό δεν είναι διακοπές, είναι μια τεράστια δεξαμενή γνώσης. Διότι είναι τελείως διαφορετικό να διαβάζεις για όλα αυτά τα πράγματα από τα βιβλία και τελείως διαφορετικό να τα βλέπεις και να τα αγγίζεις. Αλλά, αν όπως έλεγε ο Σωκράτης, η γνώση είναι το εμβαδόν ενός κύκλου και η άγνοιά μας είναι η περιφέρεια αυτού του κύκλου, όσο μεγαλώνει το εμβαδόν του κύκλου τόσο μεγαλώνει και η άγνοια.
Από την έκθεση «Κυκλαδική Κοινωνία 5000 χρόνια πριν» (Φωτογραφία: Πάρις Ταβιτιάν)
Από τους αρχαιολογικούς χώρους του κόσμου και τα μουσεία ποιο σας συγκλόνισε πραγματικά; Αυτή που με συγκλονίζει πάντα είναι η Τουρκία, γιατί είναι η Μικρά Ασία εκεί, είναι όλοι οι πολιτισμοί από την Τροία, τους Χετταίους, τους Μυκηναίους, τους Ελληνες μέχρι τους Ρωμαίους. Όχι μόνο στα παράλια, στη Σμύρνη, στην Τροία, αλλά μέχρι βαθιά στη λίμνη Βαν και στο Αραράτ. Επίσης, η Συρία, η οποία δεν υπάρχει πια. Και λυπάμαι πραγματικά. Την έχω γνωρίσει αυτή την χώρα τουλάχιστον σε δέκα-δώδεκα ταξίδια κι έχω εκπαιδεύσει φοιτητές μου, οι οποίοι λένε «εμείς τουλάχιστον προλάβαμε και είδαμε μια χώρα». Φυσικά με συγκλονίζει πάντα και η Ιταλία. Όταν λέω Ιταλία, δεν εννοώ μόνο τη Ρώμη, εννοώ από το Τράπανι ή από τη Μαρσάλα μέχρι την Βενετία ή από την Ετρουρία και την Τοσκάνη μέχρι την Σαρδηνία. Αυτές είναι χώρες-φωλιές μυθικές του πολιτισμού μας, χώρες της Μεσογείου, που έχουν σχέση μεταξύ τους, κομμάτια της παγκόσμιας κληρονομιάς. Φυσικά, υπάρχουν και άλλες γοητευτικές χώρες, όπως η Αίγυπτος, η Ιορδανία, το Μαρόκο, η Τυνησία, η Μάλτα, η Ισπανία. Αν δεν δεις την Ανδαλουσία τι έχεις δει; Και δεν εννοώ μόνο τις αρχαιότητες, φοινικικές, ιβηρικές, ελληνικές και αραβικές. Ξέρετε, η αρχαιολογία δεν χωρίζεται σε περιόδους, όσο κι αν θέλουμε να το κάνουμε εμείς για λόγους ευκολίας και επιστήμης. Η αρχαιολογία είναι μία και ενιαία.
Λέτε ότι σε αυτές τις χώρες φωλιάζει ο παγκόσμιος πολιτισμός. Σήμερα, με όλες τις αλλαγές και τις κοσμογονίες που έχουν συντελεστεί, πού επιζεί ως ζωντανό κύτταρο ο πολιτισμός; Πρέπει να είμαστε ειλικρινείς. Πάντοτε υπήρχαν καταστροφές, κορυφώσεις και πτώσεις. Πιθανότατα βρισκόμαστε στην πτώση. Όπως στον άνθρωπο, έτσι και στον ανθρώπινο πολιτισμό είναι νομοτελειακό αυτό. Γεννιέσαι, μεγαλώνεις, κορυφώνεσαι και μετά κατεβαίνεις πάλι τη σκάλα και φεύγεις. Αυτά πρέπει να τα βιώσουμε, να τα φιλοσοφήσουμε για να γινόμαστε καλύτεροι άνθρωποι. Αυτό που βιώνουμε τώρα δεν είναι μόνο οικονομικό πρόβλημα. Γιατί και η οικονομία κομμάτι του πολιτισμού μας είναι. Είναι φαινόμενο του πολιτισμού γιατί η ανθρωπότητα πάντα πηγαίνει στραβά. Και πηγαίνει στραβά διότι ανεβάζει στα ύψη τον τεχνολογικό της πολιτισμό και ποτέ το εσωτερικό της, την ψυχή του ανθρώπου. Αυτή είναι η διαφορά.
Οι άνθρωποι δεν έχουν αλλάξει στη διαχρονία της ανθρωπότητας; Στις συμπεριφορές τους οι άνθρωποι δεν έχουν αλλάξει. Τις βλέπουμε στην Ιστορία των Ιδεών. Δεν υπάρχουν διαφορές είτε είμαστε στα 2000 π.Χ., είτε στα 2000 μ.Χ. Αγαπάμε, μισούμε, ζηλεύουμε, φθονούμε. Κυρίως το τελευταίο, τον τελευταίο καιρό.
Αυτό αναδεικνύουν και τα 300 εκθέματα της έκθεσής σας για την κυκλαδική κοινωνία; Μπορούμε, αλήθεια, να γνωρίζουμε πώς ήταν μια ημέρα του ανθρώπου εκείνης της εποχής; Ναι, στο βαθμό που μπορεί να εξάγει κανείς πράγματα από ένα πολιτισμό, από τον οποίο δεν έχουν διασωθεί στοιχεία γραφής, κείμενα, αν και αυτό δεν θα διόρθωνε κάτι. Γιατί πάλι θα βλέπαμε τα πράγματα με τα μάτια ενός κυκλαδίτη εκείνης της εποχής κι εμείς θα έπρεπε να βρούμε αν έλεγε αλήθεια ή ψέματα, αν ήταν αιθεροβάμων… Το περιβάλλον των νησιών δεν έχει αλλάξει πάρα πολύ, τα νησιά είναι τα νησιά, είτε έχει ανέβει η θάλασσα, είτε έχει κατέβει, είναι ανεμοδαρμένα, όπως και τότε, με τεράστια ηλιοφάνια, όπως και τότε, και η πανίδα και η χλωρίδα επίσης δεν έχουν αλλάξει.
«Ζούμε σε μια κοινωνία όπου τρέχουμε με άγχος, τα θέλουμε όλα γρήγορα, δεν τα χωνεύουμε πια. Θεωρώ αδιανόητο το ότι οι άνθρωποι έχουν μπλέξει την ευτυχία με την πλησμονή, με το πλήθος, με τον αριθμό, με τον πλούτο. Αυτό, να το πω κομψά, είναι διπολικό.»
Πώς ήταν η καθημερινοτητα αυτών των ανθρώπων; Θα έλεγα ότι μια μέρα ενός Κυκλαδίτη του 2500 π.Χ. ήταν να μπει στο ψαροκάικό του ή στο πλοίο, να ενδυθεί τον μανδύα της περιέργειας και του αγνώστου και να περάσει στο απέναντι νησί, να ανταλλάξει εμπορεύματα κι ιδέες. Αυτό όμως είναι κάτι που αυτόματα τον στερούσε από την οικογένειά του. Την ίδια μέρα η γυναίκα μπορούσε να φτιάξει την τροφή των παιδιών της ή, αν είχε καιρό, να φτιάξει και δυο αγγεία. Κάποιος άλλος την ίδια στιγμή μπορούσε να επεξεργάζεται ένα μαρμάρινο ειδώλιο. Φυσικά θα υπήρχαν και άρχουσες τάξεις, δηλαδή κάποιοι που δεν θα ήταν σαν τους άλλους. Το βλέπουμε και στα ειδώλια γύρω στο 2400 π.Χ.
Σε τι διαφέρουν από τα υπόλοιπα; Έχουνε λώρους, έχουνε όπλα, έχουν τελαμώνες, οι κομμώσεις και τα χαρακτηριστικά του προσώπου τους είναι περισσότερο προσωπογραφικά, δηλαδή ατομικά.
Επομένως, και το 2500 π.Χ η κοινωνία ήταν ταξική. Μην το παίρνετε με την έννοια που είναι σήμερα. Αλλά οπωσδήποτε υπήρχαν άνθρωποι, οικογένειες, ομάδες, οι οποίες είχαν διαφορετικό πλούτο, όχι μόνο πνευματικό, αλλά και υλικό, κάτι πολύ φυσικό. Ένας άνθρωπος που ασχολείται με την καλλιέργεια της γης και δεν είναι απαραίτητα ο ίδιος ιδιοκτήτης καραβιών, δεν έχει καιρό για να ψάξει άλλα πράγματα.
υτό που με ξεκουράζει πάρα πολύ, είναι, όσο κι αν φαίνεται οξύμωρο, η ανασκαφή. Γιατί το σώμα μου κινείται, δεν είναι στη θέση τού διαβάζοντος ή του γράφοντος. Και φυσικά, η θάλασσα. Είναι το ωραιότερο θηλυκό.» (Φωτογραφία: Ανδρέας Σιμόπουλος / FOSPHOTOS)
Υπάρχουν χνάρια για τι συνέβαινε στο μυαλό των ανθρώπων την εποχή αυτή; Πώς προσλάμβαναν τη ζωή, πώς αντιλαμβάνονταν τον θάνατο; Ναι, χάρη στα ταφικά τους έθιμα. Εκεί μπορεί να καταλάβεις τις πίστεις, τις δοξασίες, τον τρόπο με τον οποίο αντιμετώπιζαν οι θνητοί τους νεκρούς τους. Για παράδειγμα, όταν βλέπουμε να λυγίζουν σε ορισμένους τάφους τα σπαθιά των νεκρών, για να μην τα χρησιμοποιήσει κάποιος άλλος, σημαίνει ότι πιστεύουν ότι θα τα χρησιμοποιεί μόνο αυτός στον οποίο ανήκει και ο οποίος πέθανε. Άρα πιστεύουν σε μια Αλλη Ζωή, στο Επέκεινα. Επίσης βλέπουμε το κεφάλι να αντιμετωπίζεται με ένα διαφορετικό τρόπο, δηλαδή να ακουμπά πάντα πάνω σε ένα λίθινο προσκέφαλο κι όταν γίνεται ανακομιδή στον τάφο και φέρνουν άλλο νεκρό, ενώ παραμερίζουν τα οστά του σώματος, του κεφαλιού δεν τα μετακινούν. Επίσης, σε κάποιες περιπτώσεις, κάποια από τα κτερίσματα δεν βρίσκονται γύρω από τον νεκρό, αλλά μπροστά στο πρόσωπό του για να τα βλέπει. Αυτό σημαίνει ότι πιστεύουν σε κάτι που υπάρχει και μετά.
Ο πολιτισμός τους μπορεί να χαρακτηριστεί υψηλός; Είναι υψηλός, αλλά στο μέτρο της σύγκρισης. Μην ξεχνάμε ότι το 2500 π.Χ., που απαντάμε αυτά τα καταπληκτικά ειδώλια, ή τις καθιστές μορφές σε θρόνους, όπου η κομψότητα και η αισθητική είναι εξαιρετικά ανεβασμένες, είχαμε την πρώτη πυραμίδα της Γκίζας. Μιλάμε για δυο διαφορετικούς πολιτισμούς συγχρόνως, κορυφαίους, αλλά βλέπετε τι κάνει ο ένας, μέσα στην ευφορία του Δέλτα, από τις όχθες του Νείλου, και τι κάνει ο άλλος που έχει γλίσχρα και δύσκολη ζωή, πράγμα που ωστόσο αυτόματα του ανοίγει τον ορίζοντα, του ανοίγει τον νου και έτσι γνωρίζει κι άλλους ανθρώπους. Το ξέρουμε αυτό γιατί έχουν βρεθεί αγγεία από την Τροία κι από την Λήμνο στις Κυκλάδες. Ο κυκλαδικός κόσμος είναι ένας θαλάσσιος κόσμος και δεν μπορεί να είναι διαφορετικός. Διότι τα νησιά έχουν ένα πεπερασμένο πλούτο, εκτός από τη Νάξο και την Πάρο. Δεν είναι σαν την Κρήτη που θα φάνταζε εκείνη την εποχή ήπειρος, ως Ωκεανία. Μιλάμε λοιπόν για ένα λιτό πολιτισμό. Από τις νεολιθικές καθιστές οκλαδόν παχουλές μορφές τι έχουμε εμείς εδώ; Αντίστοιχα, οκλαδόν καθιστές μορφές σαν ένα βότσαλο, σαν ένα βιολί, σαν ένα λεπτεπίλεπτο πράγμα βαμμένες κόκκινες και μπλε, σπανιότερα μαύρες και πράσινες. Το υλικό και η φύση προσδιορίζει το όραμα του κόσμου σου.
Γιατί είναι σταυρωμένα τα χέρια σε πολλά ειδώλια; Δεν νομίζω ότι είναι εύκολο να εισχωρήσεις στο νόημα των χειρονομιών, διότι πολλές φορές ακόμα και σήμερα μια χειρονομία μπορεί να αλλάξει σε σχέση με την αντίστοιχη προ 50 χρόνων. Έχουμε πολλά κενά στην προσέγγιση του κυκλαδικού πολιτισμού, και γιατί κάποια ευρήματα έφυγαν ανεπιστρεπτί στο εξωτερικό. Η λεηλασία αυτού του πολιτισμού στον 20ο αιώνα και ειδικότερα μετά το Β’ Παγκόσμιο μας έκαναν να χάσουμε τις συνάφειές τους.
Από την έκθεση «Κυκλαδική Κοινωνία 5000 χρόνια πριν» (Φωτογραφία: Πάρις Ταβιτιάν)
Δεν είναι δυνατό ούτε καν να γίνουν οι διαφοροποιήσεις μεταξύ Νάξου και Ανάφης, για να φέρω το παράδειγμα ενός εύφορου και ένος στέρφου κυκλαδονησιού; Μπορούμε να τις κάνουμε με υποθέσεις εργασίας, οι οποίες μπορεί και να ισχύουν. Όμως, κάθε πείραμα πρέπει να αποδεικνύεται για να ισχύει. Κι εδώ δεν ισχύει τίποτα.
Ο μέσος όρος ηλικίας ποιος ήταν τότε; Δεν το ξέρουμε. Πάρα πολλά από τα οστά έχουν πεταχτεί, δυστυχώς. Ξέρουμε από προϊστορικά οστά στην Κρήτη ότι ο μέσος όρος είναι γύρω στα 40, 55 το πολύ. Αλλά υπάρχουν και εξαιρέσεις. Ξέρουμε ότι ο Σοφοκλής έφτασε 81 και ήταν μια χαρά. Ο Σωκράτης είχε ένα παιδί έξι μηνών και ήταν 71 όταν ήπιε το κώνιο.
Μπορείτε να υποστηρίξετε ότι έχετε στήσει την πληρέστερη έκθεση για τον κυκλαδίτικο πολιτισμό; Όχι. Το 25% των εκθεμάτων είναι από τη μόνιμη έκθεσή μας και το 75% προέρχεται από τα μουσεία κα την Εφορεία Κυκλάδων, από τη Νάξο κυρίως, από τα μουσεία Νάξου, Απειράνθου, της Σύρου, της Πάρου. Αρκετά προέρχονται και από το Εθνικό Αρχαιολογικό και από το μουσείο Κανελλοπούλου. Η έκθεση είναι πληρέστερη από την άποψη του context της, ότι θα δεις σφαιρικά τα πράγματα. Η φιλοσοφία της είναι «τόσο, όσο». Το μεγάλο μας ειδώλιο, που είναι άγαλμα, 1 και 40 ύψος, όπως το αντίστοιχο του Εθνικού Αρχαιολογικού, είναι απο τις εξαιρέσεις αυτού του πολιτισμού. Άλλωστε, αυτή είναι και η γοητεία της έκθεσης. Πώς με πολύ λίγα, αλλά διαλεγμένα καίρια εκθέματα, μπορείς να καταλάβεις χωρίς να κουραστείς. Ζούμε σε μια κοινωνία όπου τρέχουμε με άγχος, τα θέλουμε όλα γρήγορα, δεν τα χωνεύουμε πια. Θεωρώ αδιανόητο το ότι οι άνθρωποι έχουν μπλέξει την ευτυχία με την πλησμονή, με το πλήθος, με τον αριθμό, με τον πλούτο. Αυτό, να το πω κομψά, είναι διπολικό.
Μα ζούμε σε διπολικούς καιρούς. Εγώ δεν το ένιωσα έτσι. Ούτε παιδί ούτε τώρα. Υπάρχουν πράγματα που σε κάνουν ευτυχισμένο και χρειάζονται μόνο την υγεία σου. Φανταστείτε μια καταιγίδα και η επόμενη μέρα να είναι τόσο λαμπρή, τόσο ξάστερη, κι εσείς να κάνετε μια βόλτα στην παραλία! Αυτό δεν είναι ευτυχία; Δεν θα ήταν ακόμη καλύτερη ευτυχία αν ο διπλανός σας νιώθει το ίδιο;
Αν ο κυκλαδίτικος πολιτισμός μας διδάσκει τη λιτότητα… Δεν θα έλεγα τόσο λιτότητα, όσο μια ισορροπία.
Ο πολιτισμός του Ομήρου στην Ελεύθερνα τι μας διδάσκει; Μας διδάσκει ακόμη και τότε το ίδιο, με ένα διαφορετικό τρόπο. Οι ύλες, μέσω του εμπορίου, μέσω των ταξιδιών, μέσω της επικοινωνίας, ήταν σαφώς πλουσιότερες από ότι στα κυκλαδονήσια της 3ης χιλιετίας. Υπήρχε όχι μόνο ο χαλκός αλλά και ο σίδηρος.
Η καθημερινότητα των ανθρώπων είναι όπως την περιγράφουν ο Όμηρος, ενδεχομένως και ο Ησίοδος; Ναι. Οι άνθρωποι ήταν με όλες τις ευκολίες και δυσκολίες μιας ζωής, αλλά είχαν και συναισθήματα, είχαν και τρόπους ισορροπίας. Υπήρχαν επίσης τάξεις.
Ποια εποχή οι άνθρωποι γλεντάγαν περισσότερο; Οι άνθρωποι διασκέδαζαν πάντα. Μουσική έχουν ακόμη κι όταν δεν υπήρχαν όργανα, αφού μουσική είναι η φωνή του ανθρώπου, το κελάρυσμα του νερού, ο παφλασμός των κυμάτων. Άρα την είχαν τη μουσική μέσα τους με τις λέξεις, τον ήχο τους και τον τρόπο που εκφέρονται, που είναι η διαφορά μας από τους πιθήκους. Αλλά βλέπετε πώς οπισθοδρομούν οι άνθρωποι από την έλλειψη επικοινωνίας, που έρχεται μέσα από τους ηλεκτρονικούς υπολογιστές. Αυτό μαζί με το γεγονός ότι οι λέξεις φτωχαίνουν αποδεικνύουν αυτό που σας είπα και πριν. Δεν είναι οικονομικό το θέμα σήμερα, ζούμε μια γενικότερη πτώση. Με τα συντετμημένα μηνύματα, τις συντετμημένες λέξεις, σήμερα δεν χρησιμοποιούν παραπάνω από 500 λέξεις. Μετρήστε τις. Ποιος λέει, ας πούμε, ραδινός, που σημαίνει ψηλόλιγνος σαν μίσχος λουλουδιού;
Τριάντα δύο χρόνια στην Ελεύθερνα. Θυμάστε το πρώτο σας εύρημα; Βέβαια το θυμάμαι. Ητανε Σεπτέμβρης του ‘85 και στην τομή Α βρήκαμε το αποτεφρωτήριο, σε μια απόσταση 10-15 μόλις εκατοστών από εκεί που πατούσαμε. Ενα ολόκληρο κρεματόριο με όλα τα ευρήματα από τις καύσεις των νεκρών πολεμιστών, σπασμένα αγγεία, όπλα, εργαλεία από κάθε είδους υλικό, πηλό, ημιπολύτιμους λίθους, ασήμι, χρυσό, σίδηρο, χαλκό. Βεβαίως, θυμάμαι το πρώτο εύρημα, όπως θυμάμαι και το ’86, την επόμενη χρονιά -τότε σκάβαμε Σεπτέμβρη και Οκτώβρη, μετά το αλλάξαμε στο καλοκαίρι – έναν κατακλυσμό 36 ωρών, όπου εμείς δεν μπορούσαμε να φύγουμε από την ανασκαφή και να πάμε προς το χωριό. Συγκλονιστικές στιγμές! Τότε μου ήρθε η ιδέα του στεγάστρου. Θυμάμαι κι άλλες μοναδικές στιγμές και ευρήματα. Ο τάφος των Πριγκιπισσών, που μας έβαλε και στα top ten του κόσμου, η καύση του πολεμιστή και η εκτέλεση του αιχμαλώτου εχθρού του, όπως ακριβώς την περιγράφει ο Όμηρος. Γι’ αυτό είναι διάσημη η Ελέυθερνα, γιατί αρχαία έχει παντού!
«Αυτό που βιώνουμε τώρα δεν είναι μόνο οικονομικό πρόβλημα. Γιατί και η οικονομία κομμάτι του πολιτισμού μας είναι. Είναι φαινόμενο τού γιατί η ανθρωπότητα πάντα πηγαίνει στραβά. Και πηγαίνει στραβά διότι ανεβάζει στα ύψη τον τεχνολογικό της πολιτισμό και ποτέ το εσωτερικό της, την ψυχή τού ανθρώπου.» (Φωτογραφία: Ανδρέας Σιμόπουλος / FOSPHOTOS)
Πώς περιγράφετε τη σχέση σας με την Κρήτη; Γεννήθηκα στο κέντρο των Χανίων, στον Αγ. Νικόλαο, πολύ κοντά στα βενετσιάνικα κάστρα και στο λιμάνι. Κάτω από τα πόδια μας ήταν η μινωϊκή Κυδωνία. Απ΄τον πατέρα μου η καταγωγή είναι κωνσταντινοπολίτικη, μικρασιάτικη. Αυτός ο συνδυασμός νομίζω μού έκανε πολύ καλό.
Τα παιδικά χρόνια στα Χανιά ήταν ευτυχισμένα; Πολύ. Φτιάχναμε σπαθιά, παίζαμε πόλεμο, τρέχαμε στις βάρκες στο λιμάνι! Να μας κυνηγά η μάνα μας, να κοιμηθούμε ώρες μεσημεριού το καλοκαίρι, κι εμείς να μην ησυχάζουμε. Θυμάμαι υπήρχε μια κληματαριά, η οποία έπιανε από τα σπίτια μέχρι το ναό του Αγ. Νικολάου, τεράστια, κι εμείς είμασταν σκαρφαλωμένοι σε αυτή και στα δέντρα. Ήταν ευτυχισμένα χρόνια. Όταν μεγαλώσαμε, στο Γυμνάσιο, αυτό που λατρεύαμε ήταν οι εκδρομές.
Πού σας πηγαίναν; Παντού! Στο Φαράγγι της Σαμαριάς, στο Ηράκλειο για να δούμε την Κνωσσό, παντού! Είχαμε δασκάλους, όμως.
Από την έκθεση «Κυκλαδική Κοινωνία 5000 χρόνια πριν» (Φωτογραφία: Πάρις Ταβιτιάν)
Το μικρόβιο της αρχαιολογίας σάς μπήκε από τις επισκέψεις στην Κνωσσό;’Οχι, διότι αυτό υπήρχε ήδη από τη γειτονιά, είχε βενετσιάνικα κάστρα, τα νεώρεια, κομμάτια από τη βυζαντινή πόλη κι ανασκαφές.
Τα 30 χρόνια του μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης συμπίπτουν με τα 20 δικά σας στο τιμόνι του. Είναι σαν να έχω πάρει ένα παιδάκι 10 ετών και να το έκανα ολόκληρη γυναίκα ή άνδρα.
Έχετε πει «αν χρειαστεί το Μουσείο Ακροπόλεως τη βοήθειά μου, θα την έχουνε». Τον τελευταιο ενάμισι χρόνο είστε μάλιστα στο Δ.Σ. του. Η απάντησή μου είναι «Εγώ είμαι εδώ».
Τι ακριβώς χρειάζεται; Ο τρόπος που διοικείται το μουσείο είναι σωστός. Λειτουργεί με διαφορετικό τρόπο από τα υπόλοιπα με τα έσοδά του. Αυτό είναι υπέρ του. Ότι παρ’ όλα αυτά χρειάζεται ένα γενικό διευθυντή, δεν το συζητώ, αλλά αυτό δεν είναι δική μου δουλειά. Δεν θα υποδείξω εγώ στο υπουργείο τι πρέπει να κάνουν. Εγώ είμαι χορτάτος άνθρωπος. Χορτάτος! Όταν με κυνηγούσε η Γουλανδρή από το ‘92 ως το ’96, τέσσερα χρόνια, για να έρθω στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης, ξέρετε πώς με έπεισε τελικά; Οι περισσότεροι νομίζουν λόγω των χρημάτων. Λάθος! Η πρόταση που μου είπε και με έπεισε είναι η εξής: «Νίκο, σου υπόσχομαι ότι μπορείς να υλοποιήσεις τα όνειρά σου. Να κάνεις εκθέσεις, βιβλία, έρευνα, να πάρεις τους ανθρώπους που εμπιστεύεσαι». Έχω δώσει τα δείγματά μου και ευτυχώς όλα είναι συγγενικά, και το δασκαλίκι, και το καθηγητηλίκι και η αρχαιολογία και η ανασκαφή και το ΚΑΣ και το Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης. Είναι ένα πράγμα και οι εκθέσεις και τα βιβλία και οι συγγραφές και οι διατριβές και τα παιδιά – παιδιά λέω τους μαθητές μου και ας είναι και 40 χρονών. Συνέχεια δίνω εξετάσεις, στο Γυμνάσιο, στο Λύκειο, στο Πανεπιστήμιο, στο πτυχίο, στο διδακτορικό, στο πανεπιστήμιο ως καθηγητής και μετά συνεχίζω να δίνω εξετάσεις με κάθε τι που γράφω, με καθε έκθεση που δημιουργώ, ακόμα και με κάθε συνέντευξη που δίνω. Επομένως, τι άλλο θα πω στο Μουσείο της Ακρόπολης, πέρα από το πολύ απλό, λιτό και δωρικό «εγώ είμαι εδώ!»;
Για να κλείσει η κουβέντα, όπως ξεκίνησε, όταν κατεβάζετε ρολά από τα πάντα και τους πάντες, τι ακριβώς κάνετε; Δεν κατεβάζω ρολά ποτέ!
Στον προσωπικό του χώρο, στον προσωπικό του χρόνο, τι κάνει ο Σταμπολίδης; Εξαρτάται από το πού βρίσκεται.
Στην Αθήνα; Το πολύ πολύ να κάνει μια βόλτα στην αγαπημένη Αρχαία Αγορά, στη Διονυσίου Αρεοπαγίτου, στην Πλάκα. Θα πάει στο θέατρο, θα πάει στον κινηματογράφο, θα πάει στη μουσική. Θα πάει να ακούσει συναδέλφους που εκτιμά. Δεν θα πάει παντού. Αλλά αυτά δεν είναι ξεκούραση, είναι πρόσθετα πράγματα. Αυτό που με ξεκουράζει πάρα πολύ, είναι, όσο κι αν φαίνεται οξύμωρο, η ανασκαφή. Γιατί το σώμα μου κινείται, δεν είναι στη θέση του διαβάζοντος ή του γράφοντος. Και φυσικά, η θάλασσα. Είναι το ωραιότερο θηλυκό.
Τι διαβάζετε; Πολύ ποίηση, λογοτεχνία, ό,τι προλαβαίνω πια. Πάντως, ανελλιπώς διαβάζω εφημερίδες, κλασικές εφημερίδες. Το ξέρω πως είμαι ένας από τους τελευταίους.